________________
અહિંસા અને ગાંધીજી
181
“શું ખરેખર જનરલ સ્મટ્સે એ ઇરાદાપૂર્વક કરેલો વિશ્વાસઘાત હતો ?' પછી લખે છે, “કદાચ નહીં.” એમને ખાતરી નથી પણ આ કદાચની શક્યતાથી એ પોતાની તો વિચારશુદ્ધિ કરે જ છે. અત્યંત બુદ્ધિશાળી માણસ પ્રશ્નને બધી બાજુથી વિચારે છે પરંતુ જીવન વિશેની વ્યાપક સમજણ કેળવવા ઇચ્છતો સાધક તો એમાંથી જગતને માટે અને પોતાની શુદ્ધિ માટે શું કલ્યાણમય છે તે વિચારી તેનો જ સ્વીકાર કરે છે.
- આવો જ એક બીજો પ્રસંગ છે. ગાંધીજી લખે છે, “સરકારે હેતુપૂર્વક આવું પગલું લીધું છે; અથવા સરકારને ખ્યાલ જ નહીં હોય કે તેના આ પગલાથી આવાં ભયંકર પરિણામો આવશે.' ગાંધીજી અત્યંત બુદ્ધિશાળી છે. પાછા બૅરિસ્ટર છે એટલે કશુંયે એમના ખ્યાલ બહાર નથી. પણ એનાથીયે આગળ એ સાધક છે અને અહિંસાની સાધના અને ક્યાં લઈ જાય છે એ બન્ને વિચાર મૂક્યા પછી ગાંધીજી લખે છે કે, “માનવજાતના કલ્યાણને ખાતર હું પહેલો વિચાર જતો કરું છું.' આ થયો કુવિચારનો પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાગ. મનુષ્યના આંતરિક વિકાસમાં બુદ્ધિ પછી જે પ્રજ્ઞાનું સ્થાન છે તે પ્રજ્ઞાવાન પુરુષનું આપણને અહીં દર્શન થાય છે.
(૩) નિરંતર વિકસતા જતા જીવન અને ચિંતનમાં અહિંસાની સાધના રોજ નવી નવી ક્ષિતિજો ખોલતી જાય છે. હિંસાનો આવો સૂક્ષ્મ અને વ્યાપક અર્થ કર્યા પછી ગાંધીજી વિચારે છે કે આ વ્યાખ્યા તો નકારાત્મક છે. હિંસા નહીં એ અહિંસા એ વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ પણ અધૂરી વ્યાખ્યા છે. વ્યાખ્યાનું કોઈ નક્કર ને ભાવને સંપૂર્ણપણે ઓળખી શકાય તેવું વિધાયક (positive) સ્વરૂપ હોવું જોઈએ અને ત્રીજી ભૂમિકાએ પરિભાષા સર્જાય છે. અહિંસા તેનું પૂર્ણ સ્વરૂપ એટલે પ્રેમ, સાર્વત્રિક પ્રેમ, નિસ્વાર્થ અને નિરપવાદ પ્રેમ. આ દર્શન થયું. પણ જીવનના કસોટી-પથ્થર પર પોતાના પ્રયોગની કસોટી કરી એ પોતાની પ્રયોગપોથીમાં નોંધે છે: “હું મારા વિરોધીને પ્રેમ કરી શકું છું?” વિજ્ઞાનના પ્રયોગ જેવી જ આ તટસ્થ તપાસ છે અને તેનાં પરિણામ પણ એટલાં જ વૈજ્ઞાનિક નોંધે છે. પોતાના ચિત્તની કડક પરીક્ષા કરી એ આત્મનિરીક્ષણ નોંધે છે, “પ્રેમ કરી શકું છું કે નહીં તેની મને ખબર નથી, પણ કોઈનોયે તિરસ્કાર કર્યાનું મને યાદ નથી.' આ પ્રેમ કરવો અને તિરસ્કાર ન કરવો એ બંને જુદી જુદી સ્થિતિ છે. તિરસ્કાર ન કરવો એ પ્રકૃતિમાંથી પ્રેમ કરવો એ સ્થિતિએ પહોંચવું એ જુદું છે. એ પછીની ભૂમિકા છે. ગાંધીજી ઘણા વહેલા આ કક્ષાએ પહોંચી ગયા છે પણ એમનું કડક આત્મપરીક્ષણ અને એમની નમ્રતા એમને એમ કહેતાં રોકે છે. પ્રેમ કરવાની સ્થિતિએ પહોંચ્યાની પરીક્ષા કે પ્રતીતિ ભલે હવે થવાની હોય પણ કોઈનોય તિરસ્કાર ન કરવાની માનસિક સ્વસ્થતા તો ગાંધીજીએ ઘણી વહેલી મેળવી લીધી છે. એક બાળપણમાં ગાંધીજીને માંસાહારને માર્ગે લઈ જનાર મિત્ર, જેણે માંસાહાર ઉપરાંત ગાંધીજી અને કસ્તૂરબાના સંબંધો સરખા ન રહે તેવી પ્રવૃત્તિ કરી હતી. ઘરમાં પણ એ મિત્ર કોઈને પસંદ ન હતો છતાં ગાંધીજી પોતાની શુદ્ધિ કરતા રહે છે, પણ મિત્રનો સંબંધ તોડતા નથી. એટલું જ નહીં પાછળથી ગાંધીજી કેટલાંક પરિવારજનોને સાથે લઈ ગયા તેમાં પેલા મિત્રને પણ દક્ષિણ આફ્રિકા નસીબ અજમાવવા માટે લઈ ગયેલા. ત્યાં પણ ગાંધીજીને બદનામ કરવા તેણે જે પ્રવૃત્તિ કરેલી તે પ્રવૃત્તિનું વર્ણન આત્મકથામાં છે. પણ ગાંધીજીએ આખાયે પ્રસંગોને પોતાના જીવનની પ્રયોગશાળામાં કરેલા પ્રયોગો રૂપે જ આલેખ્યા છે. ક્યાંયે પેલા મિત્રને દોષિત ઠેરવી તેનું
