________________
અહિંસા અને ગાંધીજી
179
છે અને તે એટલે સુધી કે રસ્કિનનું પુસ્તક “અન ટુ ધિસ લાસ્ટ' વાંચીને એક ક્ષણનાયે વિલંબ વિના સત્તા, સંપત્તિ, વકીલાત અને પ્રતિષ્ઠા બધું છોડીને “સાદું મજૂરીનું જીવન જ સાચું જીવન છે' એ સૂત્રને જીવનમાં ઉતારી કુહાડી અને પાવડો લઈ જંગલમાં ચાલી નીકળ્યા. અહીંથી આશ્રમજીવન શરૂ થયું. આ ત્યાગનું કારણ માત્ર અને માત્ર આત્મપ્રેરણા છે. જે રીતે રામ આવી રહેલું રાજપાટ, સુખસંપત્તિ છોડીને અનાસક્ત ભાવે વનવાસ માટે ચાલી નીકળ્યા હતા તેમજ કશીયે આસક્તિ વિના : વાલ્મીકિ “રામાયણ'માં લખે છે, “જેમ મનુષ્ય પોતાના વસ્ત્ર પર પડેલા ઘાસના તણખલાને ખંખેરી નાખે છે તેમ રામે આ બધું સહજભાવે છોડી દીધું.” અનાસક્તિ બંનેની સરખી છે પણ રામના ત્યાગનું પ્રેરકબળ પિતૃપ્રેમ છે, રઘુકુલરીતિ છે, પિતાના વચન ખાતર છે; જ્યારે ગાંધીજીના ત્યાગનું કારણ આત્મપ્રેરણા છે. જે હકીકતે તો સમગ્ર માનવસમાજ સુધી પથરાયેલો એમનો વ્યાપક બનતો પ્રેમભાવ એટલે કે અહિંસા જ છે. આ પહેલાં અહિંસા વિનાનો એમનો સત્યાગ્રહ એ દુરાગ્રહ જ હતો. કેમ કે આ એ જ ગાંધીજી હતા જેમણે પોતાને જે સત્ય લાગ્યું તેનું પાલન કરાવવાના આગ્રહમાં દક્ષિણ આફ્રિકા જતી વેળાએ પોતાની પત્ની અને બાળકોને પારસી ફેશન પ્રમાણે જીવવાની અને પરાણે બૂટમોજાં પહેરવાની ફરજ પાડી હતી. પોતે માની લીધેલા સત્યનું બીજા પાસે પરાણે પાલન કરાવવાની આ વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિમાં પરિવર્તન પણ એમના આત્મનિરીક્ષણથી જ આવે છે જેમાંથી એમને અહિંસાનું સાધન મળે છે. કસ્તુરબા પાસે પોતાને ઘરે મહેમાન તરીકે રહેતા ગોરાનું મેલું ગાંધીજી પરાણે ઉપડાવે છે. પત્ની હોવાને કારણે જ એ રડતાં રડતાં પણ ઉપાડે છે, પણ ગાંધીજીનો આગ્રહ છે કે માત્ર ફરજ સમજીને નહીં પણ હસતે મોઢે ઉપાડવું જોઈએ. આવા પોતે માની લીધેલા સત્યનું કસ્તૂરબા પાસે બળજબરીપૂર્વક પાલન કરાવતા ગાંધીજી ગુસ્સામાં ને ગુસ્સામાં અજાણ્યા પ્રદેશમાં અડધી રાતે કસ્તૂરબાને હાથ ઝાલી કાઢી મૂકે છે. પણ આમ છતાં પોતાના વર્તન વિશેની ચીવટને કારણે આત્મનિરીક્ષણ શરૂ થાય છે. પોતે શું કર્યું ? એ યોગ્ય હતું કે અયોગ્ય? આ જ હેતુ માટે પોતે બીજું શું કરી શકે ? આ આત્મનિરીક્ષણ કરી એ એક ભૂમિકા ઉપર જાય છે અને આત્મશુદ્ધિ સુધી પહોંચે છે જ્યાં તેમને અહિંસાનું સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે અને સમજાય છે કે સત્યનું દર્શન પોતે કરવું હોય અને બીજા પાસે સત્યનું પાલન કરાવવું હોય તો તેનું એક અને એકમાત્ર સાધન
અહિંસા છે. - ગાંધીજીના જીવનવિકાસની સાથે સાથે એમની અહિંસાની વ્યાખ્યા પણ વિકસતી રહી, વિસ્તરતી રહી અને અભ્યાસીને સ્પષ્ટ દેખાય તેવી ત્રણ ભૂમિકા તેમાંથી સર્જાઈ. ગાંધીજીના ચિંતનમાં એ વ્યાખ્યાનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે. અહિંસાની પરિભાષા : ત્રણ ભૂમિકા :
(૧) અંહિંસા શબ્દાર્થને જોઈએ તો 5 + હિંસા - કોઈની હિંસા ન કરવી તે. તદ્દન પ્રાથમિક ભૂમિકાએ કોઈ સજીવની હિંસા ન કરવી એટલે કે તેને શારીરિક ઈજા ન કરવી તે અહિંસા. સામાન્ય લોકવ્યવહારમાં આપણે અહિંસાનો આટલો જ અર્થ કરતા હોઈએ છીએ પરંતુ ગાંધીજીની વર્તન ' વિશેની ચીવટમાંથી એમનું આત્મનિરીક્ષણ એમની અહિંસાને કઈ ઊંચાઈએ લઈ જાય છે તે સમજવા જેવું છે. પોતાના પ્રત્યેક વર્તન પછી તેના વિશેનું ચિંતન અને કડક પરીક્ષણને અંતે પોતાનો દોષ
