________________
અહિંસા અને ગાંધીજી
177
બુદ્ધ હોય કે મહાવીર, ઈશુ હોય કે પછી ગાંધીજી હોય – એ બધાએ વારંવાર પોતાના અંતઃકરણની શુદ્ધિથી હિંસામાં નાશ પામતી માનવજાતને ઉગારી લીધી છે. જીવનશોધનની આદિકાળથી ચાલી આવતી આ અખંડ પ્રક્રિયામાં ગાંધીજીની અહિંસાની વિચારણા એ આપણો વિષય છે. તેમાંયે વિશેષ કરી ગાંધીજીનું વિશિષ્ટ પ્રદાન શું રહ્યું છે ? – એ અંશને ઉજાગર કરવાનો પ્રયત્ન છે.
ગાંધીજીના જીવન અને ચિંતન બે પરસ્પર ગૂંથાયેલાં છે અર્થાત્ એમના જિવાતા જીવનની પ્રયોગભૂમિમાંથી જ ચિંતન સર્જાયું છે એથી (૧) એમના જીવન અને ચિંતનને સાથે સાથે જ મૂલવી શકાય, (૨) એ ચિંતન એમના જીવન સાથે વિકસતું રહ્યું છે એટલે તેમાં નિત્ય પરિવર્તન દેખાય છે. પરિણામે તેનું શુદ્ધ શાસ્ત્રીય રૂ૫ ઘડાયું નથી. આમ છતાં એમના જીવન અને ચિંતનમાંથી જે સિદ્ધાંતો ઘડાતાં ગયાં તે અત્યંત સ્પષ્ટ અને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ પ્રગટ થયેલા છે એટલે અભ્યાસીને માટે તેનું સૈદ્ધાંતિક સ્વરૂપ સમજવું અશક્ય નથી. એવા એક પ્રયત્ન રૂપે આ રજૂ કર્યું છે. (૩) ત્રીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે ગાંધીજીના જીવનચિંતનમાં અહિંસાને બે ભૂમિકાએ જોઈ શકાય છે : (૧) એમના વ્યક્તિગત જીવનમાં વિકસેલી અહિંસા જે એમના વ્યક્તિત્વનું અભિન્ન અંગ બની ગઈ છે, જે એમના જીવન અને ચિંતનનો આધાર બની ચૂકી છે એટલે કે એ ગાંધીજીને માટે ધર્મરૂપ અહિંસા છે જે એમની નીતિ નહીં, વ્રત નહીં પણ ધર્મ - અહિંસા ધર્મ બની ચૂકી છે જેનાથી અલગ કરીને ગાંધીજીને કલ્પી શકાય નહીં તે અહિંસા; અને (૨) સામૂહિક ક્ષેત્રે સત્યાગ્રહના સાધન તરીકે એમણે અહિંસાના - જે પ્રયોગો કર્યા અને જગત જેનાં અકથ્ય પરિણામો નજરે નિહાળ્યાં તે એક અધૂરા પણ અદ્ભુત સફળ, અપૂર્વ પ્રયોગરૂપ સામૂહિક ક્ષેત્રે અહિંસાના પ્રયોગો. આ બે ભૂમિકા જોતાં સ્પષ્ટ થાય છે કે વ્યક્તિગત ભૂમિકાએ સત્યની સાધના દેશ અને દુનિયામાં અનેક સાધકોએ કરી છે અને કદાચ એમણે પ્રાપ્ત કરેલી સિદ્ધિ ગાંધીજી કરતાં પણ વિશેષ હોય એવું બને. પરંતુ સામૂહિક ક્ષેત્રે સત્યાગ્રહના સાધન તરીકે અહિંસાનો પ્રયોગ એ ગાંધીજીની માનવસંસ્કૃતિના વિકાસમાં મોટામાં મોટી દેણ છે. | ગાંધીજીના જીવન અને ચિંતનનો મુખ્ય વિષય અથવા અંતિમ લક્ષ્ય છે સત્યની શોધ અથવા સત્યનો સાક્ષાત્કાર. એમની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ સત્યની શોધ માટે જ છે એવું એમણે વારંવાર કહ્યું છે અને પોતાના વ્યવહારથી પ્રગટ કર્યું છે. આ દિશામાં સભાનતાપૂર્વક સાધના કરતાં કરતાં એમના જીવનમાં અગિયાર વ્રત સ્વાભાવિક રીતે જ આવ્યાં છે. એટલે કે ગાંધીજીના જીવનમાં આ અગિયાર વ્રતો કોઈ શાસ્ત્રમાંથી આવ્યાં નથી કે નથી કોઈ ગુરુ પાસેથી મળ્યાં. અલબત્ત શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પાસેથી એમને કેટલાક પ્રશ્નો અને મૂંઝવણોમાંથી માર્ગ મળ્યો છે. સમાધાન થયું છે પણ કેડી તો એમણે પોતાની રીતે જ કંડારી છે. આપણી પરંપરાનો કોઈ શાસ્ત્રીય અભ્યાસ પણ એમણે કર્યો નથી. આ વ્રતો તો એમના સભાનતાપૂર્વક જિવાતા જીવનમાંથી સ્વાભાવિક રીતે જ પ્રગટ થયાં છે અને એમના જીવનવિકાસની સાથે સાથે નિરંતર વિકસતાં રહ્યાં છે. આથી ગાંધીજીના જીવનમાં અને ચિંતનમાં અહિંસાનાં મૂલ્યોનો પ્રવેશ સત્યની શોધના એકમાત્ર સાધન તરીકે તેનો સ્વીકાર અને જીવનના અંતિમાસ સુધી અહિંસાના સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ સ્વરૂપને પામવાની એમની મથામણ તથા પોતે જે પામ્યા તેનો અનુભવ જગતને કરાવવા અહિંસાની અમાપ શક્તિનો પરિચય પોતાના પ્રયોગો દ્વારા એમણે જે જગતને કરાવ્યો એ સમગ્ર પ્રક્રિયાને અંતે, સાધનાને અંતે અહિંસાનું એક સૈદ્ધાંતિક રૂપ
