________________
અહિંસા અને ગાંધીજી
183
વચન પણ આવાં જ વ્યાપક પ્રેમભાવથી, અહિંસાથી નીતરતાં હતાં કે, હે ઈશ્વર ! એમને માફ કરજે. એમને ખબર નથી કે એ શું કરી રહ્યા છે.'
આવાં તો કેટલાંય વિષ ગળે ઉતારી એમણે જગતને અહિંસાનું અમૃત પાયું છે. “અન ટુ ધિસ લાસ્ટમાં છેલ્લામાં છેલ્લી કક્ષાની અધમતા ગાંધીજી સાથે આચરનાર માનવીના પણ શુદ્ધીકરણ માટે, કલ્યાણ માટે એમની કરુણા પથરાયેલી છે. “અન ટુ ધિસ લાસ્ટ’ એ સિદ્ધાંત માત્ર અર્થશાસ્ત્ર પૂરતો મર્યાદિત નથી. ગાંધીજીના જીવનચિંતનમાં તો જીવનના કોઈ પણ ક્ષેત્રે છેલ્લામાં છેલ્લા માણસને, અરે, માનવેતર સૃષ્ટિ સુધી વિસ્તરતી એમની કરુણા, પથરાયેલી છે. ગાંધીજી અહિંસાના આ પૂર્ણ અર્થને સમજાવતાં લખે છે, “અહિંસા એટલે વિશ્વપ્રેમ, જીવમાત્રને વિશે કરુણા ને તેમાંથી ઉત્પન્ન થતી પોતાના દેહને હોમવાની શક્તિ.” આ અહિંસા એ કોઈ વ્યક્ત કે સહજ સ્વાભાવિક સ્થિતિ નથી. એ અનંત સાધનાનું પરિણામ છે અને એથી પૂર્ણ અહિંસાપાલનમાં મનુષ્ય પ્રાણીમાત્ર સાથે અભેદ અનુભવે છે. ગાંધીજીનો એ આદર્શ છે. એ લખે છે, “મારે પ્રાણીમાત્ર સાથે અભેદભાવ અનુભવવો છે. આ સ્થિતિએ જડ-ચેતનના ભેદભાવ પણ લુપ્ત થાય છે અને એવી માન્યતા છે કે એ અવસ્થામાં હિંસક પશુઓ અને પશુ જેવા હિંસક માનવીઓ પણ હિંસા છોડી પ્રેમભાવથી વર્તે છે. પાંચ વર્ષનો ધ્રુવ જંગલમાં તપ કરે. એ કથાથી શરૂ કરી આપણા દેશમાં બૌદ્ધો અને જૈનોના અનેક સાધુઓ - અને જંગલમાં ફરતા અનેક સાધુ-સંતો આજે પણ આ દેશમાં નિર્ભયતાથી જીવે છે. તેનો આધાર આ અહિંસા સિવાય બીજું શું છે?
ગાંધીજીના જીવનમાં સત્ય સાધ્ય છે અને અહિંસા સાધન છે. સત્ય એટલે કુદરતનો નિયમ - કાયદો અને તેને જાણવાનું એકમાત્ર સાધન તે અહિંસા. એટલે સત્યનો સાક્ષાત્કાર, વ્યાપક વિશ્વચૈતન્યનો અનુભવ કે દર્શન એ માત્ર પૂર્ણ અહિંસાપાલનથી જ થઈ શકે. આ પૂર્ણ અહિંસાને વ્યક્ત રૂપે ન પણ જાણી શકાય. ગાંધીજી કહે છે તેમ, “અહિંસાનો ભાવ નજરે ચડનારાં પરિણામોમાં - નથી પણ અંતઃકરણની રાગદ્વેષ વિનાની સ્થિતિમાં છે. આ રાગદ્વેષ રહિત સ્થિતિ એ અહિંસાની અંતિમ ભૂમિકા છે તેનું પૂર્ણ સ્વરૂપ છે. તેની પૂર્ણતા એ જ સત્યનો સાક્ષાત્કાર અને એ જ અદ્વૈતાનુભવ. આ ત્રીજી ભૂમિકાએ અહિંસા એટલે સર્વવ્યાપક પ્રેમ.” અહિંસાની ત્રણ ભૂમિકા :
ગાંધીજીના જીવન અને ચિંતનમાં અહિંસાની ત્રણ ભૂમિકા સ્પષ્ટ દેખાય છે : (૧) પ્રાકૃતિક (૨) વ્રતરૂપ (૩) ધર્મરૂપ.
સ્વભાવથી તો પ્રત્યેક વ્યક્તિ પ્રાથમિક અવસ્થામાં અહિંસક વૃત્તિની હોય છે, પરંતુ એ માત્ર મર્યાદિત અર્થમાં. અને તેથી કોઈ એક અથવા અમુક વ્યક્તિ પ્રત્યેની પ્રેમની અજ્ઞાનમૂલક અતિશયતા તેને બીજાની હિંસા કરવા પ્રેરે છે. કિશોરલાલ મશરૂવાળા લખે છે તેમ જે બીજાની હિંસા કરે છે તે જેમની હિંસા એ કરતો નથી તેમના પ્રત્યેના પ્રેમને લીધે. આથી પ્રાકૃતિક અવસ્થામાં જ્ઞાનના અભાવે પ્રેમ સ્વાર્થમાં, હિંસામાં પરિણમે પરંતુ જ્યારે વ્યક્તિ પોતે સભાન હોય, સજાગ હોય ત્યારે પોતાના વ્યક્તિનિષ્ઠ પ્રેમનો વિસ્તાર કરીને અહિંસાનો વ્યાપક પ્રેમભાવનો અનુભવ કરી શકે.
