________________
180
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
દેખાય તો ક્ષણનાયે વિલંબ વિના પરિશુદ્ધ બની બહાર આવવું આ આખી પ્રક્રિયા એ કેટલી શાસ્ત્રીય અને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ ચાલે છે ? મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ અભ્યાસ કરનારને માટે ગાંધીજીનું આ સ્વચિત્તપૃથક્કરણ અત્યંત ઉપયોગી છે પરંતુ આત્મવિકાસ માટે આધ્યાત્મિક સાધના કરનાર સાધકને માટે તો એ વિકાસની સીડી દેખાડી આપે છે કે આ માર્ગે સીધા ઉપર ચડી શકાય છે. માનવઇતિહાસમાં આટલું, જિવાતા જીવનમાં વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો સાથે વ્યક્ત થયેલું સ્વચિત્ત પૃથક્કરણ બીજે ક્યાંય મળતું નથી. ગાંધીજીની અહિંસા આ માર્ગે તદ્દન સરળતાથી સમજાય તેવી છે.
કોઈની હિંસા ન કરવી તે અહિંસાનો તદ્દન પ્રાથમિક અને માત્ર શબ્દાર્થ થયો, પણ ગાંધીજીનું ચિંતન તેને આગળ લઈ જાય છે. એ લખે છે કે હિંસા નહીં તે અહિંસા. પરંતુ હિંસા એટલે શું? માત્ર શારીરિક ઈજા ન કરવી એટલો જ હિંસાનો અર્થ છે? પોતાના જીવનમાં બનતા પ્રસંગો અને સ્વચિત્ત પૃથક્કરણમાંથી એને સમજાય છે અહિંસાની બીજી ભૂમિકા.
(૨) આ બીજી ભૂમિકાએ ગાંધીજી લખે છે કે “ખોટું બોલવું તે હિંસા છે. ચોરી કરવી તે હિંસા છે. બીજાને જેની જરૂર છે તેવી વસ્તુનો સંગ્રહ કરવો તે હિંસા છે.” વગેરે. આમાં ગાંધીજીનાં અગિયારે વ્રત સમાઈ જાય છે. પણ ગાંધીજી આ વ્રતવિચારથી પણ આગળ જાય છે અને છેલ્લે લખે છે, “કુવિચારમાત્ર હિંસા છે.” ખરાબ વિચાર કરવો તે પણ હિંસા છે. માનવચિત્તનો અભ્યાસ કરનાર કહે છે કે ખરાબ વિચાર એ સામેની વ્યક્તિની હિંસા તો કરે જ છે પરંતુ કુવિચાર કરનાર વ્યક્તિ પોતાની પણ હિંસા કરે છે. એના કુવિચારની જ્વાળાઓ એના ચિત્તમાં ઊગતી સભાવના કે સદ્વિચારના અંકુરોને ખીલતાં પહેલાં જ બાળી નાખે છે. બહારની હિંસાનો ભોગ બનતાં પહેલાં માણસ પોતે જ પોતાની હિંસા કરી બેસે છે. એથી જ શાસ્ત્રો કહે છે કે ખરાબ વિચાર એ માણસના પોતાના અને સમષ્ટિનાં સુખશાંતિને હણી નાખે છે. ગાંધીજીની વિચારયાત્રા એમને માનસિક શુદ્ધિ સુધી લઈ જાય છે. આ વ્યાખ્યામાં અહિંસક સમાજ-રચનાનું આખું માળખું પ્રગટ થાય છે.
ગાંધીજીનું ચિંતન એમના જિવાતા જીવનમાંથી જ પ્રયોગસિદ્ધ થઈ સર્જાયું છે. આથી એમની વ્યક્તિગત સાધનામાં આગળ વધતાં પોતાની માનસિક સ્થિતિનાં કેવાં અવલોકનો એમણે નોંધ્યાં છે, અહિંસાની આ બીજી ભૂમિકા ગાંધીજીના જીવનમાં કઈ કક્ષાએ સિદ્ધ થઈ છે એ જોઈએ.
‘દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ” એ ગાંધીજીના પુસ્તકમાં એક પ્રકરણનું શીર્ષક છે, “જનરલ સ્મટ્સનો વિશ્વાસઘાત ! વિશ્વાસઘાત શબ્દ લખ્યા પછી ગાંધીજીએ આશ્ચર્યચિહ્ન મૂક્યું છે. આ પ્રકરણમાં એવો પ્રસંગ છે કે દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્યાગ્રહની લડત ચાલતી હતી ત્યારે ગાંધીજી અને એમના ઘણા સાથીઓ જેલમાં હતા. એક દિવસ ત્યાંના રાજકીય વડા જનરલ સ્મટ્સે ગાંધીજીને મળવા બોલાવ્યા. વાટાઘાટને અંતે કહ્યું કે મિ. ગાંધીને અત્યારે છોડી દઈએ છીએ અને બીજા સત્યાગ્રહી કેદીઓને કાલે છોડશું. પછી ગાંધીજીને તો મુક્ત કર્યા પણ બીજા દિવસે એમના સાથી કેદીઓને છોડ્યા નહીં. આ પ્રસંગે અંગ્રેજી છાપાંઓએ પણ સ્મટ્સના આ વર્તનને વિશ્વાસઘાત કહી તેની આકરી ટીકા કરી. સ્મટ્સ વિશે ખંધો, લુચ્ચો એવાં વિશેષણો પણ વપરાયાં. આ સમગ્ર ઘટનાને અંતે ગાંધીજી લખે છે :
