________________
178
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
સર્જાયું છે અને પ્રયોગસિદ્ધ થઈ જગત સામે પ્રગટ થયું છે એટલે એક વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ તેના સૈદ્ધાંતિક સ્વરૂપને અને તેનાં પ્રયોગસિદ્ધ પરિણામોને તપાસીએ.
ઉદ્ભવ : ગાંધીજીના જીવન અને ચિંતનના ઉદ્દભવ અને વિકાસનું જો કોઈ કેન્દ્રબિંદુ હોય તો તે છે પોતાના વર્તન વિશેની ચીવટ. ગાંધીજી આત્મકથામાં લખે છે કે, “કંઈ બહુ હોશિયાર વિદ્યાર્થી ન હતો પણ મારા વર્તનને વિશે મને બહુ ચીવટ હતી. આ વર્તન વિશેની ચીવટને કારણે જ એ દરેક ભૂલ કર્યા પછી ત્યાંથી પાછા ફર્યા છે. નિશાળમાં શિક્ષકના કહેવા છતાં એ છોકરો સ્પેલિંગની ચોરી કરતો નથી. કડામાંથી સોનાની ચોરી કર્યા પછી તેનું અંતઃકરણ તેને ડંખે છે અને પિતા પાસે પોતે ચોરી કરી હોવાનું કબૂલ કરે છે. પોતાના વર્તન વિશેની આ ચીવટને કારણે બળવાન બની અંગ્રેજોની સામે લડવાની મુગ્ધતામાં મિત્રના કહેવાથી માંસ તો ખાધું પરંતુ માંસ ખાધા પછી જ્યારે માતા પાસે, ખોટું બોલવું પડ્યું કે “ભૂખ નથી કારણ કે પેટમાં ઠીક નથી'. આ ખોટું બોલ્યા પછી પોતાના વર્તન વિશે એ વિચારે છે કે, “ખોટું બોલવું અને તે પણ માતાની સામે ? એના કરતાં તો માંસ ન ખાવું વધારે સારું.' પોતાના વર્તન વિશેની ચીવટને કારણે એને એ પણ ખ્યાલ આવે છે કે ખોટું બોલવું પોતાને ફાવતું નથી. આ એક ભૂમિકા થઈ આત્મનિરીક્ષણની. સતત ચીવટને કારણે એ આત્મનિરીક્ષણ કર્યા પછી તેની પૂરેપૂરી ચકાસણી કરવા આત્મપરીક્ષણ કરે છે અને જ્યારે એને ખ્યાલ થાય છે કે પોતાની આ મર્યાદા છે ત્યારે તેમાંથી મુક્ત થવાનો સખત પ્રયત્ન કરી એ આત્મશુદ્ધિ કરે છે. આમ વર્તન વિશેની ચીવટ અને સભાનતાથી થયેલી સાધનાનાં ત્રણ સોપાન એમના સમગ્ર ચિંતનમાં દેખાય છે : (૧) આત્મનિરીક્ષણ, (૨) આત્મપરીક્ષણ અને (૩) આત્મશુદ્ધિ. આ પ્રક્રિયા પ્રમાણે જ્યારે માતા પાસે ખોટું બોલ્યા પછી પોતાને થતી બેચેનીને કારણે એમનું આત્મનિરીક્ષણ એમને ખ્યાલ આપે છે કે પોતાને ખોટું બોલવું ફાવતું નથી. આ અંગે પૂરા પરીક્ષણ પછી આત્મશુદ્ધિનો યજ્ઞ શરૂ થાય છે અને એ સત્યપાલન શરૂ કરે છે. સત્યપાલનનું વ્રત લે છે. મન, વચન અને કર્મથી પોતાને જે સત્ય સમજાય તેનું પાલન એટલો જ માત્ર આ સત્યપાલનનો અર્થ છે. એટલે કે સ્થૂળ સત્યનું, સાપેક્ષ સત્યનું પાલન છે. પણ પૂરો સંભવ છે કે માણસને પોતાને જે સત્ય લાગે છે તે બીજાને ન પણ લાગે; એવા સમયે માણસ પોતે માનેલ સત્યનો આગ્રહ બીજા પાસે પણ રાખે તો તેના આગ્રહમાંથી સત્યાગ્રહ નહીં પણ દુરાગ્રહ અને ક્યારેક સરમુખત્યારી સર્જાવાનો પૂરો સંભવ છે અને ગાંધીજીના જીવનમાં કંઈક અંશે આ તબક્કો આવ્યો પણ છે. પણ પોતાના વર્તન વિશેની ચીવટને કારણે એ ત્યાંથી પાછા ફરે છે અને એમના આત્મનિરીક્ષણ અને આત્મશુદ્ધિના પ્રયત્નથી એમને અહિંસાનું સાધન મળે છે. એટલું જ નહીં, આ માર્ગ વિકાસ કરતાં અગિયાર વ્રત અનાયાસ પણ અનિવાર્ય બની એમના જીવનમાં આવે છે. આ સાધનામાંથી એમનું અહિંસાનું દર્શન વિકસતું ચાલ્યું એ પહેલાં ગાંધીજીએ સત્યપાલનનું વ્રત લીધું અને નિષ્ઠાપૂર્વક પાલન પણ કર્યું, પણ જ્યાં સુધી અહિંસાનું સાધન નથી મળ્યું ત્યાં સુધી એ માનેલા સત્યથી આગળ ગયા નથી અને તેથી જ એમના જીવનના આરંભના તબક્કામાં અને પરિણામે ચિંતનમાં પણ વારંવાર બદલાવ આવ્યા કરે છે.
જેમ કે ગાંધીજી માત્ર પૈસા કમાવા માટે જ બૅરિસ્ટર થયા હતા અને પછી સારું કમાવા માટે જ દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા. પરંતુ વર્તન વિશેની ચીવટને કારણે એમના જીવનમાં બદલાવ આવ્યા કરે
