________________
રજની વ્યાસ
પરોવાઈ ગયા. આ પ્રસંગે એમના જીવનનો રાહ સુનિશ્ચિત કરી દીધો. સત્તર-અઢાર વર્ષની ઉંમરે શરૂ થયેલી એ કાર્યશક્તિનો અનેક રૂપે વિકાસ થતો જ રહ્યો. જાણે પ્રશાંતપણે સંગૃહીત થયેલું ખમીર યોગ્ય તકની રાહ જોતું હતું. લગભગ છ દાયકા સુધી અવિરતપણે કરેલી એમની કામગીરીને કંઈક આ રીતે વહેંચી શકાય :
98
દેશવિદેશમાં ભારતના ઉદ્યોગપતિ તરીકે ગુજરાતના શ્રેષ્ઠ મહાજન તરીકે, કેળવણીના સમર્થ હિમાયતી અને પુરસ્કર્તા તરીકે, કાર્યદક્ષ રાષ્ટ્રીય વ્યક્તિ તરીકે, જૈન સંઘના મુખ્ય અગ્રણી તરીકે તેમજ તીર્થસ્થાનોનાં બાંધકામ તથા જીર્ણોદ્વારના નિષ્ણાત તરીકે આમ વિવિધ ક્ષેત્રે તેમણે અસાધારણ કીર્તિ પ્રાપ્ત કરી.
–
માત્ર ગુજરાતના જ નહિ, પરંતુ દેશના એક મોટા ઉદ્યોગપતિ તરીકેની એમની જ્વલંત સફળતાની કીર્તિગાથા તો એમણે સંચાલિત કરેલી અને સ્થાપેલી એકેએક મિલ અને એકેએક કારખાનાં કે સંસ્થાની વિકાસગાથામાં જ સાંભળવા મળે. ઈ. સ. ૧૯૧૨માં તેમણે રાયપુર મિલનો વહીવટ હાથમાં લીધો ત્યારે શરૂમાં તો એક કારકુનની જેમ એમણે કામ કર્યું હતું. મિલનો વહીવટ વડીલોની સલાહ મુજબ ચાલતો, પરંતુ તેમની બુદ્ધિ જેવી કુશાગ્ર હતી તેવી જ પરિણામલક્ષી અને વ્યવહારુ પણ હતી. મિલોના મુશ્કેલીના સમયમાં પોતાની કાર્યદક્ષતા અને કુશળતાથી તેમણે મિલોને નફામાં તરતી કરી દીધી હતી. ઈ. સ. ૧૯૨૯માં એમણે અરુણ મિલ અને ૧૯૩૧માં આજની વિખ્યાત અરવિંદ મિલ ઊભી કરી. ઈ. સ. ૧૯૩૩માં નૂતન મિલ અને ઈ. સ. ૧૯૩૬માં ન્યૂ કૉટન મિલ થઈ. સાત સાત મિલોનાં સંકુલ કસ્તૂરભાઈ ગ્રૂપ ઑફ મિલ્સ તરીકે ઓળખાવા માંડ્યાં. તેમણે આ મિલોના શૅરહોલ્ડરોને પૂરું વળતર આપીને તેમનો વિશ્વાસ ટકાવી રાખ્યો હતો.
કાપડ ઉદ્યોગને વિકસાવવાની આ કામગીરી પૂરી કરીને એમણે બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતથી અન્ય ઉદ્યોગ તરફ પણ ધ્યાન આપ્યું. ઈ. સ. ૧૯૩૯માં ‘અનિલ સ્ટાર્ચ' શરૂ કર્યું અને ૧૯૪૮માં વલસાડ પાસે અતુલ પ્રોડક્ટ્સ – રંગો, રસાયણો અને દવાઓનું જંગી કારખાનું સ્થાપ્યું. આ કારખાનું કસ્તૂરભાઈના સફળ અને કુશળ ઉદ્યોગપતિ તરીકેની સિદ્ધિના સુવર્ણકળશ સમાન છે. કસ્તૂરભાઈની વહીવટી સફળતા ઘણી બાબતોને આભારી છે : એક તો પ્રામાણિક અને કરકસરયુક્ત વહીવટ. વહીવટ ચલાવવામાં જવાબદારીવાળાં સ્થાનો પર તેઓ નિષ્ણાત અને કાબેલ વ્યક્તિઓને સ્વતંત્ર રીતે કામ કરવાની મોકળાશ આપતા. અલબત્ત, આ સમગ્ર સામ્રાજ્યના કારોબાર પર તેમની ઝીણી નજર સતત ફર્યા કરતી. ઉદ્યોગ અને વ્યવહારુ અર્થશાસ્ત્રની નિપુણતાને કારણે બીજી મિલો, વીમા કંપનીઓ, બેંકો ઉપરાંત અનેક કંપનીઓના ડિરેક્ટર તરીકે એમની વરણી ઉપરાંત એમને રાષ્ટ્રીય કામોની પણ જવાબદારી સોંપાતી ગઈ. તેઓ આ કાર્યોને ખંત, નિષ્ઠા અને અભ્યાસશીલતાથી સાંગોપાંગ પૂરાં કરતા રહ્યા. પરિણામે રાષ્ટ્રની એક વિશિષ્ટ વ્યક્તિ તરીકે તેમની ખ્યાતિ પ્રસરતી રહી.
આર્થિક અને સામાજિક ક્ષેત્રે પ્રગતિ અને પ્રતિષ્ઠા ઉપરાંત તેઓ રાષ્ટ્રધારાથી પણ અલિપ્ત રહ્યા ન હતા. ઈ. સ. ૧૯૧૮માં માત્ર ૨૪ વર્ષની ઉંમરે ગુજરાતમાં પડેલા દુકાળના સમયે ગાંધીજી અને વલ્લભભાઈની પ્રેરણાથી કસ્તૂરભાઈ તથા અંબાલાલ સારાભાઈએ પ્રશસ્ય કામગીરીથી સરદારનું
