________________
134
રૂપા એ. શેઠ
દીકરો મોતીચંદ - તે જ આપણા મોતીશાહ શેઠ.
શેઠ અમીચંદ પોતાના પુરુષાર્થ, આવડત અને બાહોશીથી વ્યાપારના ક્ષેત્રમાં આગળ વધ્યા અને જૈન સમાજમાં પણ સારી એવી નામના મેળવી હતી. પરંતુ પછીથી નસીબે સાથ ન આપ્યો. ધંધામાં ખોટ ગઈ અને યુવાન વયે અવસાન થતાં કુટુંબનો ભાર મોટા પુત્ર નેમચંદભાઈ પર આવ્યો. તેમણે ઝવેરાતનો ધંધો છોડી વહાણવટાના ધંધામાં દલાલીનું કામ ચાલુ કર્યું જેના કારણે હોરમસજી બમનજી વાડિયા – પારસી કુટુંબ સાથે નિકટના પરિચયમાં આવ્યા. પરંતુ દુર્ભાગ્યે એમનું યુવાન વયે મૃત્યુ થયું. હવે સઘળી જવાબદારી ત્રીસ-બત્રીસ વર્ષના મોતીચંદને માથે આવી પડી. આ વર્ષોમાં તેમનાં લગ્ન દિવાળીબાઈ સાથે થયાં હતાં. તેમને ખીમચંદભાઈ નામે એક પુત્ર પણ હતો. માતા રૂપાબાઈની છત્રછાયા તો ભાઈના પહેલાં ગુમાવી હતી. વળી નેમચંદભાઈના બંને દીકરા અને નાનો ભાઈ દેવચંદ ગુજરી જતાં સં. ૧૮૭૦ની એક સવારે બહોળા પરિવારમાં જન્મેલા અને ઊછરેલા મોતીચંદ તદ્દન એકલા થઈ ગયા.
સં. ૧૮૭૦નો સમય મોતીચંદના જીવનમાં મોટો ફેરફાર કરે છે. નેમચંદભાઈએ વહાણવટાના ધંધામાં દલાલીનું કામ ચાલુ કર્યું જ હતું અને વાડિયા કુટુંબ સાથે ઘરોબો કેળવ્યો હતો. વળી એ વખતે વહાણવટીનો ધંધો ધીકતો હતો. મોતીચંદે પણ આ ધંધામાં ઝુકાવ્યું હતું. વાડિયા કુટુંબના માર્ગદર્શન હેઠળ અને પોતાની વેપારી બુદ્ધિ, આવડત અને હોશિયારીથી આ ધંધામાં તેમનો હાથ એટલો સારી રીતે બેસી ગયો હતો કે તેમાંથી સારી એવી કમાણી કરી. મોટા મોટા સઢવાળાં અનેક વહાણો ઉપરાંત ગામઠી બનેલાંઓ અને ફતે મારીઓ તેમની માલિકીનાં હતાં. વેપાર બહરીનથી ચીન સુધી ચાલતો હતો. ભારતનાં બંદરો ઉપરાંત અરબસ્તાન, જાવા, સુમાત્રા, ચીન, લંકા વગેરે બજારોમાં તેમનું નામ મશહૂર બની ગયું હતું. તેઓ અફીણ, સોનું, રૂપું, મોતી, ઝવેરાત, રેશમ વગેરેના વેપારમાં સારું એવું કમાયા હતા. પોતાની દીર્ઘદૃષ્ટિ, ગણતરી, સદ્વર્તન અને સાહસ થકી તેઓએ મુંબઈના એક આગેવાન શાહસોદાગર તરીકે ગોરા વેપારીઓ અને અમલદારોમાં પ્રતિષ્ઠા અંકિત કરી લીધી હતી તથા નાત-જાતમાં પણ અગ્રસ્થાન પ્રાપ્ત થયું હતું.
મોતીશાહ શેઠ શરીરે સુદઢ તથા ગૌરવણ હતા. તે આજાનબાહુ હતા. પિતા-પુત્રને સૂરત સાથે વેપાર અને કુટુંબને કારણે ઘણો ગાઢ સંબંધ હોવાથી તેમનો પહેરવેશ અને રહેણીકરણી ધીમે ધીમે સૂરતી જેવી થતી ગઈ તે એટલે સુધી કે તેમની ગણતરી ખંભાતીને બદલે સૂરતી તરીકે થઈ. તે માથે સૂરતી પાઘડી પહેરતા અને શરીર પર લાંબી કરચલીવાળું બાલાબંધી કેડિયું પહેરતા હતા. તેઓ યશનામી હોઈ જે કામ હાથમાં લેતા તેમાં કીર્તિનો વધારો થતો હતો અને તેમની આવડત, ધીરજ અને ચીવટને કારણે સં. ૧૮૭૧ પછી તો તેમાં ઉત્તરોત્તર વધારો થતો જ ગયો. ત્યારબાદ તેમણે આખા જીવનમાં ધન સંબંધી દુઃખ જોયું નથી.
તેમનામાં દાન-સખાવતનો ગુણ પણ બહુ જ સાહજિક તથા ઉત્તમ હતો. ધર્મપ્રેમ અને ધર્મનિષ્ઠા પણ તેટલી જ. તેમની દિનચર્યામાં પણ આ ગુણો ઊભરી આવે છે. મુંબઈ-કોટની અંદર આવેલા પોતાના ઘરમાં સવારે ઊઠી નિત્ય નિયમ કરતા; પૂજા-સેવા કર્યા પછી જ બહારના કામ માટે
