________________
ધર્મ અને કવિતા
અધ્યાત્મતત્ત્વની પ્રાણધબક
તેનો પ્રાણસંચાર અનુભવવા મળતો હોય છે. મનુષ્યની જીવનકલામાં એની આત્મકલામાં ધર્મચેતના તેમ જ કાવ્યચેતનાનો રક્તસંચાર આપણે પામી શકીએ છીએ. ધર્મની નાડીમાં કલાના અને કલાની નાડીમાં ધર્મના ધબકાર સહજતયા જ પામી શકાય છે. તાત્ત્વિક ભૂમિકાએ તો ધર્મ અને કવિતાને માનવચેતનાના જ પ્રબળ અને પ્રભાવક આવિર્ભાવો રૂપે આપણે ગ્રહવાના રહે છે.
-
=
-
169
વૈદિક ભૂમિકાએ ‘કવિ' શબ્દનો એક અર્થ ‘ઈશ્વર’ પણ કરાયો છે. પરમાત્માની લીલામય સૃષ્ટિ સામે, એના જ આલંબને ખડી થઈ છે કવિની નવરસરુચિરા, સ્વાયત્ત અને આહ્લાદમય કાવ્યસૃષ્ટિ અને તેના નિર્માતા – સર્જક તરીકે કવિની પ્રજાપતિ–બ્રહ્માની રીતે સુપ્રતિષ્ઠા કરાઈ છે. ધર્મના કેન્દ્રમાં જે દૈવીતત્ત્વ – ઈશ્વરી તત્ત્વ છે તેને કવિની જે સહજ પ્રતિભા છે તેનું ઉદ્દ્ભાવકપ્રેરક ને પોષક લખ્યું છે. માનવજીવનમાં કાવ્યપ્રદીપની જ્યોતિને સાચવવા-પ્રસરાવવામાં ધર્મનો હાથ હોવાનું સ્વીકારાતું રહ્યું છે. વેદોપનિષદ, પુરાણો, રામાયણાદિ મહાકાવ્યો અને તદનુવર્તી ઘણુંબધું સાહિત્ય ધર્મકેન્દ્રી હોવાનું જોઈ શકાય છે. જીવનના ચાર મહાન પુરુષાર્થોમાં અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ત્રણેયને પોતાની ઊંડળમાં લેતો મહત્ત્વનો ચોથો પુરુષાર્થ ધર્મ છે. આ ધર્મતત્ત્વ મહાન કાવ્યકૃતિઓમાં તો પાર્વતી-પરમેશ્વરની જેમ કાવ્યતત્ત્વ સાથે સંયુક્ત હોવાનું વરતાય છે. રામાયણ કે મહાભારતની વાણી ધર્મવાણી છે તો કાવ્યવાણી પણ છે જ. તે ધર્મબોધ સાથે બ્રહ્માસ્વાદસહોદર આનંદ પણ આપે છે. દાન્તેની ‘ડિવાઇન કૉમેડી' ને જ્હૉન મિલ્ટનની પૅરેડાઇસ લૉસ્ટ’ કાવ્યકૃતિમાંથી જો ધર્મ-નીતિની ભૂમિકા બાદ કરી દેવામાં આવે તો તેની કલારીતિની ગહરાઈ ને ગરિમાની સાક્ષાત્કૃતિ નહીં થઈ શકે.
જીવનવિવેક તથા કલાવિવેકથી ભ્રષ્ટ થઈને જ્યારે ધર્મ અને કલા-કવિતાના મામલા હાથમાં લેવામાં આવે છે, ત્યારે અનેક ગરબડગોટાળા કે બખેડા એમાં પેદા થતા હોય છે. ધર્મ કલાષ્ટિ વિનાનો આંધળો હોય તો ધૃતરાષ્ટ્રની જેમ અનિષ્ટનો પ્રેરક-પોષક બને અને કાવ્ય જો ધર્મસત્ત્વથી વિ-રક્ત – પાંડુરોગી હોય તો તે પાંડુની જેમ નિર્માલ્યતાનું વાહક બને. સદ્ભાગ્યે, પાંડવો દૈવી તત્ત્વોના સં-યોગે બચી શક્યા હતા. આપણે કલા-કવિતાના સંબંધમાં ધર્મની વાત કરીએ છીએ ત્યારે તેને
રૂઢ અને સંકુચિત અર્થમાં ન લેવાય એ અનિવાર્ય છે. અહીં આપણા માટે તો ધર્મ એટલે માનવધર્મ માનવતાના ૨સે સચેત એવો ધર્મ. એવો ધર્મ જ કલાકર્મનું – કવિકર્મનું તેજ વધારવામાં પ્રત્યક્ષ તેમ જ પરોક્ષ રીતે સહાયક ને સમર્થક થતો હોય. ધર્મના ઓજ-બળે કવિતાનો ચહેરો કેવો ચમકતો ને આકર્ષક બને છે તેને આપણને જેમ પ્રશિષ્ટ કે અભિજાત કવિતાનાં, તેમ સંતકવિતા ને લોકકવિતાનાં વિષયવસ્તુ, પ્રયોજન, સ્વરૂપ, અલંકાર ને છંદોલય વગેરેનું નિર્વિઘ્ન સંવિતથી ભાવન-આકલન કરતાં પ્રતીતિ થાય છે.
ધર્મે કવિતાને કેટકેટલા વિષયો આપ્યા છે ! ધર્મે મંત્ર-તંત્ર-યોગાદિનાં કેવાં કેવાં ક્ષેત્રો ખોલી આપ્યાં છે ! રામાયણ, મહાભારત, પુરાણાદિ દ્વારા કેટકેટલા કથા-સંદર્ભો તથા પાત્ર-પ્રસંગો કવિતાને મળ્યા છે! ધર્મે શબ્દાર્થને પ્રગટ કરવા તેમ જ પામવા માટેના કેવા કેવા અભિગમો આપણને ચીંધ્યા છે ! કથન-વર્ણન-સંવાદ વગેરેની ધાટીમાંયે જરૂરી પ્રયોગો કરવામાં તેમ જ તે સર્વની
