________________
170
ચન્દ્રકાન્ત શેઠ
અમુકતમુક પરિપાટીઓ તૈયાર કરવામાં અને કેટલીક પ્રશસ્ત પરંપરાઓ બાંધવામાં તથા નિભાવવામાં ધર્મનો ઘણો મહત્ત્વનો ફાળો રહ્યો છે. અહીં વિસ્તારભયે આ બધાંનાં ઉદાહરણો આપવાનું ટાળ્યું છે.
આપણા કવિવૃંદમાંયે ચતુર્વર્ણની કામગીરી નજરે ચડે છે. આમ તો કવિ હોવું એટલે જ મૂળભૂત રીતે ઋષિ હોવું, દ્રષ્ટા હોવું, મનીષી હોવું. વાલ્મીકિ-વ્યાસની એવી ઉદાત્ત કક્ષા હતી. આપણી સંતકવિતાની પરંપરામાં કેટલાક તો ધર્મનું પરિપાલન કરનારા - તેનો બોધપ્રચાર કરનાર સાધુસંતો જ હતા. તેમની કવિતા તેમની જીવનવાણી હતી; પરમ તત્ત્વને ઉપાસનારી – ધર્મતત્ત્વને વ્યક્ત કરનારી ભક્તિ, જ્ઞાન તથા વૈરાગ્યભાવનાની વાણી હતી; ભજનકીર્તનની વાણી હતી. એ વાણી કેટલાક મહાન સંતકવિઓની બાબતમાં ધર્મકલા અને કલાધર્મના કીમિયાથી અમૃતવાણી પણ થઈ. આ સંદર્ભમાં કબીર, સૂરદાસ, તુલસીદાસ, તુકારામ જેવા કવિઓ તુરત યાદ આવે. “ખરાં ઇલ્મી ને ખરાં શૂરાં” એવાં ભક્તિપરાયણ નરસિંહ કે મીરાંનું સીધું લક્ષ્ય હતું ભગવાન. એને અનુલક્ષીને જે ગાયું તેમાં કાવ્યતત્ત્વ – કલાતત્ત્વ પ્રગટ થયું તે ઘણી અગત્યની પણ આમ તો આનુષંગિક ઘટના જ લેખાય. અનેક જૈન કવિઓએ જે રાસાપ્રબંધોથી માંડીને પદો, સક્ઝાયો વગેરે આપ્યાં તેમાંયે લક્ષ્ય તો ધર્મતત્ત્વની આરાધનાનું; પણ એમાં કાવ્યતત્ત્વ ઊઘડી આવે તો તે સુવર્ણસુરભિયોગ જેવું લેખાયું. કબીરપંથી અને સ્વામિનારાયણપંથી કવિઓની બાબતમાં પણ આવું કહી શકાય. ધર્મે વ્યક્તિ તેમ જ સમષ્ટિજીવનમાં જે વર્ચસ સ્થાપ્યું છે તેમાં તેણે કાવ્યકલા, સંગીત, ચિત્ર, શિલ્પ અને સ્થાપત્ય; નાટ્ય ને નૃત્ય જેવી અનેક કળાઓની મોકળાશથી મદદ લીધી જણાય છે. ધર્મરસ સુપેય ને સુપાચ્યા કરવામાં કથારસ, કાવ્યરસ વગેરેનું સહાનુપાનની રીતે ઘણું મહત્ત્વ છે. ' '
ધર્મકલા અને કલાધર્મનો સમુદય અને વિકાસ સંસ્કાર તેમ જ સંસ્કૃતિના સમુત્કર્ષમાં કેટલો બધો કારગત હોય છે તે વિશ્વસમાજ તથા વિશ્વસાહિત્યનો ઇતિહાસ જોતાં સમજાય છે. કલાતત્ત્વ વિના ધર્મ નીરસ, જડ ને બોજલ બની રહે છે. ધર્મ અને કલાનું સખ્ય – સાયુજ્ય જ શાશ્વતીની રસરમણાનો આસ્વાદ આપણને આપી શકે છે. ભવભૂતિ-નિર્દિષ્ટ “આત્માની અમૃત કલા'નો મર્મ પણ વિશ્વસાહિત્યની ઉત્તમ કૃતિઓના સર્જન-ભાવનમાંથી જ આપણને સાંપડે છે.
ધર્મ કોઈને દુઃખી કરવા માટે નથી. તે શાશ્વત સુખની ગુરુચાવી આપે છે. તે અમૃતાનુભવનો અવસર આપણા માટે ખોલી આપે છે. કાવ્યનું પણ એવું જ કામ છે. સંકુચિતતા, સ્વાર્થપરાયણતા, સ્વચ્છંદતા, પાશવતા વગેરેમાંથી મુક્તિ અપાવી જીવનનાં સાત્ત્વિક મૂલ્યો પ્રતિ માધુર્યપૂર્વક પ્રેરવાદોરવાનું કાન્તકૃત્ય – કાન્તાત્ય તે કરે છે. તેથી ધર્મ અને કાવ્ય, ભલે એમનાં ક્ષેત્ર અલગ હોય તોપણ, પરસ્પરનાં પૂરક, સંવર્ધક અને સાહચર્ય તથા સંવાદિતાથી પરસ્પરનાં સમર્થક તેમજ તાત્ત્વિક ભૂમિકાએ સમાનધર્મી છે. ધર્મ જેટલો કાવ્યકલાનો લાભ લેશે અને કાવ્યકલા જેટલી ધર્મની અદબ રાખશે તેટલો બંનેયને લાભ છે અને તેથી માનવની જીવનયાત્રા સત્યમ્, શિવમ્ અને સુન્દરમની દર્શનાનુભૂતિથી વધુ તેજસ્વી અને રળિયાત થશે એમ શ્રદ્ધાપૂર્વક કહી શકાય.
