________________
172
રતિલાલ બોરીસાગર શિખામણ આપવાની કળા કેળવવાનો વિચાર અનેક વાર કર્યો છે, પરંતુ હું પાસે જાઉં છું ત્યાં પક્ષીઓ ઊડી જાય છે. “મને જોઈને ઊડી જતાં પક્ષીઓને' નામનું કલાપીનું એક કાવ્ય છે. હું કવિ ન હોવાને કારણે આવું કોઈ કાવ્ય લખી શક્યો નથી અને એ કારણે ગુજરાતી કાવ્યોમાં એક ઉત્તમ કાવ્યની ખોટ પડી છે એનો મને રંજ છે. આમ છતાં, મેં કબૂતરોને અંદર અંદર ન લડવાની; કોયલને ટિકિટ-શો રાખીને ગાવાની; કાબરને મિમિક્રીની ફી રાખવાની; ચકલીને માળો કેમ બાંધવો તેની શિખામણ આપવાના પ્રયત્ન કર્યા છે. પંખીઓને મેં જ્યારે જ્યારે શિખામણ આપી છે ત્યારે ત્યારે ભલે એમણે એ કીમતી શિખામણો માની નથી અને આ કારણે જ એમનો જોઈએ એવો વિકાસ થયો નથી. તેમ છતાં, પંખીઓએ જે-તે સમયે મારી શિખામણ શાંતિથી સાંભળી લીધી છે એવું મારે સ્વીકારવું જોઈએ; પરંતુ પશુઓની શિખામણ સાંભળવાની શક્તિ ઘણી સીમિત હોવી જોઈએ એમ – પ્રાણીશાસ્ત્રી ન હોવા છતાં – અંગત અનુભવના આધારે કહી શકું તેમ છું. ગાયને કાગળ અને પ્લાસ્ટિક ન ખાવાની અને કૂતરાંને ભસવામાં શક્તિનો વ્યય ન કરવાની શિખામણ આપવા મેં પ્રયત્ન કર્યો હતો; પરંતુ, ગાયે શિંગડાની મદદથી અને કૂતરાંઓએ એમના તીક્ષ્ણ દાંતની મદદથી મારા પ્રત્યે તીવ્ર અણગમો પ્રગટ કરેલો.
શિખામણ આપવાની વૃત્તિ મનુષ્યમાત્રમાં જન્મથી જ હોય છે ને મૃત્યુપર્યત ટકી રહે છે. જ્યોતીન્દ્ર દવેએ એમના “શિખામણ’ નામના નિબંધમાં એમ લખ્યું છે કે, “બાળકો પણ મોટેરાંઓને શિખામણ આપવાના શોખીન હોય છે. હમણાં જ માથે હાથ દઈને લેખ લખવાના વિચારથી હું બેઠો હતો તે વેળા પાસે ઊભેલી પાંચ વર્ષની એક છોકરીએ મને શિખામણ આપી, “માથે હાથ ન દઈએ, માથું દુઃખતું હોય તો પેઇનબામ ઘસો, સોજો આવ્યો હોય તો ભોંયરસો ચોપડો' - આ મેં વાંચ્યું ત્યારે મને લાગેલું કે જ્યોતીન્દ્રભાઈએ મજાક કરવા આ લખ્યું હશે - પણ મને પોતાને આનો અનુભવ થવા માંડ્યો છે. મારાં પૌત્ર-પૌત્રી મને ડગલે ને પગલે શિખામણ આપે છે :
દાદાજી ! બ્રશ કર્યા પછી બ્રશ ને પેસ્ટ ઠેકાણે મૂકવાં જોઈએ.” ‘દાદાજી ! ચા પીવી એ સારું ન કહેવાય ! દૂધ પીવું જોઈએ.” દાદાજી ! તમે ગિઝરની સ્વિચ બંધ કરતાં ભૂલી જાવ છો એ સારું ન કહેવાય.' ‘દાદાજી ! બરાબર ચાવીને ધીમે ધીમે જમવું જોઈએ.”
દાદાજી ! કપડાં બદલીને ખીંટીએ ટિંગાડવાં જોઈએ. આમ જ્યાં ને ત્યાં પડ્યાં રાખવાં એ સારી ન કહેવાય.'
દાદાજી ! ઑફિસની બૅગ ટીવી પર ન મુકાય.” દાદાજી !.'
આ ટેણિયાં મને જે શિખામણો આપે છે એની યાદી ઘણી મોટી થાય એમ છે. એ મારી સાથે જે વાતો કરે છે એ વાતોનો મોટો ભાગ શિખામણોથી જ ભરેલો હોય છે. અલબત્ત, ઘરમાં જે પુખ્ત ઉંમરના સભ્યો છે એ બધા પણ મને સતત શિખામણો આપતા રહે છે અને બાળકો આ શિખામણનું
