________________
શિખામણ.
સ્વ. જ્યોતીન્દ્ર દવેએ કહ્યું હતું કે, “અનેક શિખામણો લઈને અને આપીને મને હવે એમ લાગે છે કે સૌ આપી શકે ને સૌ લઈ શકે એવી શિખામણ એક જ છે : “કોઈને શિખામણ આપવી નહીં ને કોઈની શિખામણ લેવી નહીં.” - જ્યોતીન્દ્ર દવેની ઉપરોક્ત શિખામણનો ઉત્તરાર્ધ જ માનવા જેવો છે – પૂર્વાર્ધ માનવા જેવો નથી એવી શિખામણ આપવા જ આ લેખ હું લખી રહ્યો છું. દલીલ ખાતર માની લઈએ કે “કોઈને શિખામણ આપવી નહીં” એવી શિખામણ જગતની છેલ્લી શિખામણ છે ને આ શિખામણ પછી જગતમાં શિખામણ આપવાની પ્રવૃત્તિ તદ્દન બંધ થઈ જવાની છે. તો જગતનું શું થાય ? જગતમાં કોઈ કોઈને શિખામણ આપતું જ ન હોય એવા જગતની કલ્પના આપણાથી થઈ શકે એમ છે ? અને ધારો કે જગત આવું થઈ જાય તો એ જગત જીવવા જેવું રહે ખરું? આ જગતની સાસુઓનું શું થાય ? માતાપિતાઓનું શું થાય ? શિક્ષકોનું શું થાય ? સંન્યાસીઓ અને કથાકારોનું શું થાય ? નેતાઓનું શું થાય ? શિખામણ આપવાની પ્રવૃત્તિ તદ્દન બંધ થઈ જાય તો જગતમાં આત્મહત્યાનું પ્રમાણ અત્યંત વધી જાય એમાં શંકા નથી. પણ, આવી ચિંતા ન કરવાની મારી શિખામણ છે. જગતના આદિકાળથી મનુષ્યો એકબીજાને શિખામણ આપતા આવ્યા છે ને જગતના અંતકાળપર્યત એકબીજાને શિખામણ આપતા રહેશે. પશુપંખીઓ એકબીજાને શિખામણ આપતાં હશે કે કેમ તે વિશે હજુ કોઈ જીવશાસ્ત્રીએ પ્રકાશ પાડ્યો નથી. મારા કેટલાક જીવશાસ્ત્રી મિત્રોને પશુ-પંખીઓ એકબીજાને શિખામણ આપે છે કે કેમ તેનો અભ્યાસ કરવાની શિખામણ મેં આપી છે. મેં પોતે પણ પશુ-પંખીઓમાં
રતિલાલ બોરીસાગર
