________________
ચન્દ્રકાન્ત શેઠ
回
ધર્મ અને કવિતા
સર્વ ધર્મો આ પંચભૂતાત્મક સૃષ્ટિમાં મનુષ્યને સર્વોત્તમ પ્રાણી માને છે. મનુષ્ય અન્ય પ્રાણીઓથી અલગ તરી આવે છે તે એની ધર્મબુદ્ધિથી તથા કલાવૃત્તિથી. ભગવાનની સર્વોત્તમ સર્જકતા જો મનુષ્યમાં પ્રગટ થયેલી જોવા મળે છે તો મનુષ્યની સર્વોત્તમ સર્જકતા એના ધર્મવિધાન અને કલાવિધાનમાં પ્રગટતી જોવા મળે છે. સાહિત્યસંગીતાદિ કલાનો રસરંગ મનુષ્યમાં ન હોત તો તે પુચ્છવિષાણહીન પશુ જ લેખાત. મનુષ્યની શક્તિ-પ્રતિભાનો અનન્ય આવિષ્કાર ભાષા, ધર્મ તેમ જ કલાવ્યવહારમાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આહાર, નિદ્રા, ભય, મૈથુનમાં જ મનુષ્ય જો ખૂંપેલો રહે તો સંસ્કાર-સંસ્કૃતિનું મ્યભવ્ય મંડાણ ન થઈ શક્યું હોત. મનુષ્યની ક્ષમતા-શક્તિ, એની રિદ્ધિ-સિદ્ધિ, એની સંક્રાન્તિ-ઉત્ક્રાન્તિ આપણે ધર્મ તેમ જ કવિતાના ક્ષેત્રમાં જોઈ શકીએ છીએ. મનુષ્યની પુરુષોત્તમતા તેના ધર્મપુરુષ ને કલાપુરુષ થવામાં વરતાય છે.
ધર્મ અને ક્લા-કવિતા ગંગા-જમના જેવાં છે. બંનેનાં મૂળ-કુળમાં ગહનતા-વ્યાપકતા ને સંકુલતા અંતર્હિત છે. બંનેનાં વહેણ સાથે સમાંતર ચાલે છે તો બંનેય પરસ્પરને મળતાં, પરસ્પરમાં ભળતાં, પરસ્પરને ઉ૫કા૨ક થતાં વહેતાં હોય એવું પણ દેખાય છે. ધર્મને કથાની વાણીમાં બોલવાનું તો કવિતાની વાણીમાં પાઠગાન કરવાનું ઘણું અનુકૂળ આવ્યું છે. ધર્મતત્ત્વનું ચિંતનદર્શન ઋચાઓમાં, સૂત્રાત્મક વિધાનોમાં સ-રસ અને સ-ચોટ રીતે અભિવ્યક્ત થતું આપણે જાણ્યુંમાણ્યું છે. વૈખરીનો મૂળભૂત તબક્કો તે પરાવાણી. એનું અનુસંધાન છે આત્મતત્ત્વ–૫૨માત્મતત્ત્વ સાથે અને ધર્મનું અનુસંધાન પણ એ જ તત્ત્વ સાથે છે. વિશુદ્ધ ધર્મ તેમ જ કવિતામાં કૌંઈક રીતે
