________________
166
પ્રફુલ્લા વોરા મંગલાચરણના રૂપે તત્ત્વના ઉપદેશરૂપ અમૃતના સમૂહને એકઠું કરનાર શ્રી જિનકીર્તિસૂરિ પુણ્યરૂપી વેલના પલ્લવને પ્રફુલ્લિત કરવાને જેમ મેઘનું આગમન ઉપકારક બને એમ શીલોપદેશમાલામાં શીલના ઉપદેશનું પ્રયોજન દર્શાવે છે. મૂળ શ્લોક :
निम्महियसयलहीलं उहवल्लीमूलनरकणणकीलं
कयसिवसुहसमीलं, पालह निच्चं विमलसीलं ।।२।। (અર્થાતુ) વિશેષાર્થ કરતાં આ શ્લોકને નીચે પ્રમાણે વર્ણવી શકાય ?
હે ભવ્યજીવો ! જે રીતે દહીંને મંથન કરીને સર્વ પ્રકારની નિંદાને મંથન કરનાર (રવૈયાની પેઠે) દુઃખરૂપી વેલના મૂળને ઉખેડી નાખવાને ખીલા સમાન અને મોક્ષસુખ આપનાર એવા નિર્મળ શીલવ્રતનું પાલન કરો.”
આમ, રચયિતાએ પ્રથમ ભાગમાં એટલે કે પૂર્વાર્ધમાં વિધ્વનિવૃત્તિ માટે ઇષ્ટદેવને નમસ્કાર અને ઉત્તરાર્ધમાં ગ્રંથનો વિષય દર્શાવ્યો છે. ઉપરાંત કર્તાને અને આ સાંભળનારને મોક્ષપ્રાપ્તિનું ફળ દર્શાવ્યું છે. અન્ય તીર્થકરોને નમસ્કાર કરવાને બદલે શ્રી નેમિનાથને નમ કાર કરવામાં શીલનું પ્રાધાન્યપણું સૂચવે છે.
પછીના પદ્યમાં કહેલી વાતનો સાર એવો આપી શકાય કે નિષ્કપટપણે શીલ પાળવાથી આ ભવને વિશે લક્ષ્મી, યશ, ઐશ્વર્યપણું, પ્રાધાન્યપણું અને આરોગ્ય, કાર્યોમાં સફળતા તેમજ પરલોકને વિશે ત્રણ ભુવનના લોકોએ જેમને નમસ્કાર કર્યો છે, એવા કર્મથી મુક્ત, શીલવ્રતધારી મનુષ્ય અને દેવતાઓની સમૃદ્ધિ ભોગવીને મોક્ષસુખ પામે છે.
આ ગ્રંથનું કોઈ પણ કથાનક વાચકને પહેલેથી છેલ્લે સુધી જકડી રાખે તે નિરૂપણશૈલીનો પ્રભાવ છે. આચાર્ય શ્રી જયકીર્તિસૂરિની “શીલોપદેશમાલા” આ ખાસિયત ધરાવે છે. પ્રવાહી શૈલીમાં આલેખાયેલું પદ્ય તેમાંથી ફુટ થતી રચનાશૈલીથી વાચકને વાંચવામાં રસ પ્રેરે છે. આમ તો મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત મૂળ ભાષા હોવા છતાં તેમાંથી સરળ અર્થ કથાનકને રસપ્રદ બનાવવા માટે ઉપયોગી છે.
રહનેમિને રાજુલ સમજાવે છે - વાસના શું છે? હાથીને ત્યાગીને ગધેડા પર બેસવું અને રત્નને ત્યાગીને કાચના ટુકડાને મેળવવા જેવી છે.
દરેક કથાનકમાં આપેલાં સ્થળ, નગર કે દેશને અલગ અલગ ઉપમાઓથી વર્ણવ્યાં છે. દા.ત. પૃથ્વીનું રૂપ સ્ત્રીના લલાટ જેવું ઉત્તમ, લલાટના તિલક જેવો અવંતિ નામનો દેશ – વગેરે વાચકના મનમાં ભાવજગત સર્જે છે.
સાહિત્યિક ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ રસાત્મકતા, કથારસ, વર્ણનરસ, ઉપદેશમાત્ર નહીં, પણ વિશાળ જીવનબોધ, મહારાષ્ટ્રી-પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત સાથે ગુજરાતી ભાષામાં થયેલાં ભાષાંતરો કે બાલાવબોધ દ્વારા પ્રગટ થતું રચનાચાતુર્ય, અલંકારી ચાતુર્ય, છંદોબદ્ધતા, ઋતુવર્ણન તેમજ ભાવનિરૂપણનું કૌશલ્ય એ “શીલોપદેશમાલાનાં નોંધવા જેવાં પાસાંઓ છે.
વાસ્તવમાં કોઈ પણ સમયે સર્જાતા સાહિત્યમાં જે તે સમયની રાજકીય અને સામાજિક
