________________
“શીલોપદેશમાલા' રચયિતા પંડિત શ્રી જયકીર્તિસૂરિ
165
એટલે તમામ ધર્માચાર માટેનું બળ. આ બળ પ્રાપ્ત કરવા માટે શીલપાલન એ ઔષધ ગણાય છે. જે રીતે કોઈ ટૉનિક લેવાથી સ્વાથ્યપ્રદ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે, એ રીતે તેજસ્વી કે ઓજસ્વી ગુણની પ્રાપ્તિ અને સ્થિતિ મેળવવા માટે દિવ્ય ઔષધસમાન શીલપાલન છે. જીવો પર અપૂર્વ ઉપકાર કરવાનો હેતુ અહીં જણાવાયો છે.
કુલ ૧૧૬ પદ્યમાંથી પ્રાપ્ત થતા મણકામાં ૩૯ કથાનકો સમાયેલાં છે. આ ચરિત્રોમાં ગુણસુંદરી અને પુણ્યપાલ, દ્વૈપાયન અને વિશ્વામિત્ર, નારદ, રિપુવર્ધનરાજા અને ભુનવનાનંદ રાણી, વિજયપાલ રાજા અને લક્ષ્મી રાણી, બ્રહ્મા, ચંદ્ર, સૂર્ય, ઇંદ્ર, આદ્રકુમાર, નંદિષણમુનિ, રથનેમિ, નેમિનાથ, મલ્લિનાથ, સ્થૂલભદ્ર, વજસ્વામી, સુદર્શન શેઠ, વંકચૂલ, સુભદ્રા, મદનરેખા, અંજનાસુંદરી વગેરે મળીને જે ચરિત્રકથા નિરૂપાઈ છે તેમાં કથાતત્ત્વના આધારે શીલપાલન, સ્ત્રીદાસત્વ, વિષયપ્રબળતા, સતીચરિત્ર, શીલભંશ, કામવિજેતા જેવી સંદર્ભગત બાબતો જોડાયેલી છે. જેના કારણે આ ચરિત્રો સામાન્ય જનસમાજ પણ રસપૂર્વક વાંચીને જીવન સાથે વણી શકે. તમામ કથાઓને વર્ગીકૃત કરવી હોય તો નીચેની સારણી પ્રમાણે વર્ગીકૃત કરી શકાય.
સારણી : ૧ શીલોપદેશમાલા'માં કથાઓનું
કથાતત્વ આધારે વર્ગીકરણ કથાતત્ત્વ
ચરિત્રો શીલપાલન ગુણસુંદરી, નારદમુનિ શીલભ્રંશ વૈપાયન ઋષિ, વિશ્વામિત્ર ઋષિ, કુલ-વાલક સ્ત્રીદાસત્વ રિપુમદન, ઇન્દ્ર રાજા, વિજયપાલ રાજા, હરિની કથા, બ્રહ્મા, ચંદ્ર, સૂર્યની કથા વિષયપ્રબળતા આદ્રકુમાર, નંદિષેણ, રથનેમિ (રહનેમિ) કામવિજેતા • નેમિચરિત્ર, મલ્લિનાથ ચરિત્ર, સ્થૂલભદ્ર, વજસ્વામી, સુદર્શન શેઠ, વંકચૂલ સતીચરિત્ર સુભદ્રા, મદનરેખા, સુંદરી, અંજનાસુંદરી, નર્મદા સુંદરી, રતિસુંદરી, ઋષિદત્તા,
દવદંતી, કમલાસતી, કલાવતી, શીલવતી, નંદયંતી, રોહિણી, દ્રુપદી, સીતા,
ધનશ્રી - અસતીચરિત્ર નૂપુરપંડિતા, દત્તદુહિતા, મદનમંજરી, પ્રદેશી રાજાની રાણીની કથા.
સારણી ૧માં જણાવ્યા અનુસાર વિવિધ કથાનકોમાં શીલની બાબત કેન્દ્રસ્થાને છે.
કેટલાંક કથાનકો જેવાં કે દ્વૈપાયન, વિશ્વામિત્ર, નારદ, સૂર્ય, ચંદ્ર વગેરે હિંદુપુરાણકથાઓના આધારે લખ્યાં છે. બાકીનાં જૈન આગમિક સાહિત્ય, ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર, જ્ઞાતાધર્મકથા, રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર, વસુદેવહિંડી, સમરાચ્ચકહાના આધારે આલેખાયાં છે. મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત કથાસાહિત્યમાંથી પલ્લવિત થયાં છે. કેટલાંક કથાનકો ઘણાં નાનાં છે. જેવાં કે કૈપાયન, વિશ્વામિત્ર, નારદમુનિ, હરિ, સૂર્ય, ચંદ્ર, બ્રહ્મા, ઇન્દ્ર વગેરે. એટલે કે મૂળ ગ્રંથના બાલાવબોધ કે ગુજરાતી અનુવાદમાં કથાનકો નવપલ્લવિત થયાં છે.
