________________
રેખા વોરા
કાવ્યશક્તિ તેમને પ્રારંભથી જ વરેલી હશે, નહિ તો આવું અલૌકિક ગંભીર પદાવલીવાળું કાવ્ય થોડી વારની બંધન-અવસ્થા દરમિયાન તત્કાલ શી રીતે રચી શકાય ? એ પણ એક પ્રશ્ન છે.
146
ઈ. સ. 1370માં રુદ્રપલ્લી શ્રી ગુણાકરસૂરિએ ભક્તામર સ્તોત્ર’ની ટીકામાં એવો ઉલ્લેખ કર્યો છે કે 'भयहरभक्तिब्भर स्तवादिकरण प्रकटाः । श्री मानतुंगसूरयः श्वेताम्बराः सन्तिः । । '
અર્થાત્ શ્વેતામ્બરાચાર્ય શ્રી માનતુંગસૂરિએ ભયહર સ્તોત્ર’, ‘ભત્તિબ્બર સ્તોત્ર'ની રચના કરી છે. આ સર્વમાન્ય હકીકત છે.
શ્રી મુનિસુંદરસૂરિએ ગુવવવલીમાં નીચેનાં પદ્યો દ્વારા તેનું સમર્થન કરેલું છે.
आसीत् ततो दैवत सिद्धिऋद्धिः, श्रीमानतुंग्ङोऽय गुरुः प्रसिद्धः । भक्तामराद् बाणमयूर विद्याचमत्कृतं भूपबोधयद् यः ।। ३५ ।। भयहरतः कविराज यश्चाकार्षीद् वशम्यदं भगवान । भत्तिभरे त्यादि नमस्कार स्तवदब्ध बहु सिद्धि: ।। ३६ ।।
‘રાજગચ્છ પટ્ટાવલી’, ‘તપાગચ્છ પટ્ટાવલી સૂત્ર’, ‘લઘુપોસાલિક પટ્ટાવલી’, ‘હીર સૌભાગ્ય’ વગેરે અન્ય ગ્રંથોમાં પણ આ વિગતનો ઉલ્લેખ થયો છે.
શ્રી માનતુંગસૂરિ રચિત આ ત્રણ સ્તોત્રમાં ભત્તિબ્બર સ્તોત્રના પ્રારંભમાં ‘મત્તિવ્વર અમરવાળયં પળમય' એ શબ્દોથી શરૂઆત થાય છે. ભયહર સ્તોત્ર’ કે ‘નમિઊણ’ના પ્રારંભમાં ‘નમિળ પાય સુરાળ ચુડામાં' એ શબ્દો આવે છે અને ‘ભક્તામર સ્તોત્ર’ના પ્રારંભમાં ‘મહામર પ્રત્ત મૌપ્તિ' એ શબ્દ આવે છે. અને આ જ શ્લોકની ત્રીજી પંક્તિમાં પ્રામ્ય શબ્દ આવે છે.
આમાંની પ્રથમ બંને કૃતિઓ પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયેલી છે જ્યારે ત્રીજી કૃતિ સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલી છે. તાત્પર્ય કે શ્રી માનતુંગસૂરિ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત બંને ભાષાના મહાવિદ્વાન હતા એમ માનવું યથાયોગ્ય છે. આ સ્તોત્રયની રચના કયા ક્રમાનુસાર થઈ હશે, અર્થાત્ ભત્તિમ્ભર, નિમઉણ કે ભક્તામ૨ એ ત્રણમાંથી કયું સ્તોત્ર પ્રથમ રચાયું હશે. આ સંદર્ભમાં શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ જણાવે છે, “તેમણે સૌપહેલાં ભત્તિબ્બર સ્તોત્ર રચ્યું હશે કારણ કે તેમાં શ્રી નમસ્કાર મંત્ર સંબંધી અનેક ગૂઢ રહસ્યો ભરેલાં છે અને તેની યથાવિધ આરાધનાથી તેમણે મંત્રશક્તિ મેળવી હશે. આ સ્તોત્ર પરની એક અવસૂર્ણિમાં અમે વાંચ્યું છે કે શ્રી માનતુંગસૂરિએ એક વખત નમસ્કાર મહામંત્રના કેટલાક ચમત્કારિક પ્રયોગો બતાવીને મિથ્યાદર્શનવાળાઓને ચૂપ કરી દીધા હતા અને કદાચ આવા પ્રસંગે જ તેમને મહાન ચમત્કાર સર્જવાનું શ્રદ્ધાબળ આપ્યું હશે. ત્યારબાદ ‘ભક્તામર સ્તોત્ર’ની રચનાનો પ્રસંગ આવ્યો અને છેવટે ભયહર નામનું સ્તોત્ર બનાવ્યું.Ý
અર્થાત્ ‘ભત્તિખ્મર સ્તોત્ર’, ‘ભક્તામર સ્તોત્ર’ અને છેલ્લે ‘ભયહર સ્તોત્ર’ રચાયું. આ ‘ભયહર સ્તોત્ર’ની રચના અંગે ‘શ્રી પ્રભાવક ચરિત’માં કહ્યું છે કે :
‘કોઈક વા૨ કર્મની વિચિત્રતાથી તેમને માનસિક રોગ થયો. કારણ કે જે કર્મોએ શલાકા પુરુષોને પણ છોડ્યા નથી તે કર્મોથી તેઓ પણ પીડા પામ્યા. એટલે તેઓશ્રીએ નાગરાજ ધરણેન્દ્રનું સ્મરણ કર્યું અને તેને અનશન માટે પૂછ્યું ત્યારે ધરણેન્દ્રે કહ્યું કે, “હે પ્રભો ! હજુ આપનું આયુષ્ય બાકી છે તો તે ક્ષીણ કેમ થઈ શકે ? વળી આપશ્રી જેવાની વિદ્યમાનતા ઘણાં પ્રાણીઓને ઉપકારક છે.” એમ કહીને ધરણેન્દ્રે તેઓશ્રીને અઢાર
