________________
150
માલતી શાહ
બચપણથી જ મહત્ત્વાકાંક્ષી હતા અને કિશોરાવસ્થામાં ઝવેરાતના વ્યવસાયમાં તેઓએ કુશળતા પ્રાપ્ત કરી હતી. પોતાના ધ્યેય અંગે સ્પષ્ટ શાંતિદાસ પોતાની આકર્ષક રીતભાત, શાલીન પહેરવેશ અને ફારસી, પર્શિયન જેવી વિવિધ ભાષાના જ્ઞાન સાથે બોલવાની વાક્છટાને કારણે રાજા અને પ્રજા બંનેમાં આદરભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શક્યા હતા. તેમની આ સફળતાના વ્યક્તિગત, સ્થાનિક, પ્રાદેશિક, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક તાણાવાણા પણ એટલું જ મહત્ત્વ ધરાવે છે.
પોતાની નાની ઉંમરમાં અકબરના દરબારમાં કુશળ ઝવેરી તરીકે નામના પ્રાપ્ત કરનાર શાંતિદાસ આગળ જતાં જહાંગીર, શાહજહાં, મુરાદબક્ષ તથા ઔરંગઝેબ સાથે પણ સારો ઘરોબો કેળવી શક્યા હતા. તેઓ વિશ્વાસુ ઝવેરી અને વેપારી તરીકે બેગમોના જનાનખાનામાં પ્રવેશ કરવા માટે પણ બાદશાહોનાં દિલ જીતી શક્યા હતા. પ્રસંગ એવો નોંધાયેલો છે કે રિસાયેલાં બેગમ અમદાવાદ આવ્યાં ત્યારે તેમણે તેઓને આત્મીયતાપૂર્વક સાચવ્યાં અને બેગમ દિલ્હી પાછા ફર્યા ત્યારે તેમને મૂલ્યવાન રત્નજડિત કંકણ વીરપસલીમાં ભેટ આપ્યાં. પોતાને તેડવા આવેલા . સલીમ(જહાંગીર)ને બેગમે શાંતિદાસની ઓળખાણ મામા તરીકે કરાવી તેથી તેઓ રાજદરબારમાં ‘ઝવેરીમામા' તરીકે ઓળખાયા. મોગલ બાદશાહોને અવારનવાર ઝવેરાત પૂરું પાડનાર શાંતિદાસને બાદશાહો તરફથી અવારનવાર ઉમદા પોશાક અને માન-સન્માન પ્રાપ્ત થતા.
પોતાના પિતાના ઝવેરાતના વ્યવસાયને શાંતિદાસે હીરા, મોતી, પન્ના, રત્નોને લગતાં પ્રાચીન શાસ્ત્રોના અભ્યાસ દ્વારા આગળ વધાર્યો. તેઓ રાજકુટુંબો અને શ્રીમંતોમાં ઘરેણાંનો વેપાર કરતા અને શરાફ હતા. જરૂરતમંદોને પૈસા ઉછીના આપતા, જરૂર પડ્યે રાજવીઓને પણ પૈસા ધીરતા. તેરમી સદીના જગડુશા, વસ્તુપાળ-તેજપાળની જેમ તેમણે પણ વ્યાપારી પ્રવૃત્તિઓને અહિંસા, સહકાર અને સહિષ્ણુતાની ભાવના સાથે જોડી હતી. જૈન ધર્મ અને નીતિશાસ્ત્રની વિચારધારા તેમના વ્યાપાર-ઉદ્યોગ સાથે પણ વણાયેલ હતી. તેમના જીવનમાં ધંધાકીય અને આધ્યાત્મિક બાબતોનો સુમેળ પ્રગટતો હતો.
તે સમયના અમદાવાદની વાત કરીએ તો શાંતિદાસ જેવા ઝવેરીઓ રહેતા તે ઝવેરીવાડ, તેની આસપાસ ટંકશાળની પોળ, સોદાગરની પોળ, માણેકચોક વગેરે બધા વેપાર-શરાફની પ્રવૃત્તિઓનાં કેન્દ્રસ્થાનો હતાં. શાંતિદાસના ઝવેરાતના ધંધાનો વ્યાપ અમદાવાદ ઉપરાંત બુર્કાનપુર, વીજાપુર, આગ્રા, દિલ્હી, સિંધ વગેરે કેન્દ્રોમાં હતો. દરિયાપારના દેશો સાથે પણ તેઓ વેપાર ખેડતા. પર્શિયન રેકોર્ડ વગેરેમાં મોટા વેપારી અને ઝવેરી તરીકે તેમનો ઉલ્લેખ મળે છે. તેઓ ગોલકોંડા, રાવલકોંડા, મૈસૂર, કુલર જેવી હીરાની ખાણોના સ્થળે જતા. આમ ગુજરાત, રાજસ્થાન, મધ્યપ્રદેશ, દિલ્હી અને દક્ષિણમાં છેક આંધ્રપ્રદેશ અને કર્ણાટક સુધી તેમની વ્યાપારી પ્રવૃત્તિઓ વિકસેલી હતી.
તે સમયના ગુજરાતી વેપારીઓ અને જહાજાતિઓ જરૂર પડે યુરોપીય ચાંચિયાગીરી સામે પણ લડ્યા હતા. ઈ. સ. ૧૯૩૫માં પ્રસિદ્ધ વેપારી વીરજી વોરાનો માલ મધદરિયે લૂંટાયો ત્યારે સર ટૉમસ રૉએ સૂચન કર્યું કે, “અમારું વહાણવટું સ્વીકારીને તમે એના સભ્ય થઈ જાવ.' ત્યારે ખુમારીપૂર્વક તેનો વિરોધ કરતાં શાંતિદાસ ઝવેરીએ જણાવ્યું કે, “અમારું સદીઓ જૂનું વહાણવટું હડસેલીને અમારે તમારું વહાણવટું નથી સ્વીકારવું.”
