________________
મોતીશાહ શેઠ
137
ધનવ્યય અઠ્ઠાવીસ લાખ રૂપિયા ઉપર થયો છે. પિતાનું દેવું ભરપાઈ કરવા કાયદેસર બંધાયેલા ન હોવા છતાં તેમણે તે પણ પાઈએ પાઈ ચૂકવી દીધું. એટલું જ નહીં પરંતુ પિતૃધર્મને ગૌરવ ગણી તેમની સર્વ સખાવત શેઠ અમીચંદ સાકરચંદના નામે જ થતી. વળી તે એટલા પરગજુ અને સહૃદયી હતા કે જ્યારે તે માંદગીના બિછાને હતા ત્યારે પોતાના દેવાદારોનાં દેવા માફ કર્યા જેનો આંકડો તે જમાનામાં પણ એક લાખ રૂપિયા જેટલો થતો હતો.
તેઓના વ્યક્તિત્વમાં કેવી પારદર્શિતા હતી, કેટલી કૃતજ્ઞતા હતી, મિત્રાચારીનું ગૌરવ અને માનવતાભરી ઉદારતા હતી તેના તો કેટલાય દાખલા નોંધાયેલા છે. શેઠ હોરમસજી બમનજી વાડિયા કુટુંબે તેમના પરિવાર પર કરેલા ઉપકારના બદલામાં શેઠ મોતીશાહે પોતાના પહેલા વહાણનું નામ હોરમસજી” રાખી પ્રેમાદર દર્શાવ્યો હતો. વળી હોરમસજીએ મૃત્યુ પથારીએથી મોતીશાહ શેઠને પોતાનાં સગીર વયનાં બાળકોનું ધ્યાન રાખવાનું કહ્યું હતું અને મોતીશાહે જીવનના અંત સુધી પોતાના કર્તવ્ય તરીકે નિભાવ્યું હતું. મોતીશાહને સર જમશેદજી જીજીભાઈ બેરોનેટ સાથે પણ કુટુંબી જેવો સંબંધ હતો. બંને અનેક વખત ભાગમાં વેપાર કરતા. શેઠે ઊભી કરેલી પાંજરાપોળના પહેલા ચેરમેન સર જમશેદજી જીજીભાઈ બનેલા. શેઠ મોતીશાહના દીકરા ખીમચંદભાઈ પાલિતાણાનો સંઘ કાઢે અને સર જમશેદજી જીજીભાઈ તેમને એક લાખ રૂપિયાનો ચાંલ્લો કરે એ ખૂબ નોંધવા જેવી બાબત છે.
અમદાવાદના ત્રણ શેઠિયા - શેઠ હઠીસિંહ કેસરીસિંહ, હેમાભાઈ વખતચંદ અને કરમચંદ પ્રેમચંદની પેઢીઓ મુંબઈમાં સ્થપાઈ ગઈ હતી. મોતીશાહ શેઠના દરેક કાર્યમાં આ ત્રણે ખૂબ ઉત્સાહથી ભાગ લેતા હતા અને લગભગ શેઠના સમવયસ્ક હોવાથી સામાજિક અને સાંસારિક વ્યવહારમાં જવા-આવવાનો સંબંધ પણ તેમની વચ્ચે સારો હતો. તેઓ એકબીજાની સગવડ સાચવતા અને એકબીજાની સલાહ લઈ કામ ઉપાડતા. પાલિતાણા સ્ટેટ હેમાભાઈ પાસે ગીરવી હોવાથી શેઠ એમને “રજવાડું' કહે. વળતાં હેમાભાઈ મોતીશાહને “સરકાર' કહે, કેમ કે ગવર્નરની કાઉન્સિલના તેઓ સદસ્ય હતા. શેઠને ભાયખલાના દેરાસરની પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૮૮૪ના શ્રાવણમાં કરવી હતી. પરંતુ શેઠ હેમાભાઈએ ચોમાસામાં અમદાવાદથી મુંબઈ આવવાની અગવડ બતાવતાં મુહૂર્ત સં. ૧૮૮૫ના માગશર માસમાં લીધું. સં. ૧૮૭૮માં શેઠ હઠીસિંહ અને મહોક્કમભાઈ એક સંઘમાં કાઠિયાવાડની યાત્રાએ ગયેલા. જ્યારે સંઘ ચોરવાડ આવ્યો ત્યારે હઠીભાઈએ મોતીશાહ શેઠના નામનાં નોતરાં ફેરવી સાત હજાર રૂપિયા ખર્ચા સંઘજમણ કર્યું હતું. આ વાતની શેઠ મોતીશાહને ખબર પડી એટલે મિત્રઋણ ચૂકવવા અફીણ હઠીભાઈના નામે ચીન ચઢાવી દીધું. આ એક જ ફેરાના વેપારમાં નફો અને હકસાઈના ત્રણ લાખ રૂપિયા હઠીભાઈને રળાવી આપ્યા.
નાનજી જે કરણ ચીનાઈ - મૂળ માંગરોળના પણ પેટિયું રળવા મુંબઈ આવ્યા હતા. પ્રામાણિકતાથી પૈસો અને નામ પણ કમાયા. પરંતુ ચીંચબંદર પર મોટી આગ લાગતાં તેમની વખારો બળીને ખાખ થઈ ગઈ. “ફિર લડેંગે' કહી શેઠના કુટુંબે સથવારો આપ્યો. શેઠે તેમને ચીન મોકલ્યા અને બાર વર્ષે જ્યારે પાછા ફર્યા ત્યારે વહાણ દ્વારા જે લાખોની કમાણી થઈ હતી તે તથા વહાણ
