________________
126
શાંતિકુમાર એમ. પંડ્યા
અને જૈન, બૌદ્ધ અને હિંદુ ધર્મોના પારસ્પરિક સદ્ભાવનું પણ સૂચન કરે છે."
મૈત્રક કાળ (લગભગ ઈ. સ. ૪૭૧થી ૭૮૮) અને અનુમૈત્રક કાળ(ઈ. સ. ૭૮૮થી ૯૪૨)માં ભાષા અને સાહિત્ય અધિક વિકાસ પામે છે. મૈત્રક કાળમાં વલભીએ જીવંત વિદ્યાધામ તરીકે ભારે પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી હતી. એ માત્ર રાજકીય જ નહીં, પણ સાંસ્કૃતિક તેમજ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓનું પણ અતિ મહત્ત્વનું કેન્દ્ર હતું. આ વિદ્યાધામમાં બ્રાહ્મણો, જૈનો અને બૌદ્ધ વિદ્વાનો પોતપોતાના ધર્મગ્રંથોનો ઉદ્ધાર કરવાની સાથે સાથે કેટલાક લલિત સાહિત્ય અને શાસ્ત્રીય વાડ્મયનું પણ સર્જન કરતા હતા. સામાન્યતયા બ્રાહ્મણો સંસ્કૃત, જૈનો પ્રાકૃત અને બૌદ્ધો પાલિ ભાષા સાથે સંકળાયેલા હોવાનું મનાય છે. પણ આ વિદ્યાધામમાં જૈનો, બ્રાહ્મણો તેમજ બૌદ્ધો એમ ત્રણે ધર્મ સાથે સંકળાયેલા વિદ્વાનો સમાન રીતે સંસ્કૃત ભાષાને સમૃદ્ધ કરવામાં રત રહેતા હતા. આવા વિદ્વાનોમાં છઠ્ઠા સૈકામાં થયેલા લાટ પ્રદેશ (તત્કાલીન દક્ષિણ ગુજરાત અને મધ્ય ગુજરાત)ના બૌદ્ધ ભિક્ષુ ધર્મગુપ્ત, આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિએ જેમને શ્રેષ્ઠ વ્યાખ્યાનકાર તરીકે બિરદાવ્યા હતા તે જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ, કોટ્યાર્યવાદિગણિ ક્ષમાશ્રમણ, સિદ્ધસેનગણિ, સાતમા સૈકાના જ્યોતિષાચાર્ય બ્રહ્મગુપ્ત, બૌદ્ધભિક્ષુ શાંતિદેવ, ચૂર્ણવ્યાખ્યાનકાર જિનદાસગણિ મહત્તર, આઠમા સૈકાના જિનભદ્રસૂરિ, જિનહ્નસૂરિ, હરિભદ્રસૂરિ, બપ્પભટ્ટસૂરિ ઉદ્યોતનસૂરિ, જિનસેનસૂરિ અને દસમા સૈકાના આચાર્ય સિદ્ધર્ષિહરિષણાચાર્ય વગેરે વિદ્વાનો મુખ્ય છે. ગુજરાતમાં જેને સહુથી પહેલું મહાકાવ્ય કહી શકાય એની રચના અનુમૈત્રક કાળમાં જ થઈ હતી. “હરિવંશપુરાણ' નામનું શકવર્તી મહાકાવ્ય ઈ. સ. ૭૮૩-૮૪માં રચાયું હતું. એના મહાકવિ હતા જિનસેનસૂરિ, જે પુન્નાટ સંઘના દિગંબર સાધુ હતા. એમાં હરિના વંશમાં જન્મેલા વસુદેવ, બલરામ, શ્રીકૃષ્ણ તથા અરિષ્ટનેમિ (નેમિનાથ) જેવા મહાનાયકોનું જીવનચરિત આલેખાયું છે.
ગુજરાતમાં આજ દિન સુધી જૈન સાહિત્ય નિરંતર વિકસ્યા કર્યું છે. કાળક્રમે એની ભાષા બદલાતી રહી છે. ગુજરાતના વિવિધ કાલખંડોમાં અનેક જૈન યતિઓએ સતત વિદ્યાપરાયણ રહી જે સાહિત્યિક, શાસ્ત્રીય અને તાત્ત્વિક કૃતિઓની રચના કરી છે એની ચર્ચા અનેક ગ્રંથોમાં સમાઈ શકે. અગણિત જૈન સૂરિઓમાંથી પાંચ અતિ મહત્ત્વના સૂરિવર્યોનો આપણે પરિચય પ્રાપ્ત કરીએ.
મૈત્રક અને અનુમૈત્રકકાળમાં વલભી અને શ્રીમાલ મોટાં વિદ્યાધામો હતાં. અનેક વિદ્યાશાખાઓમાં વિવિધ શાસ્ત્રોનો ત્યાં અભ્યાસ થતો. વિક્રમ સંવતના ૧૧મા સૈકા સુધી આ વિદ્યાધામોની જાહોજલાલી રહી. એ પછી મોટી રાજકીય ઊથલપાથલો થઈ. ગુજરાતમાં વનરાજ ચાવડાએ અણહિલવાડની સ્થાપના કરી અને વિ. સં. ૮૦૨માં અણહિલવાડ પાટણની સ્થાપના થઈ. પ્રબંધચિંતામણિ'માં મેરૂતુંગાચાર્યે નોંધ્યું છે તેમ ગુર્જરોનું આ રાજ્ય વનરાજથી માંડીને જૈન મંત્રીઓએ દઢ કર્યું. ભિન્નમાલના પતન પછી ત્યાંના ઘણા નિવાસીઓ ઓસવાલ, પોરવાડ અને શ્રીમાળીઓ અણહિલવાડ આવ્યા. સાથે સાથે વલભી અને શ્રીમાલની વિદ્યાવ્યાસંગની પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર અણહિલવાડ પાટણ બન્યું.
