________________
128
શાંતિકુમાર એમ. પંડ્યા
નાગરાજનો પુત્ર ભીમદેવ ગાદીએ આવ્યો. એણે માળવા સાથેના સંઘર્ષ ઉપરાંત વિદ્વાનોને રાજ્યાશ્રય આપવાનું ચાલુ રાખ્યું. એના દરબારમાં મોભાભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરનાર આચાર્ય શાંતિસૂરિ “કવીન્દ્ર' અને “વાદીચક્રી' તરીકે પ્રસિદ્ધ હતા. સોલંકી રાજાઓના પ્રબળ પ્રતિપક્ષી મુંજરાજે પણ એમની અદ્વિતીય પ્રતિભાથી આકર્ષાઈને એમને “સરસ્વતી'નું બિરુદ આપ્યું હતું. કવિ ધનપાલે એમની પ્રસિદ્ધ કથા “તિલકમંજરી” કથામાં એમની પાસે જ યોગ્ય સુધારાવધારા કરાવ્યા હતા. આ શાંતિસૂરિજીએ પોતાના સમકાલીન કૌલ મતના પ્રકાંડ પંડિત ધર્મને અણહિલપુરમાં વાદવિવાદમાં હરાવ્યો હતો.
દુર્લભરાજ અને ભીમદેવના સમયમાં શૈવ ધર્મ અને જૈન ધર્મ વચ્ચે ઊંડો સદુભાવ પ્રવર્તતો હતો. અન્ય ધર્મના અનુયાયીઓ પણ જૈન ધર્મને આદર આપતા હતા. “પ્રભાવક ચરિત'માં શ્રી સૂરાચાર્ય પ્રબન્ધ અંતર્ગત પ્રાપ્ત થતા એક કથાનકમાં તત્કાલીન સમયમાં ધર્મોમાં પરસ્પર કેવો સદ્ભાવ પ્રવર્તતો હતો એ જોવા મળે છે. દુર્લભરાજના રાજપુરોહિત સોમદેવે જૈન ધર્મના બે સુવિહિત વિદ્વાનો - જિનસેનસૂરિ અને બુદ્ધિસાગરસૂરિને પોતાના ઘરમાં પોતાની જવાબદારીથી આશ્રય આપ્યો હતો. ચૈત્યવાસીઓના વિરોધને અવગણીને પુરોહિત સોમદેવે આ આશ્રય આપેલો અને પોતાના નિર્ણયને રાજનું સમર્થન જ નહીં. રાજા પાસે તે મુનિઓના નિવાસ માટે ભૂમિ વગેરેનો પણ પ્રબંધ કરી આપ્યો હતો. એ મુનિઓ પૈકી આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિએ સ્વકીય પ્રતિભાથી આઠ હજાર શ્લોકપ્રમાણનું “બુદ્ધિસાગર' નામે વ્યાકરણ રચ્યું હતું. આ વ્યાકરણ શ્વેતાંબર પરંપરાનું પ્રથમ વ્યાકરણ છે. ભીમદેવનું જ્યારે શાસન હતું ત્યારે જબાલિપુરમાં નિવાસ કરીને એમણે આ વ્યાકરણ રચ્યું હતું. એમની સાથેના આચાર્ય જિનેશ્વરસૂરિએ “પ્રમાલક્ષણ' નામે ન્યાયશાસ્ત્રનો ગ્રંથ રચ્યો હતો અને એમના જ શિષ્ય અભયદેવસૂરિએ “સન્મતિતર્ક' નામના મહાન તર્કગ્રંથ પર “વાદાર્ણવ' નામે ટીકા લખી હતી. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ :
આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ સોલંકીકાળના મહાન જ્યોતિર્ધર હતા. એમનો જન્મ ઈ. સ. ૧૦૮૯માં ધંધુકામાં થયો હતો. એમના પિતાનું નામ ચંચદેવ અને માતાનું નામ પાહિનીદેવી હતું. તેઓ મોઢ વણિક હતા. એમનાં માતાપિતાએ એમનું નામ ચંગદેવ પાડ્યું હતું. બચપણથી જ એ અધ્યાત્મપ્રિય અને તેજસ્વી હતા. આઠ વર્ષની નાની ઉંમરે એમણે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. એ વખતે એમનું નામ સોમચંદ્ર રાખવામાં આવ્યું હતું. ખંભાતમાં રહેતા ઉદયન મંત્રીએ જ ચંગદેવને દીક્ષા આપવા એમનાં માતાપિતાને તૈયાર કર્યા હતાં. દેવચંદ્રસૂરિએ એમને દીક્ષા આપી હતી. ખંભાતમાં રહીને પોતાના ગુરુ પાસે એમણે પ્રારંભિક શાસ્ત્રાભ્યાસ કર્યો. તે સમયે સંસ્કૃત ભાષાના અધ્યયન માટે કાશ્મીરની બોલબાલા હતી. મુનિ સોમચંદ્રની પ્રબળ જિજ્ઞાસા જોઈને અને જાણીને ઉદયન મંત્રી અને એમના ગુરુજીએ કાશ્મીરથી ગ્રંથો મંગાવવા ઉપરાંત કેટલાક પંડિતોને પણ ખાસ આમંત્રણ આપીને બોલાવ્યા અને સોમચંદ્રસૂરિને જ્ઞાનનાં વિવિધ શાસ્ત્રોમાં પારંગત બનાવ્યા. એકવીસ વર્ષના એકધારા અધ્યયન બાદ એમને એમના ગુરુશ્રી દેવચંદ્રસૂરિએ આચાર્યપદે પ્રસ્થાપિત કર્યા અને તેઓ સોમચંદ્રસૂરિમાંથી
