________________
ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક સંદર્ભ અને પાંચ સૂરિરત્નો
127
વિન્સેન્ટ સ્મિથ અને બૉમ્બે ગેઝેટિયરમાંની નોંધ પ્રમાણે અનુક્રમે વલભી અને ભિન્નમાલનું વિદ્યાધામ તરીકે પતન થતાં પાટણ વિદ્યાધામ બન્યું. વલભી અને શ્રીમાલની ભવ્યતાના, યશના અને વિદ્યાના અંશો પાટણમાં તબદિલ થયા. સરસ્વતી માહાત્મ પ્રમાણે શ્રીમાલમાં જૈન ધર્મનો પ્રચાર સારો હતો. પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય હરિભદ્રસૂરિનો વિહાર આ નગરમાં વારંવાર થતો અને એમણે પોરવાડોને પોતાના ઉપદેશથી જૈન ધર્મના અનુયાયી બનાવ્યા હતા. વનરાજ ચાવડાએ સ્થાપેલું અણહિલવાડ પાટણ સોલંકી સામ્રાજ્યમાં એની સોળે કળાએ ખીલી ઊઠ્યું. ભીમસેન નામના રાજાના સમયમાં ૧૮૦૦૦ ગુર્જરોએ ભિન્નમાલ છોડ્યું. “શ્રીમાલપુરાણ'ના મત મુજબ વિ. સં. ૧૨૦૩માં શ્રી (લક્ષ્મી)એ શ્રીમાલનો ત્યાગ કર્યો. ભિન્નમાલનો ત્યાગ કરી જે નગરજનો પાટણ આવ્યા હતા તેમણે રાજવીઓની સાથે સાથે એમની સાહસિકતા, શક્તિ, બુદ્ધિ, આત્મગૌરવ, પ્રતાપ અને તેજસ્વિતાથી જે તે રાજાઓનું મંત્રીપદ સંભાળ્યું હતું. વનરાજ ચાવડાના મંત્રી જાંબ અને નિમ્નયથી માંડી વસ્તુપાલ અને અમદાવાદના નગરશેઠ શાંતિદાસ ઝવેરી સુધી સહુએ પોતાનાં સાહસ, શૌર્ય, ધર્મપરાયણતા અને સાહિત્યપ્રેમથી ગુજરાતને ગૌરવ અપાવ્યું છે. સોલંકીકાળમાં ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક સમાજમાં જૈન ધર્મની ગાઢ અસર હતી. મૂળરાજ (વિ. સં. ૯૯૮થી ૧૦૫૩) એક ખૂબ મહત્ત્વાકાંક્ષી અને ગતિશીલ રાજવી હતો. તેણે માળવાના લોકપ્રિય, પ્રતાપી અને વિદ્યાપ્રિય રાજા મુંજનો સામનો કર્યો હતો અને એના સમયથી જ ગુજરાતને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રે માળવા જેવું બનાવવાનો - ઉપક્રમ આદરેલો. વિદ્વત્તાના ક્ષેત્રે ગુજરાત માળવાની બરોબરનું થાય એ માટે એણે ઔદીચ્યોને ઉત્તર
ભારતમાંથી ખાસ આમંત્રણ આપી વસાવ્યા હતા. પડોશના પ્રતિપક્ષી રાજવીઓ અને આક્રમકોનો હિમ્મતભેર સામનો કરી એમણે ગુજરાતના સામ્રાજ્યનો પાયો નાખ્યો. મૂળરાજ પછી એનો પુત્ર ચામુંડ, ચામુંડના બે ઉત્તરાધિકારીઓ દુર્લભરાજ અને વલ્લભરાજ, અને દુર્લભરાજ પછી એના ભાઈ નાગરાજનો પુત્ર ભીમદેવ પહેલો રાજગાદીએ (વિ.સં. ૧૦૭૮) બેઠો. આ ભીમદેવે ગુજરાત સંસ્કૃત અને સમૃદ્ધ બને એ મૂળરાજની ભાવનાને બળવત્તર બનાવી. ગુજરાતને માળવાથી પણ વધારે સમૃદ્ધ બનાવવાના પ્રયત્નો છેક રાજા કુમારપાળ સુધી ચાલુ રહ્યા. આચાર્ય હેમચંદ્રાચાર્યના જીવન અને કવનનો ઊંડો અભ્યાસ કરનારા વિદ્વાન સંશોધક શ્રી મધુસૂદન મોદીએ યથાર્થ જ લખ્યું છે કે, “ગુજરાતની સંસ્કૃતિની ભવ્યતાના સવિતાનો ઉદય મૂળરાજના સમયમાં થયો, તેનાં બધાં કિરણોનો આવિષ્કાર ભીમદેવના સમયમાં થયો; સિદ્ધરાજના સમયમાં તે મધ્યાહ્ન પહોંચ્યો; કુમારપાળના સમયમાં તેમાં મધ્યાહ્ન પછીની સુકુમારના પ્રવેશી અને કર્ણ વાઘેલાના સમયમાં તે અસ્ત પામ્યો.” સમગ્ર સોલંકીકાળને સમયાંતરે જે પાંચ વિદ્વાન સૂરિરત્નો પ્રાપ્ત થયાં એનો પરિચય પ્રાપ્ત કરવો એ એક આલાદક લ્હાવો છે. આચાર્ય શાંતિસૂરિ અને બુદ્ધિસાગરસૂરિ :
મૂળરાજના પુત્ર ચામુંડરાજ ઉપર જૈનાચાર્ય વરસૂરિનો પ્રભાવ હતો. એમણે અનુગ્રહ કરીને કરેલા વાસક્ષેપથી ચામુંડની રાણીને વલ્લભરાજ નામે પુત્ર થયો. ચામુંડ પોતે યુવરાજ હતો ત્યારથી જ જૈન ધર્મ તરફ આદર દર્શાવતો હતો. એ શૈવધર્મી હોવા છતાં જિનમંદિરને ધૂપ, દીપ તેમજ ફૂલહારના નિભાવ માટે એક ખેતર દાનમાં આપ્યું હતું. દુર્લભરાજના શાસન પછી એના ભાઈ
