________________
99
શીલભદ્ર શ્રેષ્ઠી શ્રી કસ્તૂરભાઈ લાલભાઈ દિલ જીતી લીધું. એવી જ કામગીરી તેમણે ૧૯૨૭માં ગુજરાતના રેલસંકટ વખતે પણ બજાવી હતી.
ઈ. સ. ૧૯૨૯માં જિનીવામાં મળેલી ઇન્ટરનેશનલ લેબર કૉન્ફરન્સમાં ભારતના પ્રતિનિધિમંડળના નેતા તરીકે એમણે હાજરી આપી હતી. ૧૯૩૭થી ૧૯૪૯ તથા ૧૯૫૭થી ૧૯૬૦ સુધી તેઓ રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાના ડિરેક્ટર હતા. ૧૯૪૩માં ઇજિશિયન રૂની એક લાખ ગાંસડીના સોદામાં ગૂંચ પડી તેનો નિકાલ લાવવા ભારત સરકારે તેમની મદદ લીધી હતી. ૧૯૪૬માં કાપડ ઉદ્યોગને લગતાં યંત્રો મેળવવાની વાટાઘાટો કરવાની કામગીરી સરકારે તેમને સોંપી હતી.
આ ઉપરાંત ૧૯૪૮માં કરાંચીની ખોટ પૂરે એવું બંદર હિંદમાં ઊભું કરવા માટે રચાયેલી કંડલા પૉર્ટ ડેવલપમેન્ટ કમિટીના તેઓ ચૅરમેનપદે નિયુક્ત થયા હતા. ૧૯૪૮માં જ હિંદ સરકારે પોતાનાં જુદાં જુદાં ખાતાંઓની તપાસ કરીને કરકસરનાં પગલાં સૂચવ્યાં. નીમેલા કમિશનનું અધ્યક્ષપદ કસ્તૂરભાઈને સોંપ્યું હતું. કામ જંગી અને જટિલ હતું. સવા વર્ષ સુધી ખૂબ જહેમત લઈને તેમણે અહેવાલ તૈયાર કરીને સરકારને સુપરત કર્યો હતો.
એક દીર્ઘદ્રષ્ટા ઉદ્યોગપતિ મૂડીને વાપરી નાખવા કરતાં મૂડીનું રોકાણ કરવામાં વધારે માને છે. એ જ રીતે કસ્તૂરભાઈએ પોતાના દાનના વિનિયોગ માટે મુખ્યત્વે શિક્ષણનું ક્ષેત્ર પસંદ કર્યું. તેઓ કહેતા કે શિક્ષણક્ષેત્રે મૂડીરોકાણ એ ખર્ચ નહિ, પણ વાવેતર છે. કસ્તૂરભાઈએ પોતાની તથા પોતાનાં કુટુંબીજનો વતી, શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં લગભગ એક કરોડ રૂપિયાની સખાવત કરી છે. તેમણે જીવનમાં કરેલાં મહત્ત્વનાં કાર્યોમાં એક છે, અમદાવાદ એજ્યુકેશન સોસાયટીની સ્થાપના. શેઠશ્રી અમૃતલાલ હરગોવિંદદાસ અને ગણેશ વાસુદેવ માવળંકર સાથે એમણે આ કાર્યમાં જે જહેમત ઉઠાવી હતી તે અસાધારણ હતી. આ સંસ્થાના સુફળ રૂપે જ અમદાવાદમાં આટલી કૉલેજો શરૂ થઈ શકે. આ ઉપરાંત ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેનેજમેન્ટ (આઈ.આઈ.એમ.), સ્કૂલ ઓફ આર્કિટેક્ટર તથા - અટીરા જેવી સંસ્થાઓ સ્થાપવાનો યશ પણ કસ્તૂરભાઈને છે. વિદ્યમાન મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીની પ્રેરણાથી અને પોતાનાં કુટુંબીજનોની સખાવતોથી સ્થપાયેલું લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય વિદ્યામંદિર (ઇન્ડોલોજી) તો ભારતીય તેમજ પ્રાચ્યવિદ્યાઓના અભ્યાસીઓ માટે એક વિદ્યાતીર્થ છે. ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ટેક્નોલોજી જેવી ભારતવ્યાપી સંસ્થાના પણ તેઓ અધ્યક્ષ હતા.
કસ્તૂરભાઈ જૈન ધર્મના ઉપાસક, ગૃહસ્થ સંઘના સુકાની હોવા છતાં સાંપ્રદાયિક અભિનિવેશથી મુક્ત રહ્યા હતા. એમની વિચારસરણી અને કાર્યપદ્ધતિ રૂઢિચુસ્ત અને સુધારાવાદીની વચ્ચેની – મધ્યમમાર્ગી હતી. જૈન તીર્થસ્થાનોનો વહીવટ સંભાળતી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીનું પ્રમુખપદ તેમણે લગભગ ૫૦ વર્ષ સુધી સંભાળ્યું હતું. આ પદ દ્વારા કળાનાં ધામ માં પ્રાચીન તીર્થો સુવ્યવસ્થિત બન્યાં અને અનેક નવાંની તેમણે રચના કરી હતી. સાદું અને શીલસંપન્ન તેમનું જીવન હતું. મહાજન પરંપરાના આ છેલ્લા શ્રેષ્ઠીને ગુજરાત સદાય યાદ કરશે.
સતત ઉદ્યોગરત રહેતા કસ્તૂરભાઈમાં પ્રગાઢ કલાપ્રીતિ અને ઊંચી રસદૃષ્ટિ હોવાનો ખ્યાલ સહજ ન આવે. એમણે જ્યારે ઊંડી સૂઝબૂઝ અને ઝીણવટભરી દૃષ્ટિથી શત્રુંજય, આબુ, તારંગા, રાણકપુર આદિનાં પ્રાચીન જૈન મંદિરોનો પૂર્વવત્ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો ત્યારે લોકોને એની જાણ થઈ. તેમાંયે શત્રુંજય
