________________
118
કવિન શાહ
પૂજા : ૧૭મી સદીમાં ભક્તિમાર્ગનો એક નવો પ્રકાર ‘પૂજાનો પ્રાપ્ત થયો. શ્રી સકલચંદે ઉપાધ્યાયજીએ સત્તરભેદી પૂજાની રચના કરી ત્યારપછી વિવિધ કવિઓએ જૈનદર્શનના વિષયોને કેન્દ્રમાં રાખીને પૂજાસાહિત્ય સમૃદ્ધ કર્યું. તેમાં કવિની પૂજારચનાઓ પણ ગૌરવપ્રદ બની છે.
કવિ લબ્ધિસૂરિજીએ દ્વાદશ ભાવનાની પૂજાની સંવત ૧૯૬૦ના પોષ સુદ પૂર્ણિમાના દિવસે પાટણમાં રચના કરી હતી. આત્માને શુભ ભાવમાં લીન કરવા માટે બાર ભાવનાની પૂજામાં જ્ઞાન અને ભક્તિનો સમન્વય કર્યો છે. કવિએ પરંપરાગત રીતે પૂજાની રચના કરી છે. દુહા, ઢાળ, સંસ્કૃતમાં કાવ્યરચના અને મંત્રથી પૂજાની રચના પૂર્ણ થઈ છે.
બાર ભાવના એ જૈનદર્શનની યોગસાધનાનો એક પ્રકાર છે. પ્રભુભક્તિથી આત્મા તલ્લીન બને છે. તો ભાવનાથી આત્મા ધ્યાનસ્થ દશાની વિશિષ્ટ પ્રકારની અનુભૂતિ કરે છે અને કર્મક્ષય થાય છે. કવિએ પૂજાની રચનામાં દેશી ઉપરાંત સંસ્કૃત છંદનો પ્રયોગ કર્યો છે. રાજકીય પ્રભાવથી ગઝલનો પણ પ્રયોગ નોંધપાત્ર છે.
બાર ભાવના નીચે મુજબ છે.
અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચિ, આસવ, સંવર. નિર્જરા, બોધિદુર્લભ, ધર્મસૌંદર્ય, લોકસ્વરૂપ.
અનિત્ય ભાવના ભાવવાથી પૌદ્ગલિક પદાર્થોની આસક્તિ દૂર થાય છે. કવિએ ગઝલની રાહમાં અનિત્ય ભાવનાના પરિચયમાં જણાવ્યું છે કે –
આ વિનાશી જગત જાણો ન સ્થિર વાસ વસવાનું નહીં કોઈ સાથમાં આવે પ્રથમ એ ભાવના જાણે. ll૧// રહ્યા નહીં રાય ને રાણા મૂરખ શાણા અને કાણા
વળી બે આંખ ધરનારા પ્રથમ એ ભાવના ભાવો. //રા/ અશરણ ભાવનામાં આત્માની અસહાય દશાનું નિરૂપણ કરતાં કવિ જણાવે છે કે –
શરણ નહીં કોઈ સૃષ્ટિમાં શરણ વિન ભાઈ મરવું છે.
શરણ પ્રભુ પાર્શ્વનું સાચું બીજી એ ભાવના ભાવો //૧ સમ્યકત્વ ભાવનામાં આત્મલક્ષી વિચારો વ્યક્ત થયા છે. કવિના શબ્દો છે :
નહીં છે આ શરીર તારું તો બીજું શું થવાનું છે ?
બધાં ન્યારાં છે તારાથી, પંચમ એ ભાવના ભાવો. અશુભ કર્મોનો નાશ કરવા માટે સંવર ભાવના ઉપયોગી છે. આત્માને પ્રભુભક્તિમાં એકરૂપ થવા માટે અષ્ટમંગલની પૂજા સંવર ભાવનાના સંદર્ભમાં રચી છે.
કવિએ દરેક પૂજામાં દુહા પછી ગઝલ અને ઢાળમાં નિરૂપણ કર્યું છે. પૂજાના અંતે કલશ રચના કરીને ગુરુપરંપરા અને રચના સમયનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. એમની નાનીમોટી દરેક રચનાઓમાં આત્મકમલલબ્ધિનો વિશિષ્ટ રીતે પ્રયોગ થયો છે.
