________________
100
રજની વ્યાસ
પરનાં મંદિરોની ઉત્કૃષ્ટ કામગીરી પર ચડાવેલા પ્લાસ્ટરના થથેડા અને ખૂણેખૂણા ભરીને અવિચારી રીતે ખડકેલાં નાનાં મંદિર-મૂર્તિઓને રૂઢિચુસ્ત ધર્માચાર્યોના વિરોધવંટોળ સામે પણ અડગ રહીને એમણે એ ઉખેડીને જે દૂર કરાવ્યાં અને એની સ્થાપત્યરચના અસલ રૂપમાં દીપી ઊઠી ત્યારે એમની શુદ્ધ કલાપ્રીતિની સાચી પ્રતીતિ થઈ. એ જીર્ણોદ્ધાર બાબતમાં સોમપુરા શિલ્પીઓને સલાહસૂચન આપતા કે પરદેશી મુસાફરોને ભારતની કલાલક્ષ્મીનો પરિચય આપતા આપણે એમને સાંભળીએ ત્યારે જ એમની રસદષ્ટિનો ખ્યાલ આવે. એમનો કલાસંગ્રહ ભારતની આધુનિક કલા-અસ્મિતાના ઉગમ કાળે સંઘરાયેલા કેટલાક બહુમૂલ્ય નમૂનાઓ ધરાવે છે. તેમાં લગભગ ૨૫૦૦ ચિત્રો-સ્કેચો ઉપરાંત ધાતુની તથા પાષાણની મૂર્તિઓ, તિબેટના કાપડ પરના પટ આદિ મળીને ૧૫૦થી ૨૦૦ કલાકૃતિઓ એ સંગ્રહમાં છે.
વિવિધ ક્ષેત્રે આટલું વ્યસ્ત જીવન હોવા છતાં કુટુંબ પ્રત્યે પણ તેઓ એવો જ પ્રેમ અને નિસબત ધરાવતા હતા. તેમની સંવેદનશીલતાનો એક પ્રસંગ જોઈએ : ૯મી ફેબ્રુઆરી - ૧૯૫૦નો દિવસ. કસ્તૂરભાઈ મુંબઈ હતા. ત્યાંથી કંડલા બંદર સમિતિની સભામાં હાજરી આપવા ભુજ જવાના હતા. ત્યાં જ પત્ની શારદાબહેનની માંદગી અંગે નરોત્તમભાઈનો ફોન આવ્યો, એટલે અમદાવાદ આવ્યા. - શારદાબહેનને પેટમાં સખત દુખાવો થતો હતો. દાક્તરો નિદાન કરી શકતા ન હતા. બીજે દિવસે બપોર પછી ઓપરેશન કરવાનું નક્કી થયું. ચાર જ દિવસ પછી ૧૪મીએ શારદાબહેનનું અવસાન થયું.
કસ્તૂરભાઈને માથે આભ તૂટી પડ્યું. ઊંડો આઘાત લાગ્યો. પાંત્રીસ વર્ષના સહવાસે જીવન જે ભર્યું ભર્યું બન્યું હતું તે એક જ વ્યક્તિના જતાં જાણે લખ્યું વેરાન બની ગયું. સંયમી અને દૃઢ મનોબળવાળા કસ્તૂરભાઈ પત્નીના વિયોગથી ભાંગી પડ્યા. લાંબા સમય સુધી આ ઘા રુઝાયો નહિ.
લગભગ બે મહિના જેટલો સમય વીતી ગયો હતો. સાઇનેમાઇડ કંપનીના પ્રતિનિધિઓ ન્યૂયોર્કથી આવેલા. તેમને માટે કસ્તૂરભાઈએ હોટેલમાં એક ભોજન સમારંભ ગોઠવેલો. શારદાબહેનના અવસાનને એકાદ-બે માસ જ થયેલા. પરદેશી મહેમાનો પ્રત્યે અવિવેક ન થાય એટલા માટે જ માત્ર તેઓ હાજરી આપવા ગયેલા. ધંધાકીય વાતચીત થઈ. ત્યારબાદ કૌટુંબિક સ્તર પર આવતાં જ કસ્તૂરભાઈ સંયમ ન જાળવી શક્યા. તે વખતે હૃદયમાં પત્નીના સ્મરણથી એવો ડૂમો ભરાઈ આવ્યો કે બધાની વચ્ચે ખુલ્લેખુલ્લું રડી પડાયું હતું.
પછીનાં વર્ષોમાં તેમણે ભાગ્યે જ દિવાળી અમદાવાદમાં ગાળી હશે. એ દિવસોમાં તેઓ કોઈ તીર્થસ્થાને જઈ આત્મચિંતન કરતા.
