Book Title: Agam 16 Upang 05 Surya Pragnapti Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
७५४
सूर्यप्रज्ञप्तिसूत्रे
संस्थाने कुले पुष्यं कुलं मघाकुलं उत्तराफाल्गुनीकुलं चित्राकुलं उत्तराषाढाकुलं श्रविष्ठयाधनिष्ठापरपर्यायवाचकया परिसमाप्तिर्यस्य पौर्णान्तमासस्य सः प्रायः श्राविष्टोमासः प्रोच्यते । उत्तराभाद्रपदया परिसमाप्तिबोधको भाद्रपदामास, इत्थमेव अश्वयुक् - अश्विनी नक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी आश्विनी - आश्विनमासः कथ्यते, कृत्तिकानक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी कार्त्तिकी - कार्तिकमासः प्रोच्यते, एवं मृगशिरा नक्षत्रेण युक्ता पौर्णमासी मार्गशीर्ष कथ्यते - मार्गशीर्षमासः कथ्यते, किन्तु मूलसूत्रे 'संठाणा' इति बहुवचनदर्शनात् तथोपकुलसंज्ञके नक्षत्रे केवलमेकादशनक्षत्रदर्शनात् एवं च त्रिषु संज्ञावाचकेषु अष्टाविंशतिनक्षत्रेषु रोहिणि मृगशिरसोदर्शनाच्च, संठाणा - संस्थाने-स्थिरवाचके चतुर्थपंचमसंख्यके - रोहिणीमृगशिराख्ये द्वे नक्षत्रे ग्राह्ये भवतः तेन रोहिणीमृगशिराभ्यां मार्गशीर्षो ज्ञातव्यः, पुष्पनक्षत्रेण युक्तया पौर्णमास्या पौषसे हैं धनिष्ठा कुल, उत्तराभाद्रपदाकुल, अश्विनीकुल, कृत्तिकाकुल, संस्थान कुल, पुष्यकुल, मघाकुल, उत्तराफाल्गुनीकुल, चित्राकुल, विशाखाकुल, मूलकुल, उत्तराषाढाकुल, धनिष्टा अपर नाम वाले नक्षत्र से जिस पौर्णिमान्त मास की समाप्ति हो वह प्रायः श्राविष्ठ मास कहा जाता है । उत्तराभाद्रपद नक्षत्र से परिसमाप्तिबोधक भाद्रपद मास होता है। इसी प्रकार अश्विनी नक्षत्र युक्त पूर्णिमा से समाप्त होनेवाला अश्विन मास जानना चाहिये । कृत्तिका नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी परिसमापक कार्तिक मास कहा गया है, इस प्रकार मृगशिर नक्षत्र से युक्त पौर्णमासी से परिसमापक मार्गशीर्ष मास कहा जाता है, परंतु मूलसूत्र में 'संठाणा' इस प्रकार बहुवचन निर्दिष्ट होने से तथा उपकुलसंज्ञक नक्षत्रों में केवल ग्यारह नक्षत्र ही होने से तथा तीन नक्षत्र संज्ञावाचक तथा अठाईस नक्षत्रों में रोहिणी एवं मृगशीर्ष नक्षत्र कथित न होने से 'संठाणा' संस्थान माने स्थिरवाचक चार या पांच नक्षत्रों में ये रोहिणी एवं मृगशीर्ष नक्षत्र ग्राह्य होता है अतः रोहिणी एवं मृगशीर्ष नक्षत्र से युक्त पौर्ण
संज्ञ' होय छे, थे या प्रमाणे छे - धनिष्ठास, उत्तराभाद्रपहाडेल, अश्विनीडुल, त्ति, फुल, संस्थानड्डुस युष्यटुस, भधास, उत्तराद्गुनी ड्रेस, चित्रास, विशाभाडुझ, भूसडस्, ઉત્તરાષાઢાકુલ, ધનિષ્ઠા અપર નામવાળા નક્ષત્રથી જે પૌર્ણાન્તમાસની સમાપ્તિ હોય તે પ્રાયઃ શ્રાવિષ્ઠ માસ કહેવાય છે—ઉત્તરાભાદ્રપદ્યથી પરિસમાપક ભાદરવા માસ હેાય છે. એ જ પ્રમાણે અશ્વિની નક્ષત્ર યુક્ત પૂર્ણિમાથી સમાપ્ત થવાવાળા આસામાસ સમજવા, કૃત્તિકા નક્ષત્રથી યુક્ત પૌમાસી પરિસમાપક કાર્તિકમાસ કહ્યો છે. એજ પ્રમાણે મૃગશીર નક્ષત્રથી युक्त पी भासीथी परिसमाय भार्गशीर्ष मास समन्वो परंतु भूझसूत्रभां (संठाणा) આ રીતે બહુવચનથી નિર્દેશ કરેલ હાવાથી તથા ઉપકુલસંજ્ઞક નક્ષત્રોમાં કેવળ અગ્યાર નક્ષત્ર જ હાવાથી તથા ત્રણ નક્ષત્ર સંજ્ઞાવાચક તથા અઠયાવીસ નક્ષત્રોમાં રાહિણી અને મૃગશીર નક્ષત્ર કહેલ હાવાથી (સંઠાળ) સંસ્થાન એટલે કે સ્થિરના બાધક ચાર કે પાંચ નક્ષત્રામાં આ રાહિણી અને મૃગશિર નક્ષત્ર ગ્રાહ્ય હાય છે, તેથી રાહિણી અને મૃગશીર
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ૧
