Book Title: Agam 16 Upang 05 Surya Pragnapti Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
९५०
सूर्यप्रप्तिसूत्रे तथैव भवन्तीति नियमात् । तत आयेन राशिना पडशीत्यधिकशतरूपेण भागो हियते चेत् तदोपरितनराशेरल्पत्वात् भागो न लभ्यते, लब्धं भागफलं शून्यसमं, ततश्च्छेद्यछेदकराश्योः षट्केनापवर्त्तना ४-ॐ जात उपरितनो राशिश्चतुष्करूपोऽधस्तनो राशिरेकत्रिंशत् समः, लब्धमेकस्यां तिथौ चत्वारः एकत्रिंशद्भागाः क्षये वृद्धौवेति ज्ञायते, चतुष्को गुणकार उक्त एकत्रिंशत् भागहार इति । इह यल्लब्धं तान्यङ्गुलानि क्षये वृद्धौ वा ज्ञातव्यानि इत्युक्तम् । तत्र कस्मिन्नयने कियत् प्रमाणं ध्रुवराशेरुपरिवृद्धौ कस्मिन् वा अयने किं प्रमाणं ध्रुवराशेः क्षये इत्येतन्निरूपणार्थमाह-'दविखणबुडी' इत्यादि दक्षिणायने पदद्वयोपरि अगुलानां वृद्धि तिव्या । उत्तरायणे चतुभ्यः पादेभ्यः सकाशाद् अङ्गुलानां हानिरिति, तत्र युगमध्ये प्रथमे संवत्सरे दक्षिणायने यतो दिवसादारभ्य वृद्विस्तन्निरूपयति-'सावणे' गुणित सभी राशियां उसी प्रकार रहती है यह नियम से चोवीस ही रह जाती है तत्पश्चात् आदि राशि जो एक सो छियासी रूप है उससे भाग करे तो ऊपर की राशि अल्प होने से भाग नहीं चलता है अतः भाग फल शून्य रह जाता है । तदनन्तर छेद्य छेदक राशि का छह से अपवर्तना करे - तो ऊपर की राशि चार एवं नीचे की राशि इकतीस होती है, इस प्रकार एक तिथि में इकतीसीया चार भाग क्षय अथवा वृद्धि में ज्ञात होता है। इस प्रकार चतुष्क गुणाकार इकतीस भाग हार कहा है। यहां पर जो लब्ध फल है उतने अंगुल क्षय वृद्धि में जाने । उसमें किस अयन में कितना प्रमाण ध्रुवराशि की वृद्धि में तथा किस अयन में कितना प्रमाण ध्रुवराशि के क्षय में होता है सो बताने के हेतु से कहते हैं-(दक्षिण बुडी) इत्यादि दक्षिणायन में दो पाद के उपर अंगुलों की वृद्धि होती है तथा उत्तरायण में चार पाद से अंगुलों की हानी माने क्षय होता है, युगके प्रथम संवत्सर के दक्षिणायन में जितने दिन से आरम्भ करके वृद्धि होती है उसका निरूपण करते हैं-(सावणे) ચોવીસજ રહે છે. તે પછી પહેલી રાશી જે એકસો છયાશી રૂપ છે તેનાથી ભાગાકાર કરે તે ઉપરની રાશી અલપ હોવાથી ભાગ ચાલતો નથી તેથી ભાગફળ શૂન્ય રહે છે, તે પછી છેદ્યછેદક રાશિની છ થી અપવર્તન કરવી = એ રીતે ઉપરની રાશી ચાર અને નીચેની રાશી એકત્રીસ થાય છે. આ રીતે એક તિથીમાં એકત્રીસિયા ચાર ભાગ ક્ષય અથવા વૃદ્ધિમાં જ્ઞાત થાય છે. આ રીતે ચાર ગુણાકાર એકત્રીસ ભાગહાર કહેલ છે. અહીંયાં જે લખ્ય ફળ છે એટલા આગળ ક્ષય વૃદ્ધિના જાણવા ! તેમાં ક્યા અયનમાં કેટલું પ્રમાણ ધ્રુવરાશીની વૃદ્ધિમાં તથા કયા નક્ષત્રમાં કેટલું પ્રમાણ ધ્રુવરાશીના ક્ષયમાં थाय छे. ते मतावाना तुथी छे. (दकिखणबुड्ढी इत्यादि) दक्षिणायनमा मेपा६ ७५२ આગળની વૃદ્ધિ થાય છે. તથા ઉત્તરાયણમાં ચારપાદથી આંગળની હાની એટલે કે ક્ષય થાય છે. યુગના પહેલા સંવત્સરના દક્ષિણાયનમાં જેટલા દિવસથી આરંભ કરીને વૃદ્ધિ
શ્રી સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર: ૧
