Book Title: Naishadhiya Charitam 01
Author(s): Mohandev Pant
Publisher: Motilal Banarsidass
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032783/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacaritam (prathamaH sargaH) sampAdaka : anuvAdaka mohanadeva panta motIlAla banArasIdAsa dillI * mumbaI * kalakattA * cennaI * baMgalaura puNe * vArANasI * paTanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavizrIharSapraNItaM naiSadhIyacarita-mahAkAvyam 'chAtratoSiNI'-TIkA-sahitam vistRta-TippaNI-bhUmikA-hindIbhASAnuvAdopataJca TIkATippaNIkAro hindIbhASAnuvAdakazca mohanadevapantaH ambAlAskandhAvArastha-dIvAna-kRSNakizorasanAtanadharma-saMskRta-mahAvidyAlayasya sevAnivRttapradhAnAcAryaH motIlAla banArasIdAsa dillI * mumbaI * kalakattA * cennaI * baMgalaura .. , puNe * vArANasI * paTanA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa : vArANasI, 1976 punarmudraNa : dillI, 1994, 1997 (c) motIlAla banArasIdAsa baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI 110 007 8, mahAlakSmI caimbara, vArDena roDa, mumbaI 400 026 120, rAyapeTTA hAI roDa, mailApura, madrAsa 600 004 sanAja plAjA, subhASa nagara, puNe 411 002 16, senTa mArkasa roDa, baMgalaura 560 001 8, kaimeka sTrITa, kalakattA 700 017 azoka rAjapatha, paTanA 800 004 . cauka, vArANasI 221 001 mUlya : ru028 narendraprakAza jaina, motIlAla banArasIdAsa, baMgalo roDa, dillI 110 007 dvArA prakAzita tathA jainendraprakAza jaina, zrI jainendra presa, e-45 nArAyaNA, phez2a-1, naI dillI 110 028 dvArA mudrita Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda utkRSTa kAvya hone ke kAraNa zrIharSa ke naiSadhIya carita ke paThana-pAThana kA pahale se hI bar3A pracAra hai| yaha prAyaH sabhI ucca parIkSAoM meM pAThyapustaka ke rUpa meM bhI niyata rahatA hai| ise par3hAte samaya chAtra-varga kA mujha se bAra-bAra Agraha hotA rahatA thA ki maiM apane mAlocanAtmaka DhaMma se isa para mI 'chAtratoSiSo' likhuu| unakA bhAgraha maiMne mAna to liyA, lekina mere pAsa samaya na thaa| kaoNleja se sevA-nivRtta hone para hI mujhe samaya milaa| isI bIca dillI ke prasiddha prakAzaka motIlAla-banArasIdAsa vAloM ne mI mujha se isa para TIkA likhane kA anurodha kiyA aura maiMne yaha 'chAtratoSiNI' likha dii| yo saca pUcho to naiSadha kAvya para nayI aura purAnI kitanI hI TIkArya likhI gaI haiN| prasiddha pAzcAttya vidvAn DA0 oNphekTa ne apanI granyakAra sUcI meM ( Catelogus Catalogorum) meM naiSadha ke ye 23 TIkAkAra ginA rakhe hai-mAnandarAjAnaka, IzAnadeva, udayanAcArya (nyAyAcArya se bhinna ) gopAnAtha, cANDU paNDita, cAritravardhana, jinarAja, narahari, nArAyaNa, bhagIratha, bharatasena, bhavadatta, mathurAnAtha, mallinAtha, mahAdeva vidyAvAgIza, rAmacandra zeSa, vaMzovadana zarmA, vidyAdhara, vidyAraNya yogo, vizvezvarAcArya, modatta, zrInAtha aura sadAnanda / inameM se sarvaprathama TIkAkAra vidyAdhara (1250-60 ke lagamaga ) haiM jinako TokA 'sAhityavidyAdharo' nAma se vikhyAta hai / inake bAda 1353 ( vaikrama ) meM khio cANDU paMDita kI 'dopikA' TIkA AtI hai| ye vahI cANDU paMDita haiM, jinhoMne sAyappa se pahale Rgveda para mI mAvya likhA thA jo aba lupta hai| tatpazcAt IzAnadeva, narahari, vizvezvara, jinarAja, mallinAtha aura nArAyaNa kI TIkAyeM AtI haiN| mallinAtha kI TokA kA nAma 'jIvAtu' aura nArAyaNa kI TokA kA nAma 'prakAza' hai| ye donoM Ajakala prakAzita milatI haiN| kucha samaya pUrva sadAnanda ko TIkA mo mujhe mudrita miTho thI, lekina vaha aba nahIM miltii| anya TIkAoM meM bahuta sI lupta ho gaI haiN| kucha aisI haiM jo hastalikhita rUpa meM tattat granthAlayoM meM surakSita haiM, kintu kitanI ho adhUrI haiM, kinhIM meM kucha hI sarga milate haiN| kRSNakAnta haNDokI ne svasaMpAdita aura aMgrejI meM anuvAdita naiSadha meM tattat TokAoM kI pANDulipiyoM meM se apanI TippaNiyoM meM yatra-tatra uddharaNa de rakhe haiN| ma0 ma0 zivadatta ne sAhityavidyAdharI ko pANDulipi jayapura ke rAjaguru zrInArAyaNa maTTa se prApta karake vidyAdhara dvArA kiyA huA pratyeka zloka meM alaMkAravivecana svasaMpAdita neSaSa ke pAda-TippaNa meM uddhRta kara rakhA hai| isa taraha naiSadha para itanI adhika saMkhyA meM TIkAoM ke likhe jAne se siddha hotA hai ki yaha kAnya prAcIna kAla se hI kitanA adhika lokapriya banA calA pA rahA hai| vartamAna kAla meM neSadha ko mallinAtha praNIta 'jIvAtu' aura nArAyaNa prapIta 'prakAza' ina donoM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] TIkAoM kA paThana-pAThana meM pracAra haiN| prAcIna TIkAkAroM kI taraha nArAyaNa jahA~ 'khaNDAnvaya' se calate haiM, vahA~ mallinAtha 'daNDAnvaya' se| nArAyaNI TIkA bar3I vistRta hai aura anekoM arthoM kA vikalpa sAmane rakhakara pAThaka ko dvividhA meM DAla detI hai ki kauna-sA artha leM, kauna-sA na leM, jaba ki mallinAtha TIkA saMkSipta hai / nArAyaNa ne alaMkAroM kA koI vivecana nahIM kiyA, mallinAtha ne kiyA hai| aisI sthiti meM komala-mati chAtroM hetu eka sarala, prakaraNa-paraka, AlocanAtmaka DhaMga se likhI TIkA kI kamI anubhava ho rahI thii| hAla hI meM paM0 jagadrAma zAstro ne pA~ca sagoM taka eka TIkA avazya likhI hai, kintu ve apekSita AlocanAtmaka DhaMga nahIM apanA ske| isalie isa kamI kI pUrti hetu merA yaha laghu prayAsa hai| isameM maiM kahA~ taka saphala huA hai-yaha chAtra-varga hI btaaegaa| mUla-pATha maiMne nArAyaNa kA apanAyA hai, kintu jIvAtu kI taraha maiM daNDAnvaya se calA huuN| anvaya aura TIkA karake TippaNI meM hareka bAta kI AlocanA kara gayA huuN| vyAkaraNa kA pRthak stambha banAkara zabdoM kI vyutpatti bhI batA dI hai / lAghava kI dRSTi se samAsoM ko maiM vyAkaraNa-stambha meM na rakhakara TIkA ke sAtha-sAtha hI braikaToM meM spaSTa kara gayA huuN| jaisA ki niyama hai, anuvAda kI mASA zAbdika aura calatI ho rakhI hai| Aramma meM eka AlocanAtmaka vistRta bhUmikA bhI de dI hai| prastuta pustaka likhane meM mujhe kRSNakAnta haNDIko ke TippaNoM aura aMgrejI anuvAda tathA ma0 ma0 zivadatta dvArA sapAdita nArAyaNI TokA vAle naiSadha se sahAyatA milI hai| caukhambA vAloM dvArA prakAzita mallinAtha kI 'jIvAtu' se mI maiMne lAma uThAyA hai| ataH ina samo mahAnubhAvoM kA maiM kRtaza huuN| maiM motIlAla banArasIdAsa vAloM kA bhI AbhArI hU~, jinhoMne isa pustaka ko prakAzita karane kA mAra uThAyA hai| dillI se dUra rahane ke kAraNa mujhe prapha dekhane kI suvidhA nahIM milI, isalie mudraNa meM jo kucha azuddhiyAM raha gaI ho, unake lie maiM pAThakoM se kSamAprAthI huuN| deharAdUna dIpAvalI 22-10-76 mohanadeva panta Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zrIharSa dvArA prAramaparicaya-prAcIna saMskRta kaviyoM ke sambandha meM yaha bAta Ama pAI jAto hai ki ve itane niramimAnI rahe ki apane vyaktigata jIvana ke viSaya meM koI jAnakArI nahIM de gye| kAlidAsa, bhAsa prabhRti mUrdhanya kalAkAroM kA jIvana-vRtta bhAja taka andhakAra ke garta meM par3A huA hai / unake sambandha meM nizcita rUpa se hama aba taka kucha nahIM jAna pA rahe haiM; aTakala hI lagA rahe haiM, kintu apavAda-sparUpa bApama kI taraha mIharSa bho isa koTi meM nahIM aate| inhoMne apanI kRti 'naiSadhIya-carita' meM mAtA-pitA, racanAyeM, Azrita rAjA Adi kA thor3A-bahuta paricaya svayaM de rakhA hai| inake sambandha meM bAhya sAkSya bhI paryApta mAtrA meM mila jAte haiN| inake naiSadha ke pratyeka sarga kA antima zloka vyaktigata saMketaparaka hai| inhoMne apane pitA kA nAma bhIhora aura mAtA kA nAma mAmalladevI batA rakhA hai| pitA ko inhoMne 'kavirAja-rAjimukuTAlaMkArahoraH1 arthAt kavi-maNDala ke mukuToM meM alaMkAra-svarUpa hIre ke rUpa meM smaraNa kiyA hai, jo kAzInareza vijaya-canda kI rAjasabhA ke pradhAna paNDita the| yogya pitA ke yogya putra zrIharSa mo vidvattA aura kAvya-kSetra meM apane pitA se kisI varaha kama nahIM rahe, pratyuta unase eka paga Age hI bar3he huye haiN| ye mI pitA kI taraha vijayacanda ke putra jayacandra ko rAja-sabhA ke pradhAna paNDita aura rAjakavi bane rhe| unheM rAja-darabAra meM pAna ke do bIr3e aura Asana rAjakIya sammAna ke rUpa meM prApta the / isase spaSTa ho jAtA hai ki ye kitane prakANDa vidvAn tathA mahAkavi the| kintu dhyAna rahe ki prakRta kAvyakAra zroharSa bANa ke sama-sAmayika nATakakAra zrIharSa ( samrATa harSavardhana ) se bhinna haiM / nATakakAra ke nAma ke sAtha zrI zabda AdarArtha jor3A jAtA hai, jabaki kAvyakAra kA nAma hI zrIharSa hai| apane prati AdarArtha zrI jor3ane para inhoMne apane ko zrIzrIharSa kaha rakhA hai / deza kAla-zrIharSa kA janma athavA nivAsa sthAna kauna thA-isa viSaya meM inhoMne apanI kRti meM svayaM koI saMketa nahIM diyA hai| isaliye yaha prazna vivAdagrasta hai| isa para vidvAnoM ke minnabhinna vicAra haiN| DA0 maTTAcArya-jaise baMgAlI vidvAnoM kA kahanA hai ki zrIharSa gaur3a deza ke nivAsI the| unakA tarka naiSadha ke sAtaveM sarga ke antima zloka meM kavi dvArA ullikhita apane 'gADovIzakulaprazasti4 nAmaka grantha meM gaur3a rAjavaMza kI prazasti para AdhArita haiN| gaur3a deza baMgAla ko kahate haiN| 1. 'moharSaH kavirAja-rAji-mukuTAlaMkAra-horaH sutam / zrIhoraH suSuve mitendriyacayaM mAmalla devI ca yam // 1 // 2. tAmbUla-vyamAsanaM ca lamate yaH kAnyakubjezvarAt (22 / 153) / 3. zrIzrIharSakaveH kRtiH (22 / 155) / 4. 'gauDovIzakulapazastimaNitibhrAtayaMyam / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badi zrIharSa gaur3adezIya nahIM hote to gaur3a-rAja vaMza kI prazaMsA meM kyoM grantha likhate ? kintu hamAre vicAra se jaba taka ukta grantha upalabdha nahIM ho jAtA taba taka nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sakatA / isa grantha ke AdhAra para baMgAliyoM kA zrIharSa ko baMgAlI kahanA unakI aisI hI aTakala samajhiye jaise kAlidAsa nAma ke Age kAlI zabda jur3ane se unakA kAlidAsa ko kAlikAMpAsaka baMgAla deza kA nivAsI kahanA / DAkTara sAhaba apane mata kI puSTi hetu dUsarA tarka * ha bhI dete haiM ki zrIharSa ne damayantI ke vivAhotsava para pura-sundariyoM dvArA harSa meM kI huI 'ulUlu' dhvani kA ullekha kiyA hai| baMgAla meM hI vivAhAdi mAMgalika avasaroM para mahilAyeM hathelI ko golAkAra karake zaMkha kI taraha hAtha ke khokhale meM mu~ha se phUMka mArakara ulUlu-dhvani kiyA karatI haiN| isakA samarthana unheM nArAyaNa ko isa TokA se milA-'vivAhAdyutsave strINAM dhavalAdimaGgalagotivizeSo gaur3adeze 'ulalaH' ityucyate / so'vyaktavarNa uccAryate / svadeza-rItiH kavinokA / kintu nArAyaNa kI vyAkhyA koI akATya pramANa nahIM ho sktii| mallinAtha ne 'udIcyAnAmAcAraH' kahakara uttara bhArata mAtra meM yaha AcAra mAnA hai| tabhI to kAzmIrI paMDita kahe jAne vAle murAri ne apane 'anargharAghava' meM sItA ke vivAha ke samaya pura-sundariyoM dvArA kI jAne vAlI ullu-dhvani kA ullekha kiyA hai / 2 ukta nATaka ke TIkAkAra rucipati ne isa lokAcAra ko dakSiNa bhArata meM mAnA hai 3 / kitane hI anya kAvyakAroM ne bhI apanI kRtiyoM ke bhItara tattat dezoM meM isa prathA ke pracalana ko ullekha kara rakhA hai, jinameM se uddharaNoM ko dekara hama yahA~ vistAra meM nahIM jAnA caaheNge| isI taraha ukta DAkTara mahodaya ne vivAhAdi ke samaya naiSadha meM ullikhita 'Alepana' prathA kA baMgAla meM hone kA tarka bhI diyA hai| Alepana gerU se jamIna lAla karake usake Upara piSTodaka ('pIThe' ) se kI jAne vAlI taraha-taraha kI mAGgalika citrakArI ko kahate haiM / ise alpanA bhI kahate haiM kintu yaha prathA bhI baMgAla taka hI sImita nahIM hai, deza-vyApaka hai, isalie unakA yaha takaM mI anaikAntika hai / ___ kucha aise bhI vidvAn haiM, jo zrIharSa kI mAtA ke mAmalladevI nAma se yaha aTakala lagAte haiM ki mahilAoM ke aise vicitra nAma uttara mArata meM na hokara kAzmIra meM humA karate haiM unake anusAra mammaTa ko zrIharSa kA mAmA batAte haiM / ataH kavi bhI kAzmIrI paNDita rahe hoMge, lekina yaha bhI ucita pratIta nahIM hotA, kyoMki-jaise hama zrIharSake vyaktigata jIvana meM Age batAe~ge-zrIharSa yadi kAzmIrI hote, to jaba ve kAzmIra gaye the to vahAM apane ko kAzmIra-nareza ke Age 'vaideziko'smi' yaha na kahate, na kAzmIrI paNDitoM ke hAthoM unakI vahAM jo durgati buI, vaha hotI aura nahIM rAjA ke Age apane ko kAzmIrI bhASA se anabhijJa kahate / isaliye kucha vidvAnoM ke kathanAnusAra vAtApi ke samIpa mAmallapura eka kasavA hai, jo zrIharSakI mAtA kA janma-sthAna thaa| usI kasabe ke nAma 1. saivAnanebhyaH pura-sundarINAmuccairulUludhvaniruccacAra / (14.51) / 2. vaidehI-kara-bandhu-maGgalayajuHsaktaM dvijAnAM mukhe, nArINAM ca kapolakandalatale zreyAnulUlu dhvaniH (3.55) / 3. 'ulaulI' iti prasiddhaH dakSiNadeze vivAhAdhavasare strImirulaludhvaniH kithave ityAcAraH / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] se unako mAmalladevI kahA gyaa| kAzmIra se isakA koI sambandha nahIM / prasiddha sAhityazAstrI mammaTa kavi ke mAmA the / isa para hama Age vicAra kreNge| __isa prakAra zrIharSa ke janma-sthAna ke sambandha meM nizcita rUpa se kucha mI kaha sakane yogya na hone para bhI itanA hI hama nizcaya se kaha sakate haiM ki jisa taraha kAlidAsa ke janma-sthAna kA patA na hone para bhI unakA jIvana ujjayinI meM botA, usI taraha zrIharSa ke janma-sthAna kA nizcaya na hone para mI jisa sthAna meM unhoMne apanA jIvana-nirvAha kiyA aura ve phale phUle, vaha kannauja thaa| yaha unhoMne svayaM svIkAra bhI kiyA hai jaisA ki hama poche batA Aye haiN| kannauja kI sImA taba kAzI taka pahu~cI huI thii| isIliye inake pitA ko kAzInareza kA rAjapaNDita bhI kahate the, male hI ye loga mUlataH gaur3adezIya rahe hoM aura inakI dhamaniyoM meM baMgAlI khUna bahatA ho| ___ jahA~ taka zrIharSa ke sthiti-kAla kA prazna hai, vaha nizcita-prAya hI samajhiye / hama pIche spaSTa kara cuke haiM ki zrIharSa kAnyakubjezvara kI rAjasabhA ke paNDita the / isa sambandha meM aba hameM itanA mAtra nizcaya karanA hai ki yaha kAnyakubjezvara kauna the tathA unakA sthita-kAla kyA hai| prasiddha jaina kavi rAjazekhara ne apane 'prabandha-koza' ( 1348 I0 meM likhita ) ke antargata 'zrIharSa-vidyAdharajayantacandra-prabandha' meM zrIharSa kI jo jIvanI de rakhI hai, tadanusAra yaha kAnyakubjezvara jayantacandra ( jayacandra ) the, jinake pitA kA nAma vijayacandra thA jinako prazaMsA meM zrIharSa ne naiSadha ke pancama sarga ke anta meM saMketita apane 'zrIvijayaprazasti' nAmaka grantha kI racanA kI thii| ye vahI jayacandra haiM, jinakI kanyA sayogitA ko svayaMvara-sthala se dillI rAjya ke antima nareza pRthvIrAja cauhAna ne balAt apaharaNa kara liyA thaa| itihAsa meM yaha vaha samaya hai jaba bhAratIya rAjAoM meM Apaso phUTa kA lAbha uThAkara muhammada gorI ne AkramaNa karake deza ko hathiyA liyA thA aura muslima sAmrAjya kI nIMva DAlI thii| itihAsa ke anusAra jayacanda kA zAsana kAla 1168-94 I0 haiN| yaha jayacanda ke yauvarAjyabhiSeka ke bAda bhAradvAjagotrIya DoDarAuta zrIaNaMga nAmaka brAhmaNa ko dAna meM diye gaye kaimolI grAma ke dAna-patra se bhI siddha ho jAtI hai, jisameM dAna kA samaya 'tricatvAriMzadadhika-dvAdazasamvatsare, aGkato'pi sambat 1243' arthAt 1166 I0 spaSTa ullikhita hai / 1 phalataH zrIharSa kA sthiti-kAla bArahavIM zatI I0 kA uttarAdhe ThaharatA hai| ___ kucha vidvAn kahate haiM ki candabaradAI kavi ne apane 'pRthvIrAja rAso' ke prArambhika maMgalAcaraNa padoM meM pUrvavatI kaviyoM kA smaraNa karate huye zrIharSako kAlidAsa kA pUrvavatI kahA hai 2 / isase siddha hotA hai ki zrIharSa bar3e prAcIna kavi haiN| yadi ve bArahavIM zatI I0 ke hote, to ve candabaradAI ke samasAmayika hI Thaharate haiN| aisI sthiti meM yaha kaise saMbhava hai ki zrIharSa aura unakA naiSadha kAmya apane hI samaya meM itanA loka-vikhyAta ho jAya ki apane hI samasAmayika candabaradAI ke vandanama 1. Indian Antiquary (1511-12), abhilekha 22 / 2. naraM rUpaM pancammaM zrIharSasAraM, nale rAya kaMThaM dine paddha hAraM // chaThaM kAlidAsaM subhASA subaddhaM , jinai bAgabAnI subAnI subaddhaM // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] pAtra bana jAya~ / kintu zrIharSa kI prAcInatA ke ukta taka meM bala nahIM hai| pahale to pracalita pRthvIrAja-rAso candabaradAI dvArA praNIta hai yaha prazna hI amo taka vivAda-grasta hai, kyoMki kaI vidvAnoM aura aitihAsikoM ne kahA hai pRthvIrAja ko mRtyu ke tatkAla bAda musalamAnoM ne candabaradAI ko mI mAra diyA thaa| isake atirikta rAso meM musalamAnI bhASA ke bahuta sAre zabda Aye hue haiM, jinase siddha hotA hai ki vaha muslimasAmrAjya-sthApanA ke bahuta samaya bAda unakI mASA ke deza meM pracalita ho jAne para kisI anya ne banAyA hai / dUsare, yadi zrIharSa itane prAcIna kalAkAra hote, to kAlidAsa ke granyoM kI taraha paravatI sAhityazAstrI aura AlaMkArika loga inake naiSadha meM se bhI apanI racanAoM meM uddharaNa dete| tIsare rAjazekhara ke nimnalikhita kathana ke anusAra taba taka tIna kAlidAsa ho cuke the: 'eko'pi jIyate hanta kAlidAso na kenacit / zRGgAre lalitodgAre kAlidAsa-trayI kimu // ho sakatA hai ki zrIharSa kA paravatI koI aminava kAlidAsa candabaradAI ko abhISTa ho / eka kAlidAsa rAjA bhoja (11 vIM zatI uttarArddha) ke samaya meM bhI thA, jisane rAjA bhoja kA vRttAnta likhA hai / rAso meM moja-prabandha kA spaSTa ullekha hai / __ isake atirikta hama dekhate haiM ki vidyAdhara ke bAda naiSadha ke dUsare prasiddha TIkAkAra ahamadAbAda ke cANDU paMDita ne ( 1269 I0 meM likhI) apano TIkA meM 22 veM sarga ko samApti para naiSadha ko nayA kAvya kahA hai2 / svayaM zrIharSa bhI apane zrImukha se apane kAvya ko 'kavikulAraSTAcapAnthe' arthAt nayA hI kaha gaye haiM / isase naiSadhakAvya aura usake praNetA ko prAcInatA kA nirAkaraNa ho jAtA hai| vaise vidvanmaNDalI meM bhI zrIharSa kA naiSadhIya-carita bhAravi dvArA kAvya kSetra meM pracalita alaMkRta zailI kA antima zreSThatama kAvya mAnA jAtA hai / isaliye rAjazekhara ke 'zrIharSaH kAnyakubjAdhipatijayacandrasya sabhAsanmahAkavirAsot' isa kathana ke anusAra zrIharSa kA sthiti kAla bArahavIM zatI I0 kA uttarArdha mAnane meM hameM koI hicakicAhaTa nahIM honI caahiye| zrIharSa kA vyaktigata jIvana-zrIharSa dvArA diye gaye Atma-paricaya ke atirikta rAjazekhara ne apane 'prabandhakoza' meM inake vyaktigata jIvana ke sambandha meM paryApta jAnakArI de rakhI hai| usake anusAra zrIharSa jaba bAlaka hI the, to eka vAra inake pitA hIra ko eka vidvAna ne rAjA ke sAmane zAstrArtha meM parAsta kara diyaa| parAsta karane vAlA vidvAn nyAyazAstra kA agAdha paNDita udayanAcArya thaa| 1. kiyo kAlikA mukhkha vAsaM susuddh| jina setabaMdhyoti bhojaprabandhaM // 2. buddhvA zrImunidevasaMzavibudhAt kAvyaM navaM naiSadham / 3. 8106 / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] hAra khAyA huA pitA lajjA aura AtmaglAni meM ghulatA-ghulatA mara hI gayA, lekina mRtyu se pUrva apane putra ko kaha gayA-'beTA, yadi tU suputra hai, to mere vairI usa vidvAn ko rAja-samA meM parAsta karake merI parAjaya kA badalA avazya lenA' / putra ne maraNAsanna pitA ko vacana de diyA ki maiM avazya aisA kruuNgaa| bAlaka zrIharSa tIkSya-buddhi thA hii| badalA lene kI lagana mI hRdaya meM pakar3a gyaa| phira to kyA thA, vaha vidyAdhyayanArtha ghara se nikala pdd'aa| thor3e samaya ke bhItara hI usane tattat viSayoM ke vizeSa zAtA aneka AcAryoM se sabhI zAstra par3ha liye aura kisI 'suguru' dvArA diyA huA cintAmaNi mantra' gaMgA ke taTa para eka varSa ke mItara siddha kara ke bhagavatI tripurA ke prasAda se agAdha vidvattA aura medhA prApta kara lI aura rAjazekhara ke zabdoM meM 'khaNDanAdi-granthAn paraHzatAn jgrnth'| phira zrIharSa jayacanda kI rAjasamA meM padhAre / rAjA ne unako paNDitocita sammAna diyaa| inhoMne bhI udAtta DhaMga se rAjA kA isa taraha stavana kiyA"govindanandanatayA ca vapuHzriyA ca, mAsmin nRpe kuruta kAmadhiyaM taruNyaH / asvIkaroti jagatAM vijaye smaraH strI rastrI janaH punaranena vidhIyate strI" // . sAtha hI 'tArasvara meM isakI vyAkhyA mo ko jise sunakara kyA rAjA aura kyA samAsada-sabhI inakI vidvattA se daMga raha shye| rAjA inapara bar3e prasanna ho gye| phira ye rAjasamA meM apane pitA ke parAjetA paNDita ko lalakArate hue bole: "sAhitye sukumAravastuni dRDhanyAyagrahagranthile, takeM vA mayi saMvidhAtari samaM lIlAyate maartii| zayyA vAstu mRdUttaracchadavatI darbhAGkarairAstRtA, bhUmirvA hRdayaMgamo yadi patistulyA ratiyoSitAm // paNDita becArA pahale ho inake pracaNDa pANDitya se hata-prabha aura hata-pratima huA inakA lohA mAna baiThA thaa| usakI sArI paMDitAI hirana ho gii| kyA zAstrArtha karatA isa diggaja se ! uttara meM itanA hI bolA "deva vAdIndra, bhAratIsiddha, tava samaH ko'pi na kiM punaradhikaH / hiMsAH santi sahasrazo'pi vipine zauNDIryavIryodyatA. stasyaikasya punaH stuvImahi mahaH siMhasya vizvottaram / ketiH kolakulamado madakalaH kolAhalaM nAhalaiH, ___ saMharSo mahiSaizca yasya mumuce sAhaMkRte hukRte // " 1. isa mantra ke sambandha meM prathama sarga ke antima zloka meM hamArI Tippayo dekhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sunakara zrIharSa kA krodha zAnta ho gyaa| rAjA donoM paNDitoM ko mahala ke bhItara le gaye aura unakA paraspara AliMgana karAke purAnA vaira samApta karA diyaa| zrIharSa ko rAjA ne eka lAkha suvarNa-mudrAe~ puraskAra meM diiN| zAnta citta hue zrIharSa ko ekabAra rAjA ne kahA-'vAdondra, koI kAvya raco' / tadanusAra inhoMne 'divya rasa vAlA, mahAgUDha vyaGgayabharA' naiSadhIya-carita mahAkAvya rcaa| use rAjA ko dikhAyA, to ve bahuta prasanna hue aura bole-'tumhArA yaha kavi-kama bar3A stutya hai, kintu ise lekara kAzmIra jAo aura vahA~ ke paNDitoM ko dikhAkara unake dvArA kAzmIra-nareza mAdhavadeva se yaha pramANapatra likhavAkara lAo ki yaha nirdoSa kAvya hai|' kAzmIra usa samaya vAgIzvarI kA nivAsa-bhUta prasiddha vidyA-kendra thaa| sabhI vidyAoM aura vidvAnoM kI vahA~ parIkSA huA karatI thii| zrIharSa apanA abhinava kAvya lekara kAzmIra phuNce| vahA~ ke paMDitoM se mile, to kisI ne unheM khAra ke kAraNa mu~ha taka nahIM lagAyA, kAvya dekhane aura usake lie rAjA se pramANa-patra dilAne kI bAta dUra rhii| vahA~ rahate-rahate inheM bahuta mahIne ho gye| pAsa kA sArA dravya mI kharca ho gayA / becAre bar3e parezAna the ki aba kyA kreN| saMyoga-vaza eka dina ve nadI ke samIpa sthita eka kue~ ke nikaTa rudra kA japa kara rahe the ki sAmane kyA dekhate haiM ki do gharoM ko dA naukarAniyA~ kue~ se pahale jala marane ke prazna ko lekara Apasa meM jhagar3a rahI haiM aura jora-jora se paraspara kucha bola bhI rahI haiM / bAta hI bAta meM naubata yahA~ taka pahu~ca gaI ki ve apane kalazoM se eka-dUsarI kA sira phor3a baitthii| mAmalA phojadAro kA bana gyaa| nirNaya hetu jaba rAjA ke pAsa pahu~cA, to sAkSA ke rUpa meM naukarAniyoM ne jA karate hue ina paMDita jI ko btaayaa| zrIharSa nyAyAlaya meM bulAye gaye / rAjA dvArA jhagar3e ke sambandha meM pUche jAne para ye saMskRta meM bole-'mahArAja! maiM no videzI hU~ / yahA~ kI bhASA nahIM jaantaa| inhoMne apanI bhASA meM eka dUsaro ko kyA-kyA kahA-yaha to maiM kucha nahIM samajha skaa| kintu hA~, inhoMne Apasa meM jo-jA zabda prayukta kira haiM unheM maiM akSarazaH AnupUrvI ke sAtha doharA sakatA huuN| yaha kahakara phira inhoMne ve sabhI zabda jyoM ke tyAM rAjA ke Age doharA ddaale| sunakara kAzmIra-nareza inakI prajJA aura vAraNA-zakta se bar3e cakita ho gaye / naukarAniyoM ke lie yathocita daMDa-vyavasthA karake inheM pAsa bulAyA aura pUchA-'ziromaNi tuma kauna ho ?' inhoMne kAzmIra Ane se lekara taba taka kI apanI sArI karuSpa kahAnI rAjA ko sunA dii| ve inake sAtha apane paNDitoM kA durvyavahAra sunakara bahuta duHkhI hue| unhoMne apane paNDitoM ko bulAyA aura inheM phaTakArate hue bole-'mUkhoM, dhikkAra hai tuma logoM ko, jo isa ratna se sneha na karake dveSa kara rahe ho! varaM pracalite vahAvahAyAnehitaM ( 1 ) vapuH / na punarguNasampanne kRtaH svalpo'pi matsaraH' / ___ jAo, apane ghara le jAkara inakA yathocita Adara-satkAra kro"| rAjA kI AjJA ke anusAra ve inheM apane-apane ghara le gaye aura inakA khUba prAdara-satkAra kiyaa| inakA neSadha kAvya dekhA, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to-jaisA inhoMne svIkAra kiyA hai| usakI bhUri-bhUri prazaMsA kI aura inheM anya kI zuddhatA kA apekSita, svahastAkSarita pramANa-patra rAjA se dilavAkara sammAna-pUrvaka kAzI ke lie vidA kiyaa| pramANapatra lekara bhIharSa kAzI Aye aura jayacanda se mile| pramANapatra par3hakara rAjA bahuta prasanna hue / phira to kyA thA, inake naiSadha kAvya kA sAre jagat meM DaMkA baja gyaa| ye rAjakavi bana gaye aura 'nara-mAratI' nAma se prasiddha ho gye| rAjazekhara ke 'prabandha koSa' ke anusAra jayacanda ne zAlApati ko navayuvati, parama-rUpavatI,vidhavA patnI sUhavadevI 'mAginI' (rakhaila) ke rUpa meM rakhI huI thii| vaha bar3I nIti-nipuNa, kalA-niSyAta aura viduSI thii| apane vaiduSya aura kalAbhizatA ke abhimAna meM Akara vaha apane ko jagat meM 'kalAbhAratI' ko upAdhi se vikhyAta kiye hue thii| rAjA para usane apanA pUrA jAdU car3hA rakhA thaa| idhara dekhA to zrIharSa bhI vidyA kalA meM koI kama na the| ye 'nara-mAratI' the| kintu vaha ami. mAninI rAnI IrSyAvaza malA inakA yaza kyoM sahana krto| eka samaya vaha zrIharSa ko Adara-pUrvaka apane pAsa bulA baiThI aura pUcha par3I-'tuma kauna ho ? ye bole-'kalAsarvajJa huuN'| rakhaila rAnI jala gaI aura bolI-'yadi yaha saca hai, to yoM karo, tuma jUte banAkara mujhe pahanAo' / usa kuTilamati kA bhAva yaha thA ki jUtA banAnA bhI eka kalA hai jise yaha becArA brAhmaNa bhalA kyA jAna sakegA / yadi yaha kaha detA hai ki maiM nahIM jAnatA, to maiM kaha dUMgI ki tuma 'kalA-sarva kAhe ke ?' isa prakAra isakA sArA abhimAna cUra ho jAyagA aura vaha hamezA ke lie apane ko 'kalAsarvajJa' kahanA bhUla jaayegaa| lekina hamAre 'kalA-sarvaza' mahArAja bhI bhalA kaba kaccI golI khele the| rAnI kI sArI durabhisandhi tatkAla samajha gye| inhoMne jhaTa rAnI ke Age hA~ bhara lii| ghara Aye aura vRkSoM kI chAloM se yena kena prakAreNa jUte banAkara sAyaM darabAra cale aaye| rAnI ko bulAyA aura achUtoM ko taraha dUra hI sthita ho svAminI ke pairoM meM jUte pahanA die yaha kahate hue ki 'kalA-bhAratI' rAnI jI, maiM camAra huuN| Apako chU liyA hai| gaMgA-jala kA chIMTA mArakara apane ko zuddha kara lo' / sunate hI rAnI kI bolatI banda ho gaI aura vaha bahuta jheNpii| vAda meM rAjakavi ne rAnI kI yaha kuceSTA rAjA ko sunA dii| kintu rAja-gRha se ye khinna ho utthe| tatkAla rAjAzraya chor3a diyA aura anta meM unhoMne gaMgA ke taTa para saMnyAsa le liyaa| zrIharSa ko koI santAna thI yA nahIM-isa sambandha meM ye svayaM mUka haiM aura inakA carita-lekhaka rAjazekhara bhI mUka hai| zrIharSa kA vyaktitva-zrIharSa bahumukhI aura vaividhyapUrNa pratibhA-zAlI vyaktitva ke dhanI the| inake isa vyattitva ko ubhArane kA sArA zreya inake zaizava meM inake pitA kI zAstrArtha meM parAjaya ko ghaTanA aura marate samaya pitA kA inase apane varI se badalA lene kA vacana prApta karane ko jAtA hai| pitA ke prati vacanabaddha hokara ise pUrA karane kI dhuna bAlaka ke mana meM aisA ghara jamA baiThI ki vidyAdhyayana ke kaThina parizrama meM juTakara antatogatvA pitA ke vairI ko parAsta karake unakI divaMgata AtmA ko parAjaya ke Akroza se aura apane ko pitA ke RNa se unmukta kara hI gaye / isase inako aTUTa pitR-bhakti aura satya-sandhatA prakaTa hotI hai| mAtA ke bhI ye kama bhakta nahIM the| tabhI to 1. 'kAzmIrairmahite caturdazatayIM vidyA vidadbhirma hAkAvye tadbhuvi naiSadhIyacarite' ( 16 / 132 ) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] pratyeka sarga ke anta meM pitA ke sAtha-sAtha mAtA kA bhI puNyasmaraNa karate hue ye apane sAre naiSadha kAvya ko mAtR-caraNoM meM arpita kamalamAlA kA rUpa de gye| zrIharSa tripurA devI ke makta the, jise inhoMne siddha kara rakhA thA aura jisakI amoca anukampA se ho inheM apratima pratibhA milI thii| lekina anya devatAoM ke lie mo inake hRdaya meM pUrI zraddhA-bhakti rhii| damayantI ko byAhakara ghara lAne para bhI nala se inhoMne ziva kI 'zata-rudriya' sUtra se viSNu ko puruSasUkta se aura anyAnya kRSNa, rAma Adi sabhI avatAroM tathA sUryAdi devoM kI vidhivat pUjA-arcanA karavAkara apanI hI niSThA vyakta kI hai| dArzanika vicAroM meM ye brahmacArI the| yahI kAraNa hai ki naiSadha kAvya meM prastuta kathAnaka ke sAtha-sAtha ye raha-rahakara yatra-tatra aprastuta rUpa meM apane vedAnta-siddhAnta ko abhivyakti dete rhe| jagat ke nAnAtatva kA khaNDana karake inhoMne advaita kI puSTi kara rakhI hai| inakA 'khaNDanakhaNDakhAdya' grantha to advaitavAda kA hI samarthaka grantha hai| zrIharSa ko apanI vidvattA kA pUrA abhimAna thaa| hama pIche dekha Aye haiM ki jayacanda kI rAja. sabhA meM pitA ke bairo ko dekhakara ye aise abhimAna ke sAtha garaje ki vaha becArA pAnI-pAno ho gyaa| usane inheM vidyAraNya kA aisA siMha kaha DAlA, jisakA 'sAhaMkRta huMkRta'-abhimAna-bharI dahAr3a-ho sAre vidvat-pANiyoM ko mAra detI hai, prahAra dUra rhaa| naiSadha ke anta meM inhoMne apane kAvya ko 'amRta-bharA kSorodanvAn' kahate hue anya kaviyoM ko racanAoM ko kSudra pahAr3I nadiyoM mAnA hai5 Ara bhavabhUti ko taraha inhoMne apanI racanA para nAka-bhauM sikor3anevAle, arasika AlocakoM ko Ar3e hAthoM khabara lI hai / inako ye sabhI bAteM inako abhimAnI prakRti ko dyotaka hai| vAstava meM inakA abhimAn arthavAn thA, kyoMki aisI kauna-sI vidyA hai, jisameM inako gati pratihata huI ho| naiSadha kAvya ke sarvaprathama TIkAkAra vidyAdhara, upanAma 'sAhitya vidyAdhara' ( lagamaga 1250-60 I.) ne antima sarga ko TIkA karate hue zrIharSa ke sarvatomukhI zAstrIya zAna kA isa prakAra ullekha kiyA hai: "anenAsya AtmasarvajJatA abhivyaJjitAaSTau vyAkaraNAni tarkanivahaH sAhityasAro nayo, vedArthAvagatiH purANapaThitiyasyAnyazAstrANyapi / nityaM syuH sphuritArthadIpavihatAjJAndhakArANyasau, vyAkhyAtuM pramavatyamuM suviSamaM sarga sudhIH kovidaH // " kyA AThoM vyAkaraNa, kyA tarkazAstra, kyA sAhitya, kyA veda-purANa aura kyA anya zAstrasamI meM ye pAraMgata the| tarka meM to inhoMne svayaM ko 'takaMStrasamazca yaH" kaha rakhA hai| isI tarka ke bala para to inhoMne udayanAcArya ke nyAya-siddhAntoM kA khaNDana kiyA hai| isa taraha spaSTa hai ki 1-12 / 112 / 4-21108 / 2-21 // 32-118 / 3-1440, 2 / 1,78 / 3 / 3, 4, 62 / 5-22.152 / 6-22 / 153 / 7-101137 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAoM meM ye sarvatantra svatantra vyaktitva rakhe hue haiN| hamAre vicAra se nala ke sambandha meM inako kahI huI 'amuSya vidyA rasanAanartakI trayIva nItAGgaguNena vistaram' yaha ukti svayaM ina para bhI lAgU ho jAtI hai| zAstroM ke atirikta kalAoM meM bhI zrIharSa pIche nahIM rhe| vivAhoparAnta apane rAjamahala meM nala dvArA Ayojita saMgItagoSThI, jisameM damayantI kI par3hAI-sikhAI ziSyAya, sakhiyA~, kinnariyA~ tathA svayaM damayantI mI vINA-svara ke sAtha niSAda svara se madhura gAna meM bhAga le raha thI, kavi kI saMgItakalA-kovidatA para prakAza DAla detI haiN| inhoMne kitane ho sthaloM meM nRtya bhI karA rakhe haiM nala ke mahala ke prAMgaNa meM nATakoM ke abhinaya karA rakhe haiN| vivAha se pUrva damayantI dvArA rAjakIya citrakAroM se rAja-gRha kI bhitti para lokAtizAyI saundarya vAle yugala kA citra banavAkara usase apane aura nala kI tulanA apane mahala ke bhItara banAye nala ke citra, vidarbha ke logoM ke gharaghara meM khIMce damayantI ke citra tathA nala ke mahala meM brahmA sarasvatI aura indra ahilyA Adi ke kAmuka citra kavi ko citrakalAbhijJatA vyakta kara dete haiM / inakA vAstukalA-zAna rAjA moma kI . kuNDanapurI ke mahaloM, aTAriyoM, 'kSitigarbhadhArAmbara-AlayoM' 'maNimaya kuTTimoM, evaM damayantI ke 'sapta-bhUmika' hayaM aura nala ke 'sodha-bhUdhara' nirmANa meM jhalaka jAtA hai| isIlie zrIharSa apane ko 'kalA-sarvaza' kahA karate the, jisa para rAjA kI kalA-pArakhI 'kalA-bhAratI' rAnI dvArA Apatti uThAne para ina 'kalAsarvaza' ne usake nahache para kaisA dahalA mArA-yaha hama pIche dekha Aye haiN| vaise to vyAkaraNa, darzana Adi zuSka aura gambhIra viSayoM ke prakANDa vidvAn hone ke nAte zrIharSa ko gambhIra prakRti kA vyaktitva vAlA honA cAhie thA, lekina nhiiN| ve jIvana meM mRdu aura vinoda-zIla rhe| jIvana ke madhura kSaNoM ko, hAsa-parihAsa ke avasaroM ko ve yoM hI nahIM jAne dete; unase pUrA-pUrA vinoda-lAma karate the| prathama sarga meM hI damayantI ke saundaryavarNana-prasaGga meM indrANI. lakSmI, sarasvatI Adi kI pratikriyAyeM kavi ne kitanI halkI-phulko, vinodI taraGga meM amivyakta kI haiM / damayantI ke svayaMvara kA sArA vAtAvaraNa, vArAtiyoM aura kanyApakSIya nara-nAriyoM kA hAsyavinoda, yuvA-yuvatiyoM kI paraspara narma-pUrNa cuTakiyoM tathA bIca-bIca meM kamI-kamI zAlInatA kI sImA lA~dhe zRMgArika ceSTAyeM kavi kI sollAsa manovRtti kI paricAyaka haiM svayaMvara ke bAda apaneapane sthAna ko lauTate hue indrAdi devatAoM ko svayaMvara meM jAtA huA jaba kali milatA hai, to usakA aura usake sAtha nAstika mautikavAdiyoM kA devatAoM ke sAtha hue vArtAlApa vAle satrahaveM sarga ke Adhe bhAga meM zrIharSa ke hAsya, RSi-muniyoM para kaTAkSa aura vidrUpa dekhate hI banate haiN| kAmopamoga-parAyaNa cArvAkoM ke mu~ha se vedoM, yazoM, evaM vrata-niyamoM kA kitanA upahAsa karavA rakhA hai, dharmazAstra aura purANoM kI kaisI chichAledara karavAI hai, manu, vyAsa Adi RSimuniyoM ke vyaktigata jIvana para kaise kaTu vyaGgaya athavA cumatI phabatiyoM kasavAI haiM, mImAMsA Adi dArzanika siddhAntoM tathA unake pravartakoM ko kaisA upahAsAspada banavAyA hai, yahA~ taka ki jIvAtmA 1-22 / 125-30 / 2-1138 / 3-10 // 35 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sarvathA sukha-duHkhAdi rUpa caitanya ke atyantAbhAva vAlI avasthA ko mukti kA svarUpa mAnane vAle nyAyadarzanakAra gautama ko gotama ( bar3A bhArI baila) taka kahalavA diyA hai| ye kavi kI nijI udbhAvanAyeM haiM / isI taraha eka dina apane prAtaHkAlIna dharma-karma meM vyasta rahane ke kAraNa derI ho jAne se praNaya-kupita damayantI ko manAte hue nala ko usako antarA sakhI kalA ke sAtha huI pAte bhI kitanI parihAsa-pUrNa hai / ina saba meM zrIharSa kA vinodo vyaktitva mukharita huA par3A hai| moharSa saMyatAtmA the| pratyeka sarga ke anta meM ye bAra-bAra apane ko 'jitendriyacayam' likhate Aye haiM / anya kI parisamApti ke antima zloka meM 'yaH sAkSAtkurute samAdhiSu parabrahma pramo. dArNavam' likhakara apane ko samAdhi-avasthA meM brahmAnanda kA sAkSAtkAra karane vAlA batA gye| hamAre vicAra se ye gRhasthAzrama meM kyA ho praviSTa hue hoNge| 'brahmapramodArNava' meM snAna karane se pavitra huI AtmA bhalA kSaNabhaMgura sAMsArika pramoda kI ora kamo AkRSTa ho sakatI hai ! aisI sthiti meM prazna uThatA hai ki kavi naiSadha meM phira bhukta-bhogI kI taraha zRGgAra-rasa kA itanA acchA saphala citraNa kaise kara gayA ? bhagavatI kI kRpA se use saba kucha zAna ho cukA thA-isake sivA hamAre pAsa isakA koI uttara nhiiN| zrIharSa kI kRtiyA~ hama pIche dekha Aye haiM ki rAjazekhara ne zrIharSa ke sambandha meM likha rakhA hai ki bhagavatI tripurA se vara-prApti ke phala-svarUpa inameM adbhutazakti-vikAsa hone ke bAda ye saikar3oM granthoM kA nirmANa kara baiThe, kintu vaha 'khaNDanakhaNDakhAdya' kA hI ullekha karake santoSa kara gayA, inake anya saikar3oM granyoM kA parigaNana nahIM kara paayaa| inhoMne hI svayaM naiSadha ke soM ke anta meM sva-praNIta jina nau granthoM kA nAmollekha kiyA hai, ve haiM-1. naiSadhIyacarita, 2. sthairyavicAraprakaraNa, 3. vijaya-prazasti, 4. khaNDanakhaNDakhAca, 5. gauDo:zakula-prazasti, 6. arNava. varNana, 7. chindaprazasti, 8. zivazaktisiddhi aura nvsaahsaaNkcrit| kintu apane khaNDanakhaNDakhAdha grantha meM inhoMne sva-praNIta IzvarAmisandhi nAmaka grantha kA mo ullekha kiyA hai| isa taraha kula milAkara inake granthoM kI saMkhyA dasa taka pahu~ca jAtI hai, lekina inameM se isa samaya naiSadhIyacarita, khaNDanakhaNDakhAya ye do hI granya upalabdha hote haiM, zeSa lupta haiN| jaise ki ina anyoM ke nAma haiM, naiSadha meM nala rAjA kA carita hai aura khaNDanakhaNDakhAdya meM nyAya-siddhAnta kA khaNDana aura vedAnta-mata ko sthApanA hai| khaNDanakhaNDakhAdya kA artha hai khaNDana ho khAne yogya khA~Da arthAt khaNDana hI jisa grantha kA moThA khAdya ( viSaya ) hai| yaha vedAnta ke prasiddha granthoM meM ginA jAtA hai / isakA ullekha kavi ne naiSadha meM 'khaNDanakharato'pi sahajAt' isa rUpa meM kiyA hai jisase sahaja ho anumAna lagAyA jA sakatA hai ki neSadha aura khaNDanakhaNDakhAca-donoM sahajAta 1-'tdtynt-vimoksso'pvrgH'| 2-muktaye yaH zilAtvAya zAstramUce sacetasAm / __ gotamaM tamavekSyaiva yathA vitya tathaiva saH // ( 1775 ) 3-6 / 113 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] arthAt sAtha-sAtha likhe gaye hoMge, kyoMki khaNDanakhaNDa meM bhI naiSadha kAvya kA ullekha hai / khaNDana meM ullikhita IzvarA bhisandhi ko racanA kavi ne ina donoM granthoM ke bAda kI hogii| jahA~ taka anupalabdha granthoM ke pratipAdya viSaya kA prazna hai, kucha nahIM kahA jA sktaa| inake nAmoM se inake viSayoM kA thor3A-bahuta AbhAsa ho mila sakatA hai| sthairyavicAraprakaraNa ke sambandha meM prasiddha TIkAkAra nArAyaNa ne vyAkhyA meM likhA hai-'sthairyavicAraNaM kSaNabhaGganirAkaraNena sthiratvasya vicAraNa-sUcako granthaH' arthAt isameM kavi ne bauddhoM ke kSaNabhaGgavAda kA khaNDana karake padArthoM ke sthiratva para vicAra kiyA hogaa| vijayaprazasti meM apane AzrayadAtA jayacanda ke pitA vijayacanda kA stava athavA prazaMsA honI cAhiye / gauDojhezakulaprazasti meM gaur3a deza ke bhUpAloM ke vaMza kA paricaya aura prazaMsA hogii| arNava-varNana meM kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki cahAna vaMza ke rAjA arNavarAja kA carita hai, kintu varNana kA artha carita nahIM hotA, ataH hamAre vicAra se isameM samudra kA hI varNana hogA / chinda prazasti5 meM nArAyaNa ke anusAra chinda-nAmaka kisI rAjA vizeSa kI prazaMsA kI hogii| kahIM chanda prazasti pATha milatA hai, jisake anusAra yaha chandagrantha honA cAhiye, lekina undoM ke sAtha prazasti zabda kI saMgati ThIka nahIM baitthtii| zivazaktisiddhi athavA zivabhaktisiddhi koI stotra-grantha athavA tantragrantha hogaa| navasAhasAcarita eka campU. kAvya hai, jisameM navasAhasAGka rAjA kA carita-varNana hai| kahIM kahIM nRpasAhasAcarita pATha mI hai / yaha navasAhasAGka athavA nRpasAhasAGka kauna thA-isapara vidvAnoM meM matabheda hai| koI gaur3endra ko koI rAjA mojako aura koI jayacanda ko letA hai, lekina nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| naiSadhIya carita kA kathAnaka-rAjA vIrasena ke putra nala niSadha deza ke prasiddha candravaMzI rAjA the-sabhI vidyAoM meM pAradRzvA, rUpa-sampadA meM kAmavijayI, zauryakarma meM atula aura udAratA meM parAkASThA ko pahu~ce / vidarbhadeza kI parama sundarI rAjakumArI damayantI ne logoM se jaba unake guNoM ko carcA sunI, to anadekhe hI unapara anurAga karane lgii| idhara nala bhI tInoM lokoM meM carcita usake lokAtizAyI lAvaNya aura guNoM kA samAcAra pAkara mana meM use cAhane lge| 'pUrNarAga' meM hI kAma dhIre-dhIre donoM meM kAma karane lgaa| eka dina rAjA pramoda-vana meM apanA virahAkula mana bahalA rahe the| sahasA sAmane kyA dekhate haiM ki tAlAba ke kinAre eka adRSTapUrva svapila haMsa nidrita avasthA meM sthita hai| kautUhalavaza dabe pA~va jAkara use eka dama pakara lete haiN| bAda meM usakI karaNA-bharI cokha-pukAra sunI, to dayAvaza chor3a bhI dete haiN| haMsa ne mAnuSI vANI meM rAjA ke prati kRtajJatA prakaTa kI aura pratyupakAra ke rUpa meM unheM damayantI prApta karAne meM yoga dene kA vacana de diyA aura tamI vaha vidarbha ko rAjadhAnI kuNDana nagaro ko ur3a gyaa| rAjakumArI krIDA vana meM 4. 9160 // 1. 4 / 123 / 5. 14222 / 2. 5.138 / 6. 18154 / 3. 7 / 110 / 7. 22 / 151 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] khela rahI thii| milakara nalaguSpa-gAna dvArA use unakI ora aura adhika AkRSTa karake unheM hI varane hetu pakkA kara baitthaa| vApasa Akara haMsa ne damayantI kA nizcaya rAjA nala ko sunA diyaa| phira to kyA thA, donoM ora hRdaya meM dhuMdhuMA raho kAmAgni sarAsara sulagane lgii| viraha meM hRdaya kI tar3apana adhikAdhika bar3ha clii| vidarbhanareza bhoma lar3akI kI hAlata dekhakara bhAMpa jAte haiM ki vaha vivAha cAhatI hai| unhoMne svayaMvara ke Ayojana kA nizcaya kara liyaa| sabhI deza-videzoM ke rAjakumAroM ko nimaMtraNa bheja die gaye / kyoki svargaloka taka meM bhI damayantI ke anupama saundarya kI dhAka jamI huI thI, isalie nArada se jaba usake svayaMvara kA samA vAra milA, to indra, varuNa, agni aura yama-cAroM devatA mI apane-apane vAhanoM para car3ha kara svayaMvara meM sammilita hone cala par3ate hai| acAnaka rAste meM apane ratha meM savAra ho svayaMvara meM jAte hue nala se unakI bheMTa ho jAtI hai| unhoMne bar3I cAlAkI se rAjA ke saujanya kA lAbha uThAkara unheM isa bAta ke lie tayyAra kara liyA ki ve unakI tarapha se dUta banakara gupta rUpa se damayantI ke pAsa jAyeMge aura usase anurodha kareMge ki vaha cAroM devatAoM meM se kisI eka kA varaNa kare, anya kA nhiiN| nala vacana-baddha the| devatAoM dvArA dI huI svecchAnusAra adRzya hone ko zakti se vaha damayantI ke 'sata-maMjale' mahala ke motara jA pahu~cate haiN| vahA~ lar3akI kI atula lAvaNya-lakSmI dekho, to nala kI A~kheM phaTI kI phaTI raha gii| udhara ekAeka apane kamare meM ghuse madana-jaise eka atisundara, ajanavI yuvA ko sAmane khar3A dekhA to rAjakumArI bhI avAka raha gaI, sudha-budha bhUla baitthii| pUchane para Agantuka ne apane ko devatAtroM kA dUta batAyA aura damayanto se anurodha kiyA ki vaha nala kA svapna dekhanA chor3akara indrAdi cAra devatAoM meM kisI eka ko vare, anyathA kupita hue ve usa para musobata DhA deNge| lar3akI dekh| to pahale hI nala ko apanA hRdaya apita kara cuko thii| jaba usane apanA ArAdhya deva matyaM h| banA liyA, to amartya devoM kA vaha kyA krto| vaha Tasa se masa nahIM huii| kintu devatAoM dvArA dI jAne vAlI musIbata kI bAta sunakara baha cauka par3o aura tatkAla dUta ke Age burI taraha se ro pdd'ii| usakI A~khoM meM jhar3I lagI dekha anta meM dayAvaza naha apanI asaliyata rAjakumArI ko batA dete haiM ki maiM ho nala huuN| vApasa Akara unhoMne apane dautya-karma kI asaphalatA kI sUcanA devatAoM ko de dii| isase pUrva indra Adi ne apano dUtI bhI upahAroM ke sAtha damayantI ko apane anukUla banAne hetu bhejI thii| vaha bhI viphala hokara lauTa AI thiiN| dUsare dina svayaMvara Aramma huaa| anyAnya rAjAoM ke sAtha khUba saje-dhaje cAroM devatA nala kA rUpa dhAraNa kiye baiThe hue the / nija saundarya pramA dvArA rAjagoM kI A~khoM ko cauMdhiyAtI huI bhUloka / kI urvazI damayantI ne svayaMvara sthala meM praveza kiyaa| viSNu dvArA paricAyikAke rUpa meM mejI, apanA rUpa badale sarasvatI usake Age-Age thii| vaha eka-eka karake rAjAoM kA paricaya detI jA rahI thI aura svayaMvara-vadhU eka-eka karake una sabako chor3atI jA rahI tho| anta meM jaba eka-sAtha pA~ca naloM ko dekhatI hai to damayantI hairAna ho jAtI hai| sarasvatI devatAoM kA chala jAne hue hai| vaha cAhatI to una 'chipe ruztamoM' kI pola khola sakatI thI, lekina maya ke mAre deva-rUpa meM unakA asalI paricaya na de skii| unakA paricaya dene meM vaha aitI zleSa-garmita mASA kA prayoga karatI hai Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki jo indrAdi devoM aura nala-donoM bora ga jAtI hai| isa para becArI damayantI asamajapta meM par3a jAtI hai aura jAna nahIM pAtI hai ki asalI nala kauna hai, jisapara vaha ayamAlA DAla ske| anta meM viSAda aura cintA meM hubo vaha marI sabhA meM indrAdi cAroM devoM kI karuNA-marI prArthanA karane lagatI hai| isase devoM kA hRdaya kucha pighala jAtA hai aura ve ninimeSatA Adi apane kucha medaka cihnoM ko prakaTa kara baiThate haiN| prasanna huI rAjakumArI avaziSTa mayaM nala ke gale meM varamAlA DAla detI hai| jAte samaya apane svAbhAvika rUpa meM prakaTa hue deva damayanto ke satItva se prasanna ho usake vRta pati ko apanA-apanA vara dete haiN| sarasvatI bhI apane asalI rUpa meM Akara vara-vadhU ko AzISa dekara calI jAtI hai| ___ aba vidhivat pANigrahaNa-saMskAra honA hai| zivira se bar3I dhUmadhAma ke sAtha nala kI bArAta mIma ke rAjamahala ko cala pdd'ii| rAjA bhIma ne nala aura bArAtiyoM ke Adara-satkAra meM koI korakasara nahIM rkho| mona meM khUba cahala-pahala macI rho| bhojana parosane vAlI navayuvati dAsI chokariyoM aura navayuvaka bArAtiyoM kA paraspara hAsa-parihAsa aura kamI-kabhAra cher3achADa dekhate hI banatI yo / pANi-grahaNa saMskAra sampanna ho jAne para nala cAra-pA~ca dina sasurAla meM rahe aura bAda ko vadhU. sahita niSaSa vApasa A gye| ___ udhara apane-apane sthAna ko jAte hue indrAdi devoM ko rAste meM apane kAma, krodha, loma, moha sAthiyoM ko sAtha liye kati svayaMvara meM jAtA huA mila par3A / 'svayaMvara ho cukA hai aura damayantI ne nala kA varaNa kara khyiA hai' yaha samAcAra devatAoM se sunakara kali krodha meM Aga-babUlA ho uThA / vaha cAhatA thA ki damayantI mujhe vare / tatkAla usane damayantI ko nala se pRthak karane kI ThAna lI, sAtha hI usane aura usake mautikavAdI sAthiyoM ne devatAoM ke Age veda-purANoM RSi-muniyoM aura Astika darzana-zAstroM ko khUba khillI udd'aaii| bAda ko mache hI devatA unakA khaNDana kara cuke the, devatAoM ke manA karane para mI Akhira duSTha kali badalA lene vidarbha kA mArga chor3akara niSadha kA mArga pakar3a baiThA aura vahA~ pahu~ca ho gyaa| , rAjya-mAra maMtriyoM ko sauMpa rAjA nala kA preyasI ke sAya apake 'saudha-bhUdhara' meM hanImUna-Ananda mAsa-bhArambha ho gyaa| ve donoM ke donoM apanI cira-saMcita kAmanAoM-AkAMkSAoM aura AzApratyAzAoM ko mUrta rUpa dene lge| yugala ke lie isa aindriya parva ke dina svapila aura rAte madhumayI panI rahane lgii| paraspara kI lukA-chipI, A~khamicaunI, cher3a-chAr3a mAna aura anunaya-vinaya Adi praNaya-DIlAoM aura bhoga-vikAsa ke nava anubhava jIvana meM sudhArasa barasAne lge| abhiprAya yaha ki bovana kA mogapakSa pUrI taraha kAma kara rahA thaa| kintu yaha saba kucha hote hue bhI nala ne miyamapUrvaka apanI dhArmika kriyAoM evaM devI-devatAoM kI arcanA-pUjanA se kamo muMha nahIM modd'aa| hamezA dharma aura kartavyaniSTha rahe, hAlAMki vibhItaka vRkSa para baiThe kara kali ko kuTila A~kha rAjA ke kiso dharmabhraMza ke kSaNa ko bhAturatA se ekaTaka barAvara dekhatI rahatI thii| kathAnaka kI apUrNatA aura usakA nirAkaraNa-kucha AlocakoM kA kahanA hai ki naiSadhIya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] carita meM hameM nala kA AMzika carita hI milatA hai, pUrA nhiiN| isameM damayantI ke sAtha nala ke vivAha tathA kucha samaya taka unake Amoda-pramoda taka kA hI kathA hai| Age kA kaliprabhAvita, vipatti-bharA, lambA-caur3A carita nahIM hai| isase anumAna kiyA jA samatA hai ki zrIharSa kA yaha upalabdha kAvya grantha apane meM adhUrA hai; isakA zeSa mAga, jo kaI sargoM meM kavi ne likhA hogA, lupta ho gayA hai| kAraNa yaha ki carita meM sArI hI jIvanI pratipAdita hai, jIvinI kA ekadeza nhiiN| yadi vivAha taka hI kathA kavi ko vivakSita hotI, to vaha isa kAvya kA nAma 'naiSadhIyacarita' kyoM rakhatA ? 'damayantI-svayaMvara' athavA 'nala-vivAha' rkhtaa| sAtha hI anapekSita kaliprasaMga yahA~ kyoM antargata karatA, jisakA yugala ke Amoda-pramoda se koI sambandha nahIM ? hama ukta mata se sahamata nahIM haiN| pahalI bAta to yaha haiM ki kAvya ke anta meM kavi ne zrIrastu nastuSTaye rUpa meM samApti kA maMgala kara rakhA hai tathA pariziSTa zlokoM meM usane apanI kRti ke sambandha meM likhakara usakA samApana bhI kara diyA hai| yadi ve zloka prakSipta mAne jaoNya-jaise ki ve mAnate haiM to pratyeka sarga ke anta meM diye gaye kavi ke Atmaparicaya sambandhI anya zloka bhI kyoM prakSipta na mAne jAya~ ? phira to hama kavi ke mAtA-pitA evaM usakI kRtiyoM ke sambandha meM andhakAra meM ho par3e rheNge| ve ho prAmANika kyoM ? dUsare, kavi ne apane zrImukha se sargoM ke adhikatara zlokoM meM apane kAvya ke lie 'cAru' zabda kA prayoga kara rakhA hai| cAru, ujjvala, zuci zabda zRGgAra-rasa ke paryAya haiN| pahale sarga ke anta meM 'zRGgAra-bhaGgayA' likhakara gyArahaveM sarga ke anta meM apane kAvya ko kavi 'zRGgArAmRtazItaguH' ( zRMgArasa-rUpa amRta-marA cauda ) kaha gayA hai| isase siddha hotA hai ki kavi ko yaha mahAkAvya zRMgArasa-pradhAna ho rakhanA abhISTa rhaa| usane isIlie isako svayaMvara aura svayaMvara ke praNayi yugala kA zRgAra-citraNa taka hI sImita rkhaa| isameM usane kalipamAvita, zRGgAra virodhI, vipatti-pUrNa uttara nala-carita kyoM varNana karanA thA ? tIsare, yadi naiSadha kAvya kA koI aMza avaziSTa rahA hotA, to usake bAraha-teraha TIkAkAroM meM se koI bhI to isa sambandha meM kucha sUcanA detaa| kavi se thor3e hI samaya bAda ke sarva-prathama TIkAkAra vidyAdhara ( 1250-60 I. ke lagabhaga ) bhI cupa haiN| rahI carita zabda kI vyApakatA kI baat| carita zabda to eka deza meM mo prayukta ho sakatA hai| ekadeza aura ekadezI meM abheda-sambandha koI nayI bAta nhiiN| gadyakAbhya ke samrAT bANabhaTTa ne apane 'harSacarita' meM apane AzrayadAtA samrATa harSavardhana ke carita kA ekadeza hI to likha rakhA hai, sArA nhiiN| bANa se samrATa ke prazaMsakoM dvArA unake carita likhane kA anurodha karane vAloM ko unhoMne spaSTa kaha rakhA hai:-"kaH khalu puruSAyuSazatenApi zaknuyAdavikalasya caritaM varNayitum / ekadeze tu yadi kutUhalaM vaH, sajjA vayam" / tadanusAra ekadeza hI likhakara bANa ne usake lie carita zabda kA hI prayoga kiyA hai : bhavabhUti ne bhI rAmacandra kI jovano kA pUrvArdha ho likhakara use 'mahAvIracaritam' ho kahA hai| phira nala kA ekadeza likhane para usake lie carita zabda ke prayoga ke sambandha meM zrIharSa ke viruddha Apatti kyoM uThAI jAya ? isI taraha kali-prasaGga antargata karane ke tarka meM bhI bala nahIM hai| jIvana ke Amoda-pramoda-pUrNa ujjvala pakSa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] ke bAda nala ke jIvana kA bhaviSyagarbha-nihita, kalikRta, saMkaTamaya kRSpyapakSa bho zeSa hai jo merA viSaya nahIM hai-isakI sUcanA-mAtra apane pAThakoM ko de dene meM hama nahIM samajha pAye ki bIharSa ne kauna-sA anucita kAma kiyA hai / kAvya ke saMvidhAna meM yaha likhA huA hai-jaise ki hama Age batAeMge"kavi ko pratyeka sarga ke anta meM agale sarga meM Ane vAle kathAnaka kI ora saMketa kara denA cAhie" / kyA isase vaha dhvanita nahIM hogA ki kavi ke kAvya ke anta meM bhI kAnaka ke avaziSTa bhAga kI ora saMketa kara denA cAhie ? hamAre mata kA samarthana prasiddha TokAkAra nArAyaNa ne bhI kiyA hai-mahAmAratAdau varNitasyApyuttaranalacaritrasya nIrasatvAnAyakAnudayavarNanena rasamaGga sadbhAvAJcottaracaritraM zrIharSakha na vrnnitm'| isalie hamAre vicAra se upalabdha naiSadha kAvya kA kathAnaka apane meM pUrA ho hai, adhUrA nahIM / kAvya bhI pUrA ho hai, aMzataH lupta nhiiN| kathAnaka kA mUla-srota aura kavikRta parivartana-vaise to nala-damayantI kI prasiddha kathA brAhmaNa-granthoM se lekara matsya, padma, vAyu Adi purANoM evaM paravartI kathAsaritsAgara Adi kathA-granthoM meM bhI milatI hai, kintu vistAra ke sAtha yaha mukhyataH mahAbhArata meM AI huI hai jise vRhadazva yudhiSThira ko sunA rahe haiM / yaha vanaparva meM 53 se lekara 79 taka 27 adhyAyoM meM 'nalopAkhyAna' nAma se prasiddha hai| yaho upAkhyAna zrIharSa ne apane naiSadha mahAkAvya ke mUla srota rUpa meM apanAyA hai / isakI svayaMbara taka ko kathA mahAbhArata ke 53 se 57 taka kevala pA~ca adhyAyoM ke 166 zlokoM meM AI huI hai jabaki kavi ne kalpanA-zakti dvArA apanI tarapha se idhara-udhara kucha aura jor3akara isakA 22 sargoM ke antargata 2804 zlokoM meM vistAra kara rakhA hai| saca pUcho to kavi kA kAma itivRtta mAtra banAnA nahIM hotaa| vaha to itihAsakAra kA kAma hai| vyakti-vivekakAra ne ThIka hI kahA hai-'na hi kaveritivRttamAtranirvAheNAtmapadalAbhaH, itihAsAdeva tasiddheH' / kavi to avalamba-mAtra hetu itihAsa kA A~cala pakar3atA hai| apanI kalpanA-paro ko ur3Ana bharane dene ke lie itihAsa ko dharA para eka choTA-sA 'rana-ve' havAI paTTI-cAhatA hai jahA~ se ur3akara vaha apane 'karizme'-naipuNya-bhare karataba-dikhA sake athavA yoM samajha lIjie ki itihAsa atIta ke garbha-gata goM meM dabe par3e nara kaMkAloM kA eka saMgrahAlaya hai, jahA~ se kavi abhipreta kucha kaMkAla bAhara nikAla letA hai, unameM kalpanA-zakti dvArA rudhira-mAMsa bharatA hai, phira rasa kI prANa pratiSThA karake hamAre Age isa prakAra jIvanta rUpa meM khar3A kara detA hai ki dekhate hI hRdaya Ananda-vibhora ho uThatA hai| isI meM kavi ke kavitva ko arthavattA nihita hai| kAliMdAsa, bhAravi, bANa Adi sabhI kalAkAra aisA karate Aye haiN| zrIharSa ne bhI aisA hI kiyaa| ve niSdhANoM ke prANa-pratiSThApaka haiM, nIrasoM ke rasasraSTA haiN| unhoMne mahAbhArata se ukta kathA-kaMkAla nikAlA aura nija nara-navonmeSazAlinI pratibhA aura urvara kAnA-zakti dvArA use-unhIM ke zabdoM meM--'zRGgArAmRtazItaguH' athavA 'amRtabhare kSIrodanvAn' meM pariNata kara diyaa| isa prakriyA meM unheM bahuta kucha apanI tarapha se jor3anA par3A / 6, 7, 15, 19, 20, 21 sargoM kA pratipAdya mahAbhArata meM kahIM nahIM hai| isI taraha 10 se 14 taka pA~ca sagoM meM svayaMvara kA vistRta-vivaraNa, usameM bhojana ke samaya hAsya-rasa kI sRSTi kavi Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] kI apanI cIja hai| sarasvatI ko rUpa badale paricAvikA banAnA bhI mUla kathA meM kahIM nahIM hai| vaha kavi-kalpanA hai, anyathA vidarbha meM kauna aisI savaMza stro yo jo itane sAre ajanavI rAjoM kA paricaya detI ? kali ke bhautikavAdI anuyAyiyoM dvArA AstikoM, unake dharma, dharma-pravartakoM evaM sAhitya para kIcar3a uchAlanA aura bAda ko devatAoM dvArA samarthana tathA antima sagoM meM varNita vivAhita yugala kA aindrikA athavA mogavilAsa ke citra athavA 'zRMgArodanvAn' kA satata pravAha saba kavi ke apane hI mastiSka ke nirmANa haiN| dUra kyoM AveM? kAvya kA prAramma hI dekhierAjA nala kA udAtta caritra, unake aura damayantI ke madhya 'pUrvarAga' kI dasa kAmadazAyeM, nala kA ghor3A, udyAna, sarovara, nala aura haMsa ke madhya karuNArasa-bharA vistRta vArtAlApa, kuNDananagarI, candra aura madana ko damayantI-kRta mAmika upAlamma damayantI ke mahala meM adRzya nala kI striyoM se Takkara ityAdi-inake bimbagrAhI anokhe zabdacitra malA mUlakathA meM kahA~ haiM ? ye saba kavikalpanA-prasUta hI hai| mUla meM rAjA nala haMsa se damayantI-prApti ke kArya meM sahAyatA dene kA vacana lene ke bAda chor3a dete haiM, kintu kavi kI dRSTi meM yaha rAjA ko svArthaparatA dIkhatI hai, jo unake uma udAtta caritra para acchA prabhAva nahIM DAlato, jisake anusAra ve damayantI se nala ko chor3akara indrAdi devatAoM meM se kisI eka ko varane kA anurodha karake apane hRdaya ko vizAlatA aura udAratA kA paricaya dete haiN| kavi karuNA-vaza ho rAjA se haMsa ko churavAtA hai aura saujanya-vaza haMsa svayaM hI rAjA ko sahAyatA kA vacana detA hai| isa parivartana se kavi ne rAjA aura haMsa donoM kA caritra U~cA uThAyA hai| mUla meM svarNila haMsa kitane hI hote haiM, jinameM se rAjA eka ko pakar3a kara bAda ko use chor3a detA hai| tatpazcAt samI haMsa kuNDananagarI ko jAte haiM jinameM se damayantI aura usakI sakhiyA~ alaga-alaga eka-eka haMsa ko pakar3ane lagatI haiM, parantu kavi ko yaha ghaTanA-krama pasaMda nhiiN| dotya-karma meM nihita rahasya kI dRSTi se vaha eka hI haMsa ko mejatA hai', jo sakhiyoM ko maNDalI meM se rAjakumArI ko dUra le jAkara tava ekAnta meM usase nala-viSayaka bAteM karavAtA hai / mUla meM damayantI ko vira hAvasthA kA hAla sakhiyA~ usake pitA rAjA bhIma ko kahatI haiM, kintu yahA~ pitA svayaM hI hAla dekha jAtA hai jo aucitya kI dRSTi se kavi ko Thoka lgaa| isI taraha mUla meM deva-dUta banakara nala mahala meM jAte hI apane ko 'maiM nala hU~' kaha baiThate haiM, jabaki yahA~ vaha apane vyaktitva ko dUta ke hama meM chipAye damayantI se aura damayanto unase khulakara lambI caur3I bAte karatI hai / jaba damayantI unake Age ro par3atI hai, taba jAkara nala apanI asaliyata prakaTa karate haiN| yaha sthiti dautya karma se ThIka saMgata ho jAtI hai| yadi damayantI Agantuka ko pahale hI priyatama jAna leto, to 'pahalI mulAkAta' meM kyA use sAttvika bhAva nahIM hote ? use sveda, stambha athavA svara-bhaMga ho jaatii| vaha sahama jaatii| lajA jaatii| vaisI avasthA meM malA vaha khulakara priyatama se ve laMbI caur3I bAteM kaise kara pAtI jo usane dUta-rUpa meM Aye hue Agantuka se kI hai| sAtha ho rAjA nala ke bhItara uThA svArtha aura kartavya ke bIca kA saMgharSa kavi kaise hamAre Age rakhatA ? aisI anya bhI : 1-'haimeSu haMseSvahameka eva bhramAmi mUlokaviThokanotkaH' ( 3.18 ) / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] bahuta sArI kaI bAteM haiM jinameM kavi ne baucitya evaM rasa-niSpatti ko dRSTi se kalpanA dvArA heraphera kara rakhe haiN| vAstava meM mUTha to preraNA srota hotA hai| usake Upara khar3I kI gaI kavi kI sArI sRSTi sAmAnyataH svopaza hI huA karatI hai| yadi kavi svopajJa sRSTi nahIM racasakatA, kalpanA ko U~cI uDAne marakara sahRdayoM ke hRdayoM meM 'rasodanvAn' nahIM khaulA sakatA, vastu ke dharAtala se hI cipakA rahatA hai, to vaha kavi nahIM, kucha aura hai / kAvya kA udbhava aura vikAsa-naiSadha kAvya aura zrIharSa ke kalAvaiziSTaya para likhane se pUrva yahA~ kAvya ke udbhava aura vikAsa ke itihAsa para eka vihaMgama-dRSTi DAlanA hamAre vicAra se aprAsaGgika na hogaa| jahA~ taka kAvya ke udbhava kA sambandha hai, kauna vidvAn svIkAra nahIM karegA ki saMskRta sAhitya kI anya vidhAoM kI taraha kAvya-vidhA kA mI udbhava-sthAna veda haiM, jo 'kaviM kavInAmupamazravastamam' kI kavitA hai aura jahA~ upamA, utprekSA. samAsokti Adi alaMkAra evaM lakSaNA vyajanA Adi kAvya-sAmagrI vikharI par3I hai| veda-vyAkhyAtA yAskAcArya ne vedoM meM upamA ke kitane hI bheda ginA rakhe haiN| sarala, prAJjala mASA meM likhe indra-indrANI, zraddhA-manu, urvazIpururavA Adi ke praNaya snAta, vistRta mAkhyAnoM vAle vaidika sUkta kyA apane bhItara kAvya ke mUlatattva chipAye nahIM rakhe hue haiM ? hindI ke prasiddha kavi jayazaMkara prasAda ne svayaM svIkAra kiyA hai ki unhoMne apane mahAkAvya 'kAmAyanI' ke lie mUla-sUtra pradA-manuviSayaka vaidika AkhyAna se hI baTore haiN| vaidika RSiyoM se prApta dAya kI pRSThabhUmi para laukika saMskRta ke Adikavi maharSi vAlmIki ne apanA AdimahAkAvya rAmAyaNa racA, jisameM vedoM kI-sI sarala-subodha, prasAda guNagumphita, prAjala, svAbhAvika bhASA ke darzana hote haiM aura mAnava-prakRti ke sAtha-sAtha mAnavetara prakRti kA bhI vedoM kA sA sUkSma nirIkSaNa milatA hai| kAvya ke mAva-pakSa ke pradhAna hone para bhI isakA kalA pakSa mI apane svAmAvika rUpa meM bAye hue upamA, utprekSA, samAsokti Adi sAdRzya-mUlaka arthAlaMkAroM kI ramaNIyatA se khAlI nahIM hai| amiprAya yaha ki niyAja, sarala svamAva kI AzramakanyAoM kI taraha kAvya-kanyA kA janma mI Azrama meM prakRti mAtA kI goda meM huaa| rAmAyaNa ke bAda dhIre dhIre kAvya kA vikAsa hone lgaa| pANini ke likhe 'pAtAla-vijaya' aura 'jAmbavatI vijaya' kAvyoM kA hama nAma hI nAma sunate haiN| kahate haiM ki prasiddha vAtikakAra kAtyAyana muni ne mI mahAbhASya meM patabbali dvArA ullikhita 'vArahavaM kAvyam' likhA thaa| prasiddha nATakakAra mAsa ke sambandha meM mI sunate haiM ki unhoMne bhI 'viSNudharma' nAmaka kAvya kI racanA ko thii| zAGgadhara Adi subhASita-graMthoM meM mAsa ke kitane hI aise zloka milate haiM jo unake nATakoM meM nahIM aate| ve bhAsa ke kinhIM kAvya-granthoM se uddhRta kie gaye hoMge, lekina durbhAgya se saba kAla-kavalita ho gaye haiN| isalie kAvya-vikAsa ko isa madhyavartI kar3I ke hamase ekadama gAyaba ho jAne ke kAraNa hama usake tatkAlIna vikAsa-svarUpa aura pragati ko nahIM jAna sakate / 1-svasti pApinaye tasmai yena rudrprsaadtH| AdI vyAkaraNaM proktaM tato jAmbavatIjayam // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] bahuta samaya bAda kAvya-kanyA ko hama apanI zaizavAvasthA meM se gujara kara sahasA yauvanAvasthA meM padArpaNa kiye pAte haiN| yaha samaya kAlidAsa, azvaghoSa aura bAppamaTTa Adi kaviyoM kA hai / jayadeva kavi ne 'kavikulaguru kAlidAsa' ko 'kavitA-kAminI kA vilAsa', bApa ko 'hRdaya meM vAsa kiye paJcabANa' aura harSa ko 'harSa' kahA hai| isase pUrva bhAsa Adi prAcIna kalAkAroM ke samaya meM antarjagat kI vRttiyo-rati Adi mAva-apane yathAsthita, maulika bauddhika rUpa meM hI varNanA ke viSaya hote the, carvapA ke nhiiN| taba taka rasa-siddhAnta kI sthApanA nahIM huI thii| yaha to bharata muni hI hue, jinhoMne bAda ko apane 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAta rasa-niSpattiH' vAle mUlasUtra se sAhitya kSetra meM rasavAda kI avatAraNA kii| vibhAvAdi sAmagrI se vibhAvita anubhAvita aura saJcArita hRd-gana ratyAdi bhAvoM ko alaukika sAdhAraNIkaraNa vyApAra dvArA prekSakoM, zrotAoM athavA pAThakoM ke sAtha ekIkRta karake unheM 'brahmAnanda-sahodara' Ananda meM vibhAra kara dene kI prakriyA kavilogoM ko marata muni ne hI batAI hai| isI ko carvaNA athavA rasa mI kahate haiN| yahI kAvya kI rAgAtmaka anubhUti bhI kahI jAtI hai| phalataH isane ukta mAmagro baTorane hetu kalAkAroM meM kalpanAzakti ko protsAhana diyA aura use ubhaaraa| isase kAvya svarUpa bhI badala gayA aba rasa hI kAvya kA jovAtu athavA AtmA banA aura isI kI abhivyakti kAvyakAroM kA lakSya bno| kalA-pakSa gauNa rhaa| kAlidAsa ne vAlmIki se prakRti kI pRSThabhUmi evaM bhASA kA mAdhurya aura prasAda guNa tathA bharata se naye rasavAda kI dAya lekara apanA kalA-sRjana kiyA / kAlidAsa mukhyataH zRGgArI kavi rahe, jinake apanI kalA-tU lakA se nAnA raMgoM meM khIMce, anokhe zRGgAra-citra saMskRta sAhitya kI amUlya nidhi bane hue haiN| azvaghoSa ne bhI apane 'saundarananda' kAvya ke Arambha meM acche-acche zRGgArika citra khIMca rakhe haiM, lekina bAda meM ve siddhAnta-pracAra ke cakkara meM phaMsa gaye aura apanI sarasatA kho baitthe| ve bhUla gaye ki kAvya saMvedana kI cIja hai, zuSka pracAra ko nhiiN| rasavAda kAvya-kSetra meM apanI dhAka jamAye calA A rahA thaa| 'dhAnapratiSThApanAcArya prAnandavardhana ne rasa-tatva ko dhvani ke bhItara samAhita karake usakA mahattva kama nahIM hone diyaa| AcArya mammaTa aura vizvanAtha Adi bhI mukhyataH rasa-samarthaka hI rhe| kintu kucha samaya bAda sahasA rasavAda ke viruddha pratikriyAvAdI zaktiyoM umara utthii| mAmaha, daNDo Adi dvArA pUrva pracAlita alaMkArasampradAya, jisakA svara rasavAda ne dabA diyA thA, ekadama mukhara ho gayA / 'vakroktiH kAvya-jIvi. tam' aura 'rotirAtmA kAvyasya' kA DiDima pITane vAle kuntaka aura vAmana isa Andolana ke naye netA the| kAvya-kalA ne ekadama karavaTa badala lo| phalataH rama apanA sthAna kho baiThA aura alaMkArasampradAya kAvyakSetra para chA gyaa| kavi-karma kI itikartavyatA aba kAvya ke bhAva-pakSa athavA rasa. pakSa ke sthAna meM adhikatara unake kalA-pakSa zarIra ko sajAne-navArane meM samApta hone lagI athavA yoM samajha lIjiye ki kaviyoM kI dRSTi kavitA-kAminI ke hRdaya se haTakara usake mastiSka, zarIra, avayava-gaThana aura veSa-bhUSA para jA ttikii| vaicitrya-marA bAharI banAva-ThanAva aura tar3aka-bhar3aka saundarya bana gaI, anubhUti aura saMvedana gauNa ho cle| isakA pariNAma yaha huA ki kalAkAra hRdaya khokara mastiSka-pradhAna ho gyaa| rasavAdI kAlidAsa ke bAda umarI ina navIna kAvyIya pravRttiyoM ora Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 19 / mUlyoM ko sabase pahale apanAne kA zreya hama bhAravi (600 I0 ) ko deMge, jinhoMne apanA 'kirAtArjunIya' mahAkAvya isI naye kalAvAdI mAna daMDa se rcaa| ve isa yuga ke Adi pratinidhi-kavi haiM / kalAvAdI saraNi ke udbhAvaka haiM / bAda ko mAva ( 700 I.) ne bhI unake hI batAthe mArga kA anusaraNa karake apane zizupAlavadha' mahAkAvya kA praNayana kiyA, yadyapi kalA kI dRSTi se mAravi ko apekSA apane kavi-karma meM ve kitane hI Age bar3ha gaye aura kAvya kA kalApakSa-stara kAphI U~cA uThA gye| isake atirikta, kAlidAsa Adi pUrvavartI kaviyoM ke kAvyoM ko AdhAra banAkara sAhityazAstriyoM ne aba kAvya ke lakSaNa-granya mI likha DAle the| kAvya kA saMvidhAna bana gyaa| jisakI vibhinna dhArAoM ne kAvya ko khulI svatantratA para pratibandha lagA diye| kAvya aba DhA~cAbaddha, rUr3ha vastu bana gyaa| isake zilpa kA svarUpa saMkSepa meM isa prakAra ho gayA-'mahAkAvya sagaMbaddha honA cAhie. sarga na bahuta choTe bhIra na bahuta baDe ho: eka sarga meM eka vRtta calanA cAhie lekina anta meM vRtta badala deM; (sarga ATha se adhika hoM,) kathA-nAyaka koI-dhIrodAtta kSatriya ho, yA bahuta sai kathA-nAyaka bhI bana sakate haiM, zRMgAra, vIra aura zAnta-ina rasoM meM se koI eka aGgI rasa aura zeSa aGga rasa banane cAhie; raNa, prayANa, vivAha Adi ghaTanAoM kA varNana ho; boca-bIca meM niyama se prAtaHkAla sandhyA, rAtri, vana, parvata, samudra Adi prakRti tatvoM kA citraNa calatA rahanA cAhie' ityAdi. ityAdi / bhAravi, mAgha Adi ne apanI racanAyeM isI cAradIvArI ke bhItara kI haiM / yaha thA kAvya kA paryAvaraNa athavA pazcAdbhUmi athavA vikasita rUpa jaba hamAre kavi zrIharSa isa kSetra meM utare the| zrIharSa kA kalAvaiziSTaya-zilpa kI dRSTi se zrIharSa kA 'naiSadhIya carita' mahAkAvyoM ke anta. gaMta hAtA hai, jisakA svarUpa hama pIche batA Aye haiM aura jisake pIche bhale ho ve akSarazaH na mI cale haa| yaha kalAvAdI saraSi kI racanA hai, jisake udbhAvaka bhAravi the| isa navIna sarANa meM likhe bhAravi kA 'kirAtArjunIya', mASa kA 'zizupAla-vadha' aura zrIharSa kA 'naiSadhIyacarita'-ye tIna prasiddha racanAyeM AtI haiM, jinheM sAhitya meM 'vRhat-trayo' nAma se pukArA jAtA hai / isa saraNI kI jahA~ bhAravi ne udbhAvanA kI aura ise kAvya-kSetra meM utArA, mAgha ne isakA pariSkAra karake vikAsonmukha kiyA, vahA~ zrIharSa ne ise vikAsa kI carama sImA meM phuNcaayaa| isIlie saMskRta-jagat meM lokokti hI cala par3I hai 'tAvad mA mAravermAti yAvan mAghasya nodyH| udite naiSadhe kAvye kva mAdhaH kva ca bhAraviH // vastutaH alaMkRta zailI ko sabase utkRSTa, sabase bar3A aura antima racanA naiSadha hI hai| hama dekhate haiM ki kAlidAsa raghuvaMza meM eka rAjA nahIM, pratyuta sAre hA raghuvaMzIya rAjAoM ko bhugatA gaye / eka ye zrIharSa hai, jo itanA bar3A mahAkAvya likha gaye aura rAjA nala ke carita ke ekadeza kA ho citraNa kara pAye, bAkI chor3a gye| vAstavikatA yaha hai ki anya kalAvAdiyoM kI taraha zrIharSa mI-jaise ki kalAvAdI sarapi kI yaha apanI nijo vizeSatA hai-varNanoM ke cakkara meM pada Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 20 ] maye / hameM aisA lagatA hai ki jaise inhoMne isa viSaya meM gadya-sabATa bAthamaTTa ko apanA guru banAyA ho, jo kisI bhI vastu ke sUkSma vizleSaNa ke lie athavA usake bAla kI khAla utArane ke lie saMskRta jagat meM khyAta haiN| varNana kI yaha prakriza vyAsAtmaka athavA vizleSaNAtmaka (Analytic) kahalAtI hai / isake anusAra kavi 'sarjana'-jaMsA banakara varNya viSaya kA isa taraha 'Aparezana' karake usakA katarA-katarA hamAre Age rakha detA hai, jisase ki usakA kucha mI zAtanya zeSa nahIM rahane paataa'| zrIharSa ne bhI yahI kiyA hai| prArambha meM nala aura damayantI kA citraNa hI dekha lIjie / unakA koI guNa athavA aGga-pratyaGga achatA nahIM rahane paayaa| Adi ke zloka meM kavi ne nala ke kItimaNDala ko usakA svAmAvika zveta chatra banAyA thA, kintu chatra binA daMDa ke nahIM hotA hai| isa kamI ko vaha jhaTa dUsare zloka meM rAjA ke jvalanta pratApa ko varSa daMDa kA rUpa dekara pUrA kara gayA bhale hI isameM chatra punarukta kyoM na ho gayA ho| yahI hAla nala ke ghor3e, pramodavana, sarovara, kuNDanapurI bhAdi kA bho samajha liijie| hameM aisA lagatA hai ki zrIharSa hI nahIM, balki kahAsaraNi ke sabhI kavi kisI mI vayaM viSaya ke antargata usake choTe-bar3e sabhI tathyoM ko pahale apane mastiSka meM eka sUcI-jaiso tayyAra kara lete haiM, phira eka-eka karake unako apane hAtha meM lete rahate haiM ora kramazaH varNana karate rahate haiM male ho unake ina lambe-lambe varSanoM ke jaMgaloM meM kathA-vastu avaruddha-sI hokara jUM kI cAla se mI kama kyoM na sarakatI rhe| naiSadha ke pAThaka dekheMge ki jaba mI kavi kA hRdaya apane kisI varNana se nahIM apAtA, to vaha vayaM ko phira pakar3a letA hai / damayantI kA hI varNana le leN| vaha pahale hama ke mukha se ( sarga 2), phira nala ke mukha se ( sarga 7), phira sIdhe apane hI zrImukha se ( sarga 15 ) aura anta meM phira nala ke mukha se kitanI hI bAra usakA varNana kara cukA hai| yahI bAta nala ke sambandha meM bhI hai| yaha saba usakI pratimA aura kalpanAzakti kI hI to mahimA hai| kintu yaha dekhakara Apako pAzcarya hogA ki dobArA, tibArA khA~ce hue usake sabhI citra pahale se bilakula ho mina aura ekadama naye mileMge, jinameM boriyata yA ukanAhaTa kA nAma nahIM, balki utsukatA hI bar3hatI hai| nala ke eka cauthAI carita ko hI lekara maba kavi use itanA laMbA khIMcakara le gayA to yadi vaha sArA ho carita likhatA to vaha mahAbhArata kI taraha kitanA mahA-mAravAn bana jAtA-svayaM aTakala lagA liijiye| hA~, zroharSa ke sambandha meM kalAvAdI saraNi ko jJAtavya eka bAta aura hai| pAzcAttya sAhityajagat para Ajakala iTalI ke prasiddha saundaryazAstrI kroce kA vaha nayA siddhAnta chAyA huA hai ki kAvyAya saundarya kA sambandha pratyakSa jagat se nahIM, antarjagat se rahatA hai arthAt laukika vastu apane Apa meM sundara nahIM hotI, balki kavi kA antarjJAna athavA svayaMprakAzya bodha ( Intuition ) kalpanA zakti dvArA use saundarya kA bAnA pahanA detA hai / zamdAntara meM, yaha samajha le ki saundarya kalAkAra kI varSanA athavA aminyanjanA ( Expression ) meM nihita hotA hai| vastu meM nhiiN| ise 'amiNyamjanAvAda' kahate haiN| kintu mAratIya sAhityikoM ke lie yaha koI nayA vAda nahIM hai| hamArI kalAvAdI saraNi kA to mUlAdhAra ho yaha hai / kuntaka kA vakroktivAda zamAnara meM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ] amivyanjanAvAda nahIM, to aura kyA hai ? nAmamAtra kA antara hai| vakrokti-kuntaka ke hI zabdoM meM-"prasidAmidhAnavyatirekiNI vicitraivAmidhA"-arthAt varNya kA asAdhAraNa prakAra se vaicitrya athavA saundarya-bharA abhidhAna (Expression) yA citrnn| zrIharSa ne apane sarasvatI-pradatta, svayaM-prakAzya bodha ke AdhAra para hI to kalpanA-zakti dvArA apane baNyoM ke sondarya-citra khIce haiM male ho ve varNya utane sundara hoM, na ho| prasiddha pAzrAttya kavi zailI ke zabdoM meM : "Poetry turns all things to Loveliness, it exalts the beauty of that Which is most beautiful, and it adds beauty to that which is most deformed" [ A Defence of poetry] ___ arthAt "kavitA sabhI vastuoM ko sundaratA meM paripata kara detI hai, yaha sundaratama ko sundaratA ko aura Upara uThA detI hai aura yaha madde se mI madde para sundaratA mar3ha detI hai" / zrIharSa ke kalA-vaiziSTaya kI dUsarI bAta hai unameM anya kalAvAdI kaviyoM kI taraha apane pANDitya-pradarzana kA abhiniveza / vidyAbhimAnI ve the hii| kyoM cupa rahate 1 mAravi aura mAya ne jahA~ prArambhika soM meM rAjanIti-zAstra kI gutthiyoM sulajhAI, vahA~ zrIharSa ne aisI kauna-sI vidyA athavA zAstra hai, jise apane kAvya phalaka para na utArA ho| zikSA-zAstra hI le lIjie, jisakA vedAGgoM meM sabase pahalA sthAna hai aura unake vyavasthita uccAraNoM se sambandha rakhatA hai| nala kI rAjadhAnI meM hajAra zAkhAoM vAle vedoM kA pATha karane meM lage hue logoM meM prapavoccArapapUrvaka mantroM ke udAtta, anudAtta aura svarita svaroM evaM krama-pATha ko kyA majAla ki kali koI galatI nikAla ske| vedAMgoM meM dUsarA sthAna kalpa kA hai, jo yaza tathA yaza-vidhividhAna-paraka hotA hai| nagara meM kahIM somayAga3, to kahIM sAmayAga; kahI sarvasvAra5 yaza, to kahIM mahAvrata yaza; kahIM sarvamedha, to kahIM azvamedha-ityAdi kaI yaza dekhakara kali daMga raha jAtA hai| pAThakoM kA bhI patA cala jAtA hai ki kavi ko vaidika yazoM tathA unake vidhi-vidhAnoM kA kitanA gaharA zAna hai| ___ aba hama vyAkaraNa lete haiM! isa viSaya meM to kavi ne khUba ruci dikhAI hai| kahIM to bhASA hI usakI vaiyAkaraNo banI huI hai, jaise-'gamikarmIkRtanaikanIvRtA' (2040) / 'alam' aura 'khalu' avyaya ktvA' pratyaya ke sAtha niSedhArthaka bana jAte haiM, isake udAharaNa eka hI zloka meM dethirabhalaM vilaya kRtvApi"vAmyam'khala skhalikhA "khelA' (3 / 04) / isI taraha kisI vastu ke dUsare ke adhIna kara dene meM pANini' ke 'kA' aura 'sA' ke udAharaNa hameM 'vibudhavajannA kRtvA "zritazrotriyasAskRtazrI' ( 3 / 24 ) isa eka hI zloka meM mila jAte 4-17.194 / 8-17204 / 1-16 / 10 / 2-14164 / 3-17 / 196 / 5-17 / 202 / 6-17 / 203 / 7-17186 / 8-'alaM-khalvoH pratiSedhayoH prAcI svA' ( 3 / 4 / 18) 10-'deye ca trAca' (5 / 4 / 55) / 'tadadhonavacane' (5 / 4 / 54 ) / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] haiN| vyAkaraNa kA niyama hai-'upasargeNa dhAtvoM balAdanyatra niiyte'| aisA lagatA hai ki isI ko mana meM rakhakara jaise kavi ne nimnalikhita zloka banAyA ho- 'bhadhita kApi mukhe salilaM sakhI, pyadhita kApi sarojadalaiH stanau / ' vyadhita kApi hRdi vyajanAnilaM, ' nyadhita kApi himaM sutanostanau // ( 4 / 113) kahIM prastuta rUpa meM na sahI to aprastuta rUpa meM hI zrIharSa apanA vyAkaraNa dhvanita kara dete haiM, jaise 'kriyeta cet sAdhu-vimakticintA, vyaktistadA sA prthmaa'bhidheyaa| yA svaujasAM sAdhayituM vilAsa stAvakSamAnAmapadaM bahu syAt // 3 // 23 ) yahA~ prastuta nala-varNana para prathamA vibhakti ke su, au, jasa ( eka ba0, dvi ba0, bahu ba0 ) pratyayoM ke lopa-dIrgha Adi vilAsoM se pratyeka prAtipAdika zabda ko pada meM pariNata karane kI kSamatA kA apastuta vyAkaraNa vyavahAra-samAropa ho rakhA hai| kahIM-kahIM zrIharSa sAmya-vidhAna meM upanA aura utprekSA taka ko vyAkaraNa ke bhItara DhU~Dha lete haiM, jaise sAyujyamRcchati bhavasya bhavAbdhiyAda stAM papyuretya nagarI nagarojaputryAH / bhUtAmidhAnapadumadyatanImavApya, bhImodbhave bhavatibhAvamivAstidhAtuH // 111117 // svayaMvara meM kAzInareza kA paricaya dete hue sarasvatI unako kAzI ke sambandha meM kaha rahI hai ki, yaha vaha nagarI hai, jahA~ pahu~ca kara saMsAra-sAgara ke prANI vahA~ sthita ziva ke sAtha isa taraha ziva rUpa bana jAte haiM jaise ki 'mas dhAtu adyatana bhUtakAla ke luka meM pahu~cakara vahA~ ke bhU se bane 'abhUta' ke sAtha abhUt rUpa' bana jAtA hai / bAlI ke sthAna meM sugrIva ke rAjyAbhiSeka para kAlidAsa ne bhI isI taraha kA veyAkaraNa sAmya-vidhAna kara rakhA hai-'dhAto: sthAnamivAdezaM sugrIvaM saMnyavezayat' / aba eka utprekSA bhI dekhiye / uSA-kAla hai| pakSiyoM bolane lagI haiN| kauA 'ko 'ko' aura pika 'tuhi', 'hi' kara rahe haiN| kavi ko ina dhvaniyoM meM bhI vyAkaraNa hI sUjha rahA hai| praznavAcaka 'kim' zabda ke prathamA dvivacana 'kau' rUpa meM mAno kauA pika ko pUcha rahA hai ki do kauna haiM, jinake sthAna me pANinIya niyama se tAtaG ( Adeza ) ho. hai ? pika jhaTa uttara de rahA hai 'tu hi', 'tu hi' arthAt loT ke prathama aura madhyama puruSa ke eka vacana meM 'tu' aura 'hi' ko vikalpa se 1-astebhUH (2 / 4 / 52) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] AzIrvAda artha meM tAtaG ( bhavatAt , bhavatAm ) hotA hai / yaha bAta isa zloka meM kahI gaI hai 'iha kimuSasi pRcchAzaMsikiMzabdarUpa pratiniyamitavAcA vAyasenaiSa pRSTaH / 'maNa paNibhavazAstre tAtaDaH sthAninau kA' viti vihitatuhIvAguttaraH kokilo'bhUt // ( 19660) cauthA aMga nirukta hai, jo veda-puruSa kA zrotra-sthAnIya hai aura sabhI zabdoM ko arthAnusAra nirukti athavA vyutpatti sunanA cAhatA hai| isake bhI zrIharSa ne yatra-tatra saMketa de rakhe haiN| DhAka ke puSpa ko 'palAza' kyoM kahate haiN| uttara dete haiM-'sphuTaM palAze'dhvajuSAM palAzanAt' (1184 ) arthAt vaha virahiyoM kA pala = mAMsa khA jAtA hai, priyatamAnoM kI kaTusmRti meM sukhAkara kauTA banA detA hai / isI taraha azoka bhI eka vRkSa hotA hai jisakA phUla kAmadeva ke pA~ca bANoM meM prAtA hai / kavi isa avyutpanna zabda kI nirukti 'na zoko yatreti' karake isakA samanvaya isa prakAra karatA hai ki azoka vRkSa baTohiyoM ke Upara kAma dvArA chor3e jA rahe ( apane ) phUloM ke rUpa meM kAma-bANoM ko apane sira ke Upara roka letA hai aura apanI zaraNa meM nIce baiThe baTohiyoM kI rakSA karake unheM azoka= zoka-rahata kara detA hai ( 11101 ), lekina kavi kA yaha nirvacana hamArI samajha meM nahIM AtA, kyoMki jo azoka viyogiyoM kA bhakSaka hai kAma kA bApa hai, vaha rakSaka kaise bana sakatA hai ? hamAre vicAra se 'na zoko yasya' yo vyutpatti Thoka baiThatI haiM arthAt azoka isalie abhoka hai saikar3oM baTohiyoM ke prANa lene para bhI use jarA bhI zoka nahIM hotA hai ulTI prasannatA hotI hai / dama RSi ke varadAna se rAjA bhIma ke eka putrI aura tIna putra hue| RSi ke nAma kI smRti banAye rakhane ke lie pitA ne santAnoM ke nAma kramazaH damayantI, dama, dAnta aura damana rkhe| kintu damayantI ke sambandha meM kavi ko yaha mAnya nhiiN| baha isa nAma kI vyutpatti 'bhuvanatraya sudhruvAM kamanIyatAmadaM damayatIti ( 2 / 18 ) karatA hai| isI taraha eka zabda 'adhara-bimdha' hai jisako vyutpatti prArambha se hI tatpuruSa-pradhAna arthAt 'adharo bimba iva' kI jAtI A rahI hai, kintu kavi ko yaha svIkAra nahIM / vaha damayantI ke adhara-bimba ko lekara vyutpatti bahuvrIhi-pradhAna arthAt 'adharo nimnaH bimbo yasmAt' kara gayA hai (2 / 24 ) / candramA ko dvirAja kahate haiM aura vaha isalie ki vaha dvijoM-nakSatroM athavA tAroM kA rAjA ( nakSatraMzaH tArAdhiA) hai parantu damayantI ke mAdhyama se kavi isakA khaNDana kara detA hai. vaha dvijase dA~ta artha lekara (kyoMki dA~ta do-do bAra jamate haiM ) usase dA~toM kA rAjA-dADha lete haiN| dAr3ha bho yamarAja kii| yadi candramA sama-dAda nahIM, to vaha kyoM viyogayoM ko cabA jAtA hai ? ( 4 / 72) / isa taraha anyatra bhI arthAnusAra bahuta se zabda-nirvacana kAvya meM Aye hue haiN| aba thor3A-pA kavi ke chanda aura jyotiSa zAna ko bhI liijiye| chanda to kAvya kI gati hotI hai| usake binA kAvyazarIra khar3A hI nahIM ho sktaa| ginatI karane para hameM naiSadha meM lagabhaga 20 1-'tuyostAtaDDAziSyanyatarasyAm' (71 / 35) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) chanda mile haiM jinake nAma isa prakAra hai-vaMzastha, vaitAlIya, indravajrA, upendravajrA, inakA sammi. zrita rUpa upajAti, drutavilambita, svAgatA, dodhaka, toTaka, vasanta-tilakA, mAlatI, hariNI, zikhariNI, rayoddhatA, pRthvI, zArdUlavikrIDita, sragdharA, puSpitAyA, mandAkrAntA aura anuSTup / samI sagoM meM vaise to upajAti, vaitAlIya, vaMzastha Adi choTe-choTe chandoM kA prayoga humA hai, leokana sargAntoM meM chanda badala dene ke niyamAnusAra zikhariNI, sragdharA, zArdUlavikrIDita-jaise lambe lambe chandoM ko kavi khUba kAma meM lAyA hai / unnIsavA sarga to prAyaH haripI meM hI calatA hai, jo lambe chandoM meM ginA jAtA hai| vaitAlIya ko chor3akara ye sabhI chanda varNa-chanda haiM, mAtrA-chanda nahIM / ina chandoM meM zrIharSa ne acchA kauzala dikhAyA hai yadyapi kaThina aura kaThora zabdoM ke A jAne se unameM kahI-kahIM sahaja mAdhurya bora laya kI kamI avazya anubhava ho jAtI hai| isI prakAra kavikA jyotiSa-zAna bhI yatra-tatra jhalaka jAtA hai, jaise-prAtaHkAla sUrya ke sAtha budha aura zukra kA calanA (1 / 17), aura vizAkhA nakSatra kA lopa ho jAnA (1957), rAhu dvArA candramA kA grAsa (4.64) amAvAsyA ko candramA kA sUrya meM vilaya ( 2.58 ) jhoNa candramA kA pApagraha honA, (4 / 42) sammukha sUrya meM yAtrAniSedha (31) manuSyoM, devatAoM aura brahmA ke dinoM, varSoM, tathA yugoM kA parigaNana (4 / 44), yAtrA ke samaya nalapUrNa kalaza aura Amraphala darzana kA zuma honA (2 / 65-66) ityAdi, ityAdi / purANoM aura dharmazAstra ke sambandha meM bhI thor3A-sA dekhiye| zrIharSa prAramma se ho paurANika kathAoM kA yatra-tatra ullekha karate A rahe haiM, jaise-zrIkRSNa kA pradyumna ke sAtha aniruddha ko chur3Ane vANAsura ke zoNitapura ko jAnA (1 / 32), kAma dvArA rati meM aniruddha kI utpatti (1954), viSNu dvArA vAmanAvatAra dhAraNa kara eka hI paga se AkAza mApa lenA (1170,124), trizaMku ko devatAoM dvArA sazarIra svarga na Ane dene para vizvAmitra kI nava sRSTi-nirmANa ko dhamako (2 / 102), paropakAra hetu dadhIca dvArA asthiyoM, zivi dvArA nija mAMsa aura karNa dvArA nija svacAdAna (385,3.129) agasya dvArA samudra-pAna (4 / 51,58) Adi kahA~ taka ginAye ? svayambara meM sarasvatI dvArA rAjAoM kA paricaya dene ke prasaGga meM jagat ke samI samudroM, dIpoM, varSoM aura dezoM se sambaddha mUgola kA citraNa aura viSNu ke daza avatAroM tathA sUryAdi devatAoM kA vistRta ullekha-yaha saba kucha paurANika to hai, yahA~ taka ki kAvya kA kathAnaka bho svayaM paurANika pRSThAdhAra para hI khar3A huA hai / dharmazAsa kI bAtoM kA mI hama kAvya meM yatra-tatra ullekha pAte haiM, jaise-apakAraka pazuoM ke badha meM dharmazAstra kI anumati (2 / 9), pravAsa meM jA rahe mAsmIyajana ko jala-sImAnta taka chor3ane jAne kA vidhAna (1175, 31131), iSTa aura pUrva arthAt yazAnuSThAna aura paropakAra hetu kuA~, pyAU, dharmazAlA, vRkSAropaNa mAdi kA vidhAna (3 / 21), dAnArthiyoM ko dravyadAna-vidhi (5586) datta vacana kA pratipAlana (5 / 135) ityAdi bAteM dharmazAstra se sambandha rakhatI haiN| darzanoM kA to aisA lagatA hai ki zrIharSa ne jaise samudra kA-sA manthana kara rakhA ho| pahale cArvAka, bauddha aura jaina-ina tIna nAstika darzanoM ko le liijiye| mAtmA-paramAtmA, svarga-naraka Adiko na mAnane vAle zarIrAtmavAdI cArvAkoM kA dRSTakoNa kali aura usake sahayogiyoM ke mAdhyama se Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ne savistara satrahavai sarga meM spaSTa kara rakhA hai ki kisa taraha ve aindriya moga ko hI jIvana kA parama puruSArtha mAnate haiN| sarasvatI kA mamI vidyAoM ke adhiSThAna rUpa meM varNana karate huye boharSa ne bauddhoM ke somasiddhAnta zUnyAtmavAda ('sarva zUnyaM zanyam'), vijJAnasAmastya ("vizAnamevAtmA' ) aura sAkAratA-siddhi ( vizanaM sAkAram' ) kA ullekha kiyA hai (10 / 87) isI prakAra nala dvArA dazAvatAroM kI arcanA ke prasaMga meM bhagavAn buddha kA 'catuSkoTi-vimukta 'SaDamiza' Adi vizeSaNoM dvArA saMbodhana bhI bauddha siddhAnta kI ora saMketa hai (21188) / 'vihAra deza' ko prApta hokara nala ke ghor3oM ke maNDalAkAra bhramaNoM kI kavi dvArA 'vihAradeza' ko prApta ho jainiyoM ke maNDalAkAra baiThane se upamA jainasiddhAnta kI ora saMketa karatI hai (1971) / isI taraha devatAoM meM meM kisI eka ko varane hetu rakhe nala ke prastAva ko ThukarAtI huI damayantI ke mukha se ullikhita 'ratnatraya' jaina (9.71) darzana ke samyag darzana, samyaga zAna aura samyaka cAritra kA pratipAdana karatA hai| mamya cAritra ke bhItara jainiyoM ke ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ye pA~ca aNuvrata Ate haiM / aba Astika darzana leM, damayantI ke kucakumbha citraNa meM nimitta kAraNa cakra ke 'bhrami' guNa kA kArya meM AnA (2 / 32), mana kA aNu parimAga honA (5 / 29), mukti kA sukhaduHkhAdi rAhitya rUpa (1775) hatyAdi bAteM jahA~ nyAyadarzana ke siddhAntoM se sambandha rakhatI haiM, vahA~ dvayaNuka se sRSTi utpatti (31125) dazama dravya tama (22:36) ityAdi vaizeSika darzana meM AtI haiN| sAMkhya darzana kA satkAryavAda hameM 'nAsti janya janakavyatimeda:' meM dIkhatA hai (594) / yazoM meM pazu-hiMsA ko pApa hetu batAnA (22.76) bhI sAMkhyoM kA hI dRSTikoNa hai| yogadarzana ke saMketa mI yatra-tatra mila jAte haiM jaise-tivaprAvali yogapaTTayA' (2 / 78), 'samAdhizAstrazrutipUrNakarNaH' (3 / 44), yogidhIrapi na pazyati yasmAt' (5 / 28) 'saMprajJAta-vAsitatamaH samapAdi' (21 / 119) ityAdi, zAna kA svataH prAmANya (2 / 61), devatAoM kA zarIra na hokara mantra rUpa honA (5 / 32, 14 / 73) IzvarakI asvIkRti (21164) Adi bAteM mImAMsAdarzana-sambandhI haiM / vedAnta darzana kI ora to zrIharSa kA bahuta hI adhika cAva rhaa| kahIM ve yoM hI apane brahmavAda ko dhvanita kara jAte haiM bhale hI prasaMga ho,na ho, jaise adhigasya jagatyadhIzvarAdatha mukti puruSottamAt ttH| vacasAmapi gocaro na yaH sa tamAnandamavindata dvijaH // (21) kahIM use ve aprastuta-vidhAna ke rUpa meM rakha dete haiM, jaise netrANi vaidarmasutAsakhInAM vimuktatattadviSayagrahANi / prApustamekaM nirUpAkhyarUpaM brahmava cetAMsi yatavratAnAm // (3 // 3) anya saMketoM ke liye 'zrIharSa kA vyaktitva' stambha dekhiye / isa taraha kavi ne apano racanAyeM nala ko taraha nija caturdazavidyAbhizatA batA rakhI hai| 1-na sannAsanna sadasanna cApyanubhayAtmakam / ' catuSkoTi-vinirmuktaM tattvaM mAdhyamikA viduH / 2-'dRSTavadAnubhavikaH sa vizuddhikSayAtizayayuktaH // (sat0 kA0)2 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [ 26 ] zrIharSa ke kalA-vaiziSTaya meM aba hama unake prakRti-citraNa ko lete haiM / yahA~ yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki mahAkAvya viSaya pradhAna, bahirjagat-paraka athavA varNanAtmaka huA karatA hai, jisake motara kyA mAnava-prakRti aura kyA mAnavetara prakRti-donoM samAhita rahate haiN| kAvya ke aruNodaya. kAla meM prakRti ko apano svatantra sattA thii| valmIki ne usake kitane hI saundaryadhare mArmika citra khIMca rakhe haiM / kAlidAsa Adi ke mI bahuta se svatantra Alamba nAtmaka prakRticitra milate haiN| kintu kAvya-kSetra meM rasavAda A jAne para prakRti kucha sImA taka apanI svatantra sattA kho baiTho aura adhikatara rasa ke anyatama nirmApaka tatva-uddopana vibhAva-ke rUpa meM kAma karane lgii| rasaparipuSTi dvArA sahRdayoM ko Ananda-pradAna karanA usakI itikartavyatA ho gii| isake atirikta, kabhI-kabhI aisA bhI hone lagA ki kalAkAra apanI vyaktigata anubhUti ko abhivyakti dene hetu jar3a prakRti ko apanA mAdhyama banA detA hai aura usakA cetIkaraNa ( Persorification ) karake use mAnava-jIvana ke samatala meM rakha detA hai / ise hama bhAvAzipta athavA cetanIkRta prakRti kheNge| zrIharSa ne prakRti ke ukta tInoM rUpoM ke bahuta sAre citra khIMca rakhe haiM / ma saga ke sarovara se lekara granthAnta meM candravarNana taka prasaGga-prApta prakRti ke bahuta se pAlambanAtmaka, svatantra citra Apako mila jAe~ge / mASa Adi kalAvAdiyoM kI taraha kAvya-saMvidhAna kA akSara-akSara pakar3akara hara kaho, jahA~ jI cAhe prakRti ko yo ho khoMca le AnA zrIharSa ko nahIM maataa| isake lie ve usakA avasara aura sthAna dekhate haiN| udyAna-prasaMga meM kavi dvArA khIMce sarovara ke svAbhAvika citroM kA eka udAharaNa dekhie 'mahIyasaH paGkaja-maNDalasya ya. zchalena gaurasya ca mecakasya ca / / nalena mene salile nilInayo stviSaM vimuJcan vidhu-kAlakUTayoH (1 / 113) zRGgAra-rasa padhAna hone ke kAraNa naiSadha meM prakRti ke uddopana vibhAva ke rUpa meM khIMce citroM kI to bharamAra hI smjhiye| andhakAra kA eka kAmoddIpaka citra dekhiye zacI-saparanyAM dizi pazya, bhaimi ! zakremadAnadravanirjharasya / poplUyate vAsarasetunAzAduccha khalaH pUra ivAndhakAraH // ( 22 / 27) ___ aba prakRti kA bhAvAkSipta rUpa bhI dekhiye| nala ke hRdaya meM priyA-milana kI spRhA ko kavi prakRti ke mAdhyama se isa taraha sAkAra kara rahA hai navA latA gandhavahena cumbitA, karambitAGgI makaranda-zIkaraiH / dRzA nRpeNa smitazobhi-kuDamalA, darAdarAbhyAM darakampinI pape / (185) aisA ho eka dUsarA citra bhI dekhiye, jisameM priyatama kI smRti kauMdhane para romAJcita, aura hRdaya meM kAmazarAhata nAyikA kA vyavahAra-samAropa kavi dADimI para yoM kara rahA hai viyoginImaikSata dADimImasau, priyasmRteH spaSTamudItakaNTakAm / phalastanasthAna-vidIrNa-rAgihRdvizacchukAsyasmarakiMzukAzugAm // (1183) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 ] jahA~ taka kAvya ke bhAva-pakSa kA sambandha hai, vaha kalAvAdI saraNi meM hotA hI nahIM, yaha bAta nhiiN| vaha to kAvya kA abhinna aGga hai| kyoM nahIM hogA ? kintu hA~, kalAvAdI use pramukhatA nahIM dete haiM / phira bhI zrIharSa ne bhAvapakSa ko bhI apekSAkRta acchA ujAgara kiyA hai| unhoMne hRdayagata rati-nAmaka sthAyI bhAva ko lekara usakI vibhAvAdi-sAmagrI ke saMyoga se zRMgArarasa kA pUrA paripAka dikhA rakhA hai / laukika bhASA meM jise hama prema kahate haiM, vaha sAhityikI bhASA meM 'rati' aura usakA paripuSTa AsvAdha rUpa zRGgArarasa kahalAtA hai| isI zRGgAra ko sAhityazAstrI rasarAje nAma se pukArate haiM, kyoMki jIvana meM jitanI vyApakatA prema kI hai, utanI dUsare mAva kI nhiiN| isIlie kavi ne ise aGgI rasa ke rUpa meM apanA rakhA hai| 'prAdau vAcyaH striyA rAgaH pazcAtpuM. sastadiGgitaH' isa sAhityika rUdi ke anusAra pahale nAyikA ke hRdaya meM nAyaka ke lie prama kA aMkura ugatA hai jaba vaha pahale-pahala use dekhatA hai rAya vA usake viSaya meM sunanI hai| ise 'cakSagaga' athavA 'nayana pIti' ( A~kheM cAra honA ) kahate haiM, kintu 'pUrvarAga' ko yaha prathama avasthA yahA~ kavi ne nAyikA meM nala ke guNazravaNa se batAI hai| nala bhI damayantI ke guNa sunakara use cAhane lagatA hai| phira to kavi hAtha meM sUcI jaise lekara apane vizleSaNAtmaka DhaMga se nAyaka aura nAyikA ko pUrvarAga kI 'cakSurAga, ttiAsaMga, saMkalpa, nidrAccheda, tanutA, viSanivRtti, pAnAza, unmAda, mUrchA aura mRtyu-ina daza kAya-dazAoM ke bIca meM se kramazaH gujAratA calA jAtA hai| mRtyu se yahA~ maraNAsannatA athavA maraNa-prayatna abhipreta hai, vAstavika mRtyu nahIM, kyoMki vAstavika mRtyu meM karuNarasa ho jAtA hai| isa antima kAma-dazA ke sambandha meM kavi nala ke lie 'layA nabhaH puSpyatu korke|' (1 / 114 ) rUpa meM Izvara se usake na hone hetu prArthanA karatA hai jaba ki damayantI ko vaha nala ke na milane para 'mamAdya tatprAptirasuvyayo vA' (3.82) athavA 'hutAzanobandhanavArikAritAM nijAyuSaH tat karavai svavairitAm' (135) ke rUpa meM AtmaghAta karane kI sthiti meM lA detA hai| isa taraha sabhI daza kAmadazAoM kA anivArya rUpa se citraNa, bhale hI sabho nAyakanAyikAnoM meM ve saba hoM na ho, ina kalA-saraNi ke kaviyoM meM eka rUr3hi hI smjhiye| ___bhAratIya prema ke sambandha meM eka ullekhanIya bAta sAmAnyataH yaha bhI hai-'na vinA vipralambhena saMyogo yAti puSTatAm' arthAt saMbhoga kA pUrA AsvAda lene hetu prema ko pahale vipralabhbha-viyoga kI vikaTa ghATI ke bIca meM se gujaranA hotA hai| viyoga kAma kI aisI agni hai, jisakI bhaTTI meM par3akara prema ke Upara lagI vAmanA-rUpI maila ko parata bhasma ho jAtI hai / 'cakSarAga' meM hI yugala kA saMyoga to vAsanA hotI hai, jo zAIrika AkarSaNa taka hI banI rahatI hai aura bAda ko naSTa ho jAyA karatI haiN| isake viparIta prema hArdika, sthAyI tatva hotA hai| virahAgni meM tapA, kundana-jaisA ujjvala aura zuddha banA huA prema hI hamAre sAhitya meM saMyoga ke ucita mAnA jAtA hai / kAlidAsa, bANa Adi kaviyoM ne apane zRGgArika citroM meM aisA ho prema apanAyA hai| nala-damayantI kA prema mI aisA hI hai| vaha apanI divya agni-parIkSA meM uttIrNa ho madhura milana kI ora jA hI rahA thA ki sahasA zrIharSa varuNAdi ko sAtha liye indra aura bAda meM kali ko mI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 28 ] damayantI kA icchuka banAkara preya kA trikoSa-nAyaka-nAyikA khalanAyaka khar3A kara baitthe| khalanAyaka indra ne kuTila nIti apanAkara nala kI hI sahAyatA se apane lie rAstA sApha kara ho liyA thA, kintu yaha damayantI hI ho jo apane satItva evaM nala ke prati anurAga ko ananya niSThA se prabhAvita karake indrAdi ko mArga se haTA paaye| pANigrahaNa ke bAda yugala ke bIvana meM jo madhu-mAsa AyA, vaha eka aindriya parva ke rUpa meM caha pdd'aa| isa madhura milana athavA saMbhoga zRGgAra ke jitane adhika, mArmika, sUkSma, vaividhya bhare raMgIna citra zrIharSa ne khIMce haiM, utane anya kalAkAra zAyada kyA hI khIMca sakA hogaa| sArA hI rati-rahasya jaise kavi ne hamAre Age ughAr3akara rakha diyA ho| isI bIca svayambara meM pichar3a jAne vAle dUsare khalanAyaka kali kA A dhamakanA, yugala kI raMgaraliyoM dekha jalabhuna jAnA aura bAda ko badalA cukAne ke lie una donoM kA sukha-sAmrAjya DhAkara unheM barbAda kara denaa| yaha batAnA hamAre kAvya kA pratipAhA nhiiN| kAvya-vidhAnAnusAra zRMgArarasa ko aGgA banAkara kavi ne karuNa, hAsya aura vIra ko aGga rasoM ke rUpa se yatra-tatra abhivyakti de rakhI hai| karuNa rasa kA mArmika citraNa hameM nala dvArA haMsa ko pakar3ane aura bAda meM chor3a dene kI ghaTanA meM milatA hai / apane mAre mAne kI zaMkA meM haMsa kA raharahakara apanI sadyaHprabhUtA preyasI aura baccoM ko yAda karane aura apanI mRtyu ke bAda unakI dayanIya dazA kA citra khIMcate hue usake hRdaya-drAvaka vilApa meM kitanI gaharI karuNA hai, dekhiye sutAH kamAhUya cirAya cuMkRta vidhAya kamprANi mukhAni ke prati / kathAnu ziSyavamiti pramIlya sa srutasya sekAd bubudhe nRpAzrupAH // (1 / 142) sunakara rAjA nala mI zoka meM do A~sU bahAye binA nahIM raha ske| zrIharSa kA yaha karuNarasacitra apane meM choTA-sA hotA huA mI karuSparasa ke vikhyAta cidere mavamUti ke citroM se kyA koI kama hai ? kintu karuNa kA zRGgAra-virodhI hone se aMga-rUpa meM usakA citrapa yahA~ asaMvaidhAnika hai| hAsya-rasa ke sambandha meM hama poche dekha Aye haiM ki kisa taraha kavi use yatra-tatra kAphI lambA khIMcatA calA gayA hai| vivAha aura yugala ke madhura milana ke madhu-mAsa ke samaya pRSThabhUmi banakara kisa taraha hAsya zrRMgAra ko paripuSTi detA calA jA rahA hai yaha dekhate hI banatA hai| vistAra ke bhaya se hama eka-do hI udAharaNa de skeNge| damayanto ke svayaMvara meM indra ke bhI jAne kI tayyArI kA samaya hai kA'pi kAmapi babhANa bubhussu, aNvati nidaza martari kizcit / eSa kazyapasutAmamigantA, pazya kazyapa-sutaH shtmnyuH||( 5 / 53) ___ arthAt kazyapa-suta ( indra ) ko damayantI mAhane kazyapa-mutA (prathivI ) ko jAtA dekha koI devAganA indra para kaTa vyaGgya kasatI huI apanI kisI sakhI se bola uThI (jise kucha-kucha indra mI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 29 ] muna rahA thA)-'Thoka hI to hai bahana, zatamanyu ( saikar3oM pApa-karma karane vAlA kazya pamuta (zarAbI kA lar3akA ) kazyapasutA (zarAbI kI chokarI) ko byAhane jaaye| sAtha hI dUsarA vyaMgya' yahA~ yaha bhI hai 'dekha bahana, kaisA andhera hai ki kazyapamuta kazyapasutA ( bahina ) ko vyAhane jA rahA hai|' donoM devAGganAyeM Apasa meM khUba hNsii| dUsarA udAharaNa vArAtiyoM kI vidAI ke samaya kA hai amISu tathyAnRtaratnajAtayorvidarbharAT cAru-nitAntacAruNoH / svayaM gRhANaikamihetyudorya vavayaM dadau zeSajighRkSave hasan // ( 16 / 111) vidarbharAja bhIma eka camakIle asalI ratnoM kI DherI aura eka aura adhika camakIle nakalI ratnoM kI DherI hAtha para rakhakara una bArAtiyoM meM se pratyeka ko bheMTa dete hue kaha rahe the-'donoM DheriyoM meM se eka cuna liijiye| lekina jaba koI bArAtI nakalI ratna lenA cAhatA, to ve usakI ratnoM kI anabhizatA para khUba ha~sate aura use donoM hI DheriyA~ de dete ki becArA ghATe meM kyoM rhe| kavi kA vIrarasa nala dvArA zatruoM para abhiyAna, una para 'pragalbha bANa-vRSTi' tathA 'mahAsiprahAra unake nagaroM ko bhasmasAt karane ke zaurya-karma evaM svayaMvara ke samaya sarasvatI dvArA tattat rAjAoM ke vIrocita karmajAta ke varNana meM abhivyakta hotA hai| zrIharSa kI bhASA-zailI-kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki damayantI ko prazaMsA meM zrIharSa ne jo yaha zloka kahA hai dhanyAsi vaidarmi guNarudArairyayA samAkRSyata naiSadho'pi / itaH stutiH kA khalu candrikAyAH yadabdhimapyuttaralIkaroti // (3 / 116 ) usameM vaha vaidarbhI zabda meM zleSa rakhakara apanI vaidarbhI zailI kI ora mo saMketa kara gaye haiM arthAt unako bhASA-zailI vaidarbhI hai, jisakA svarUpa sAhityadarpaNakAra ne isa taraha spaSTa kiyA hai| mAdhurya-vyaJjakairvaNa racanA lalitAsmikA / avRttiralpavRttirvA vaidarbhI rItiriSyate // ( 9 / 3 ) arthAt aisI lalita pada-racanA jisameM varNa mAdhurya ugala rahe. hoM aura vRtti ( samAsa ) na hoM athavA yadi hoM bho, to choTe hoM, vaidI rIti hotI hai| isameM mASA kI kliSTatA, prayAsa-sAdhyatA aura kRtrimatA sarvathA varjanIya haiM / Upara uddhRta zloka meM kavi kA apanA vaidarbhI-rItiviSayaka vyaktigata saMketa ho, na ho, kintu hA~ sarasvatI jAte samaya nala ko jo yaha nimnalikhita AzIrvAda de gaI: guNAnAmAsthAnI nRpatilaka, nArItividitAM, rasasphItAmantastava ca tava vRtte ca kavituH / mavitrI baidarbhImadhikamadhikaNThaM racayituM parIrammakrIDAcaraNadharaNAmanvahamaham // (1491) paghADApa 1-madirA kazya-madhe ca / ( amarakoSa 20 / 40 ) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 30 ] isameM zrIharSa ne zleSa-mukhena sarasvatI dvArA nala ko yaha spaSTa kahalavA diyA hai ki "tumhArAcarita ( naiSadha carita ) likhane vAle kavi ke kaNTha meM maiM aisI vaidamI zailI kI preraNA bharatI rahU~gI, jo (prasAdAdi ) guNoM kI prAsthAnI (Azraya ), rItiyoM meM na avidita arthAt prasiddha apane bhItara (zRMgAra bAdi ) rasoM se sphIta ( samRddha ) tathA parorambha aura kor3A ke AcaraNa ( prayoga ) se bharI hogii|" isameM zrIharSa ne apane zrImukha se nija mASA-zailI batA dI hai| nArAyaNa ne parIramma se zleSAlaMkAra aura krIr3A se vakrokti ko liyA hai / lekina hamAre vicAra se krIr3A zabda yahA~ vyApaka artha meM hai| vaha apane bhItara vakrokti hI nahIM pratyuta anupAsa, yamaka Adi sArA hI varNa aura zabda. vilAsa sameTe huye hai / isa taraha zrIharSa kI vaidI zailI vAlmIki, kAlidAsa Adi dvArA prayukta vaidoM se bar3I bhArI vizeSatA rakhatI hai, kalAvAdI yaha yuga kI vaha alaMkRta zailI hai, jisameM vayaM vastu kI apekSA varNana-prakAra ko mahattva diyA jAtA hai aura kAvya kA mukhya avalamba AtmA nahIM pratyuta zrotrendriya banI rahatI hai| isameM zabdAlaMkAroM aura arthAlaMkAroM kI bharamAra rahatI hai / isI kAraNa isameM kRtrimatA, prayAsa-sAdhyatA aura mastiSka-pradhAnatA AI huI rahatI hai| zrIharSa ne zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra-donoM kA khulakara prayoga kiyA hai| anupAsa inake vyApaka haiM ki biralA hI koI zloka hogA, jo isase achatA rahA ho| vRttyanuprAsa to Apa inake hareka zloka meM A~kha mIcakara bola sakate haiM / nimnalikhita zloka dekhiye jagajjayaM tena ca kozamakSayaM praNItavAmzezavazeSavAnayam / sakhA ratIzasya RturyathA vanaM vapustathAliGgadathAsya yauvanam / / (1 / 19) yahA~ 'jagajjayaM meM ja-ja kA vRttyanuprAsa 'jajayaM zayaM' meM zratyanupAsa, 'zaiza-zeSa' meM chekAnuprAsa, 'kSayaM, nayam' 'vanaM vanam' meM antyAnuprAsa haiM / antima 'vanaM vanam' meM anam , antyAnuprAsa ke sAtha 'vanaM vanaM' meM yamaka kA saMkara bhI banA huA hai| aryAlakAra upamA kI saMsRSTi bhI hai / svatantra yamaka kA bhI eka udAharaNa lIjiye-. avalambya didRkSayAmbare kSaNamAcaryarasAlasaMgatam / , sa vilAsavane'vanIbhRtaH phanamaikSiSTa rasAlasaMgatam // (2066) 'didR' 'kSakSa' meM vRttyanuprAsa tathA 'vane vanI' meM chekAnuprApta kI mI yamaka ke sAtha saMsRSTi hai| zleSAlaMkAra meM to harSa kA kahanA hI kyA ? hameM aisA lagatA hai ki damayantI ko 'zleSakavebhavasyAH ' (2 / 69) kahatA huA kavi vyaktigata rUpa se jaise apane ko hI 'zleSa kavi' batA gayA ho| damayantI ke mukha se usa kA nalaviSayaka anurAga kavi ne zleSa dvArA apratyakSa rUpa se kisa taraha vyakta karavAyA hai-yaha dekhate hI banatA hai| inake zleSa kA mahAn camatkAra to svayaMvara ke avasara para dekhane ko milatA hai jaba damayantI ke Age 'pazcanalo' AtI hai| zleSa-mukhena kavi ne sarasvatI dvArA eka hI zabdoM meM indrAdi eka-eka devatA ke sAtha-sAtha nala kA bhI amidhAna karavAyA. to damayantI samajha hI na pA sakI ki sarasvatI devatA kA paricaya de rahI hai yA nala kA paricaya, isa zleSa para turrA to dekhie yaha hai Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 ] devaH patirviduSi naipadharAjagatyA nirNIyate na kimu na viyate bhvsyaa| nAyaM nalaH khalu tavAtimahAnakAbho yonamujjhasi. varaH katara prste|| (16 // 34) isa zloka ke pA~ca artha hai, jo eka-eka karake cAra devatAoM aura nala kI tarapha lagate haiN| isakI racanA meM kavi ke mastiSka ne kitanA parizrama kiyA hogA-anumAna lagA lIjiye / itanA hI ganImata samajhe ki hamArA kavi zzeSa kA camatkAra dikhAne taka hI sImita rahA aura apane pUrvavartI kalAsaraNi ke kavi mAravi tathA mAgha kI taraha eka eka hI varNa kA zloka lekara zabdoM kA 'muraja' 'gomUtrikA' 'sarvatobhadra' 'cakra 'samudra' Adi banAkara zAbdika jAdU kA khela dikhAne ke cakkara meM nahIM pdd'aa| arthAlaMkAroM ko bhI bhIharSa pracura mAtrA meM prayoga meM lAe haiN| arthAlaMkAroM meM mukhya sthAna upamA kA hotA hai, jo prastuta ke samAnAntara aprastuta ko rakhakara sAmya-vidhAna dvArA prastuta meM preSaNIyatA lA detI hai aura use hRdayaGgama banA detI hai / upamAke liye kAlidAsa prasiddha hI haiM lekina zrIharSa bhI koI kama nhiiN| zleSa kA puTa dekara ye upamA ko aura sundara banA dete haiN| sAtha hI inake upamAna ghise-piTe nahIM, pratyuta naye-naye mileNge| damayantI ke hRdaya meM nalaviSayaka kAma praveza kara gayAisake liye kavi kA zleSa-garmita paurANika upamAna dekhiye yathodyamAnaH khalu bhoga-mojinA prasahya vairocanijasya pattanam / vidarbhajAyA madanastathA mano'nalAvaruddhaM vayasaiva vezitaH / / (1 // 32) inakA vyAkaraNIya upamAna 'sAyujyamRcchati' (11 / 117) aura vedAntIya upamAna 'adhigasya' (3.3) meM hama pIche dekha Aye haiN| mImAMsAzAstrIya upamAna 2 / 61 meM dekhiye / upamA hI nahIM, balki upamA-parivAra ke anya sabhI sAmya-mUlaka alaMkAroM kI aprastuta-yojanA meM sarvatra kavi kA nayApana hI dikhAI detA hai| kalpita sAdRzya vAlo utprekSA meM nyAya-zAstra kI prastuta yojanA dekhiye . kalase nijahetudaNDanaH kimu cakrabhramakAritAguNaH / sa taduccakucau bhavan pramAkSaracakramAtanoti yat / / (2 / 32) vyAkaraNIya aprastuta-yojanA hama pIche 'iha kimuSati' (19 / 60) meM dekha Aye haiM / sandeha nahIM ki ina yojanA moM meM nayApana hai, lekina zAstrazAna-sApekSa hone ke kAraNa inameM durUhatA A gaI hai| hA~ inakI laukika aprastuta yonanAyeM athavA kalpanAyeM bar3I camatkArI haiN| udAharaNa lIjiye -- vidarbhasubhrastanatugatAptaye ghaTAnivApazyadalaM tapasyataH / phalAni bhUmasya dhayAnadhomukhAn sa dADime dohadadhUpini drume // (182) yahA~ urvaraka rUpa meM oSadhivizeSa kA dhUoM grahaNa karate hue anAra ke phaloM para agale janma meM damayantI ke kucoM kI uccatA prApti hetu dhUmapAna ko tapasyA karate huye kalazaukI kalpanA kI gaI hai| aisI-jaisI hI kalpanA ke liye 'DarobhuvA' (1 / 48) vAlA zloka mo dekhie| candramA ke kAle cambe para bhI kavi kI yaha kaisI nayI aura anokhI kalpanA hai Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 32 ] hRtasAramivendumaNDalaM damayantIvadanAya vedhasA / kRtamadhyabilaM vilokyate dhRtagambhIrakhanIkhanIlimA // (2025) arthAt damayantI ke mukha ke nirmANa hetu sraSTA ne jaise candramA kA sArabhUta madhya mAga nikAla liyA ho, jisase bIca meM vanI khAI meM se paralI tarapha kA kAlA nIlA AkAza dIkha par3a rahA hai| isI prakAra prativastUpamA, rUpaka, dRSTAnta, samAsoti Adi sAmya-mUlaka alaMkAroM meM bhI kavi kI aprastuta yojanAoM meM sarvatra anokhApana hI milegA / arthAntaranyAsoM meM to kavi ke sArvamauma tathA pratipAdaka kitane hI samAnAntara vAkya Aja logoM ke mukhoM meM AmANaka-jaise bane huye haiM, jaise-'syajansyasUn zarma ca mAnino varaM, tyajanti na vekamayAcitavratam / (1950),kya mogamApnoti na bhAgyabhAga janaH (1 / 102) va vate hi phalena sAdhavo, na tu kaNThena nijopayogitAm (2040), ArjavaM hi kuTileSu na nItiH (5 / 103) ityAdi, ityAdi / isa taraha hama dekhate haiM ki neSaSa meM virale hI aise zloka mileMge, jo kavikI nayI-nayI aprastuta-yojanAoM se khAlI ho| vaivayaM-mUlaka alaMkAroM meM se bhI kavi ne yatra-tatra virodhAmAsa, viSama, vibhAvanA, vizeSokti, asaMgati Adi kI uTA khuna dikhA rakhI hai| abhiprAya yaha ki naiSadha meM aisA koI zloka nahIM, jisameM tIna cAra alaMkAroM kA saMkara athavA saMsRSTi na huI ho| yahI kalAvAdI saraNi ko nija vizeSatA mo hai| hama pIche saMketa kara Ae haiM ki mahAkAvya itivRttAtmaka hotA hai aura usakI pada evaM vAkyaracanA varSana-zailI meM calatI hai / jahA~ taka bahirjagat ke varNana kA sambandha hai, zrIharSa kI bhASA prAyaH kaThina samAsa-bahula aura zabdADambarI bana jAtI hai| nala, azva, sarovara aura kuNDanapurI Adi kA varNana kavi ne lI ojasvinI bhASA meM kiyA hai / kuNDanapurI ke do-eka citra dekhiye : bhukmbumnnivraattikaagnnnaattskrkttotkrH| himavAlukayAcchavAlukaH paTu dadhvAna yadApaNArNavaH / / (2 / 88) isI prakAra vaidarbhIkelizaile marakatazikharodusthitaraMzudamaiMbrahmANDAghAtamagnasyadalamadatayA hotAvAGmukhatvaiH / . kasyA nottAnagAyA divi surasurabhairAsyadezaM gatAna yadgogrAsapradAnavratasukRtamavizrAntamujjambhate sma / / 2 / 108) ina varNanoM meM gaur3I roti hI mukharita ho rahI hai| itanA hI nahIM, balki naiSadha meM kitane hI aise bhI sthala mileMge, jinakA artha samajhanA sAdhAraNa vyakti ke liye bar3A kaThina ho jAtA hai / kavi ne jAnabUjhakara aisI-aisI gutthayAM mI dhara rakhI haiM, jo guru-mukha se anya par3he vinA svayaM nahIM sulajha sktii| usane svayaM kaha bhI rakhA hai : granthagranthiriha kvacit kvacidapi nyAsi prayatnAnmayA prAzananyamanA harena paThitI mAsmin khalaH khelatu / zraddhArAddhaguruzlathIkRtadRDhagranthiH samAsAdaya. svetatkAgyarasormimajjanasukhaNyAsajjanaM sjjnH|| (22 // pariziSTa 3) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 ] kintu aise gauDI-pradhAna sthala adhika nahIM hai / kavikA motarI kalAkAra jyoM hI bahirjagat se haTakara antarjagat meM paiThatA hai, athavA kAvya ke bhAva meM utaratA hai, usakI bhASA komala mAvoM kI taraha komala aura prasAda-pUrNa bana jAtI hai, samAsa haTa jAte haiM aura vaha sarala-suboSa ho jAtI hai / udAharaNArtha karuNA-sikta haMsakANDa kI bhASA hI dekhiye ki vaha kitanI sarala hai / isI taraha zuddha vaidI meM damayantI kI viraha-vedanA kA citraNa pIche vyAkaraNa-stamma ke 'adhita kApi mukhe' (4 / 111) meM, tathA kAma-pIr3ita damayantI dvArA candra aura kAmadeva kA vigarhaNa caturtha sarga meM dekhiye| priyatama ke Age pahale pahala damayantI ke lajjA-mAva kA citra bhI dekhiye kevalaM na khalu bhImanandinI daramantrapata naiSaSaM prati / bhImajA hRdi jitaH striyA hiyA manmatho'pi niyataM sa lajjitaH // (18 / 36) isa taraha zrIharSa kI mASA-zailI varNya viSaya ke anusAra badalatI rahatI hai yadyapi svayaM unhoMne use vaidI kA viziSTa rUpa hI kahA hai| guNa-doSa-hama pIche dekha Ae haiM ki saMskRta sAhitya ke kalA-sarapi ke kAvyoM meM naiSadhakAyoM kA sthAna kalA kI dRSTi se kitanA U~cA aura mahatvapUrNa hai| bahirjagat ke kisI bhI varNya vastu kA sAGgopAGga, vyApaka varNana, prakRti kA anokhI kalpanAbhoM se saMvalita, vaividhyapUrNa, bimbagrAhI citraNa, mAnava-hRdaya kA gaharA adhyayana, manovijJAna kA sUkSmAtisUkSma vizleSaNa, zRMgArarasa kI apane viyoga aura saMyoga-donoM rUpoM meM tattad dazAoM antardazAoM kA mArmika abhivyajana, varNa aura zabdoM kA nAda-saundarya marA sarvatra zrutisukhAvaha pratidhvanana, aura vividha alaMkAra-zRMkhalAoM kA madhura mukharaNa Adi bAteM jo hameM zrIharSa ke kavi-karma meM milatI haiM, ve gadyakAvya ke sarvazreSTha kavi bANabhaTTa ko chor3akara anya kisI kavi ke padya-kAvya meM durlama ho smjhiye| naitika aura sAMskRtika dRSTi se dekhA jAya, to naiSadhakAvya kI vizeSatA zrIharSa kA nala aura damayantI ke udAtta caritra citraNa dvArA pAThakoM ke Age bhArata kA eka ucca ujjvala Adarza sthApita karanA bhI hai| jIvana ke do puruSArtho-dharma aura kAma athavA kartavya aura bhAvanA ko lekara nala meM jo antardvandra athavA hRdayagata bhAva-saMgharSa zrIharSa ne pA~caveM aura nauveM sarga meM citrita kiyA hai, vaha malA anya kAvyoM meM kahA~ mila sakatA hai / vAstava meM kAvya kalA kI asalI rIr3ha to antarbhAvoM kA saMgharSa hI hai, jisa para zrIharSa ko chor3a saMskRta kaviyoM kA bahuta kama dhyAna gayA hai| indra chala karake nala se vacana le baiThA ki dUta banakara usakA kAma kreNge| vacana-baddha hokara Tala jAnA dharma-viruddha hai-yaha socakara dUtake veSa meM sacce hRdaya se apanI hRdayezvarI se ve anurodha para anurodha karate gaye ki vaha nala ko chor3a indra ko vre| apane prati usakA ananya anurAga dekhakara unheM bIca-bIca meM kAmodreka mI male hI hotA jAtA thA, parantu use dabAkara unhoMne nija dharma-dautya karma-meM jarA bho A~ca nahIM Ane dI aura kartavyako mAvanA se Upara hI rkhaa| yaha indra kA viparIta mAgya hI (1 / 126) samajhie ki jo sakI ora se nala dvArA diye gaye aneka pralomanoM evaM vimoSikAoM ke bAvajUda ve damayantI ko apane (naka ke) prati, usake aTalaprema se DigAne meM bAdhaka banA / kyA samUce vizva ke itihAsa meM kahIM aisA Adarza Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] hai ki koI vyakti apanI apsarA-sI preyasI ko jo eka-dUsare para jAna dete haiM, nija icchA ke viruddha kevala 'dharma-saMsthApanArthAya' khalanAyaka ke hAtha saupane ko tayyAra ho gayA ho? athavA koI aisI nArI hai jo nija pAvana prema ke liye indra ke aizvarya aura svarga sukhoM ko lAta mAra de| itanA hI nhiiN| vivAha ke bAda bhI nala kI dinacaryA meM dharma ko nitya ko samdhyA-pUjAdi ko-pahalA sthAna milatA thA, kAma ko duusraa| damayantI pati ke isa niyata dhArmika kAryakrama se kamI kamAra rUTha bhI jAtI thI, lekina ve gItAkAra kI 'dharmAvirudo bhUteSu kAmo'smi bharatarSama' isa ukti kA dRr3hatA se pAlana karate the| yahI kAraNa thA ki nala kI aTUTa dharma-niSThA dekha jahA~ pahalA khalanAyaka indra unapara rojhA, dUsarA khalanAyaka kali unapara koI AkramaNa na kara pA rahA thaa| isake atirikta, zrIharSa kA neSadha kAvya madhyayugIna bhArata ke eka dhArmika, sAMskRtika tathA zaikSaNika itihAsa kA anya bhI hai| isameM hameM usa samaya kI paramparAgata vidyAoM, vidhAsampradAyA aura sAmAjika rIti-rivAjoM kA patA calatA hai| zaurya karma, paropakAra, garIboM ko dAna, datta vacana kA dRr3hatA se paripAlana, janahita hetu kUpa, udyAna Adi kA nirmANa isa samaya dharma ke aGga bane hue the| vivAha meM dhUlya, madhuparka Adi kA vidhi vidhAna, pati kI taraha damayantI kA mI devArcana, pati ke bhojana karane ke bAda hI bhojana karanA itpAdi bAtoM meM bhAratIya saMskRti bola rahI hai| patigRha ke liye bidAI ke samaya kAlidAsa dvArA RSi kaNva ke mukha se zakuntalA ko dilAye hue prasiddha 'suzrUSasva' kale udAtta upadeza se bhIharSa dvArA rAjA bhIma ke mukha se putrI damayantI ko dilAyA huA nimna likhita upadeza se kyA kucha kama hai ? pitAtmanaH puNyamanApadaH kSamA, dhanaM manastuSTirathAkhilaM nalaH / ataH paraM putri ma ko'pi te'hamityudarareSa vyasRjaminaurasIm // (13 / 118) arthAt puNya-dharma ho tumhArA pitA hai, kSamA-pahiSNutA-ho tumhAro Apat miTAne vAlI ( mau) hai, manaHsantoSa hI dhana hai aura nA hI tumhArA saba kucha hai| putrI, aba maiM tumhArA kucha nhiiN| isa taraha kAlidAsa Adi ke raghuvaMza, kumArasambhava Adi kAvya-granthoM kI taraha naiSadha kAnya bhI sutarAm eka sAMskRtika kAvya haiN| jahA~ taka kAvya-gata doSoM kA sambandha hai, sAhityika logoM meM yaha dantakathA pracalita hai ki prasiddha sAhitya-zAstrI AcArya mammaTa zrIharSa ke mAmA lagate the| kAzmIra meM jaba inhoMne mammaTa ko apanA naiSadha kAvya dikhAyA, to sahasA unake Age nimnalikhita zloka vAlA pRSTha ughar3a par3A tava vartmani vartatAM zivaM punarastu svaritaM samAgamaH / ayi sAdhaya sAdhayepsitaM smaraNIyAH samaye vayaM vayaH // (2062) ___ itane hI mammaTa ne antraya, sandhi tathA artha bhedakara ke kitane hI amaMgala-doSa nikAla diye, jaise-taba zivaM varma nivartatAm-tumheM maGgalamaya mArga na mile; punaH saritaM sa Agama: mA astu+ tumhArA vaha punarmilana na ho; ayi sAdhaya, sAdhayepsitam = are, merA manoratha samApta ( naSTa) kara do; smaraNIyAH samaye vayaM vayaH he pakSI! ( mere mara jAne para ) kabhI-kamo mero yAda kiyA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 35 ] krn"| isI taraha anya sthaloM meM bhI doSa dekhakara mammaTa bole-"tumane yadi apanA yaha kAvya mujhe pahale dikhA diyA hotA, to mujhe apane 'kAmyaprakAza' ke doSa-ullAsa ke lie bAhara se doSa nahIM DhU~r3hane par3ate ? naiSadha meM hI saba mila jaate"| kucha aise bhI vidvAn haiM, jo naiSadha meM kavi dvArA apane zRGgArarasa ke citraNa ko dUra taka khIce aura kahIM-kahIM kokazAstra taka ko mAta kiye hue mAnakara ise azlIla sAhitya karAra de dete haiM / kucha aura aise mI haiM jo zrIharSa kI bhASA para yaha AkSepa karate haiM ki vaha sahaja-sarala nahIM hai; pANhitya athA mastiSka kI bhASA hai, hRdaya ko nahIM, aMta: pAThakoM ke antas ko nahIM chuutii| isa kAraNa naiSadha ko doSa-dRSTi se dekhane vAloM ne yaha bAta ur3A rakhI hai-'doSAkaro naiSadham' arthAt naiSadha doSoM kI khAna haiN| . rAjazekhara dvArA pIche diye hue zrIharSa kI kAzmIra-yAtrA kA vivaraNa par3hakara Apa isa danta-kathA para kadApi vizvAsa nahIM kareMge ki mammaTa zrIharSa ke mAmA the| unake mAmA hote zrIharSa ko kAzmIrI paNDita-samAja meM vaisI dugaMti na hotii| isalie yaha kathA naiSadha ke doSavAdiyoM ko bilakula mana-gaDhanta hai| kintu isase hamArA yaha abhiprAya kadApi nahIM hai ki naiSadha doSoM se nirmukta hai| hamane apanI TIkA meM inake tattat zlokoM meM yatra-tatra Aye hue doSoM kA svayaM vivecana kara rakhA haiN| kavi ne bhI granthArambha meM ho 'magiramAvilAmapi' likhakara yaha bAta svayaM svIkAra bhI kara rakhI hai| kintu prazna yaha hai ki kyA doSa kAvyatva kA hanana kara sakatA hai ? 'bhadoSau zabdArthoM ' kahakara doSAmAva ko kAvyanirmApaka tatva mAnane vAle mammaTa kI AlocakoM ne khUba acchI khabara le rakhI hai / darpaNakAra ne bhI 'sarvathA nirdoSasyaikAntamasambhavAt' kahakara isakA khaNDana kara rakhA hai| gItAkAra ke zabdoM meM 'sarvArambhA hi doSeNa dhuumenaagnirivaavRtaaH'| kAlidAsa kI kRtiyoM meM mI kyA kama doSa haiM ? eka pAlocaka ne to isa sambandha meM 'kAlidAsa kI niraMkuzatA'grantha taka taka likha diyA hai| jagad-vikhyAta kavivara zeksapiara ke prasiddha Alocaka DaoN0 jonasana ne unake nATakoM ko khUba dhajjiyA~ ur3A rakhI haiN| isase kyA zeksapiara mahAkavi banane se raha gaye ? hamAre vicAra se himAlaya ke sambandha meM kAlidAsa ko kahI yaha ukti-'eko hi doSo guNa-sazipAte nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH' upalakSaNa hai arI vyaktigata rUpa se unake apane hI nahIM, pratyuta anya sabhI kAvyakAroM ke kavi-karma para bhI lAgU ho jAtI hai / jahA~ taka zrIharSa dvArA zRGgArarasa ke animaMtrita citraNa kA prazna hai, hA~ vaha to nissandeha hai ho / inake sAre kAvya meM zRGgAra kA uddAma vilAsa hama pratyakSa dekha hI rahe haiM / aGgI rasa jo tthhraa| kintu azlIla karAra dekara usakA avamUlyana hameM ucita nahIM lgtaa| yadi zroharSa zRGgAra ko kAvya kA mukhya rasa banAkara usake sAre vibhAva anubhAva aura vyamicArI bhAvoM ko pUrI abhivyakti nahIM dete to usakA citraNa adhUrA hI raha jAtA, bahuta sArA satya chipA hI raha jAtA / kAlidAsa ne mI to kumArasammava meM aisA hI nagna chitraNa kara rakhA hai| isIlie kArlAIla kA kahanA ThIka ho hai ki "satya aura kAvya donoM eka hI vastu hai| kAvya kI jIvana-dhArA satya hai / jo kavi hai, vahI saccA zikSaka hai, jo kavi hai vahI vIra hai|" kAlAIla ke ho svara meM svara milAkara prasiddha sAhitya zAstrI rudraTa ne mI yaha tathya svIkAra kiyA hai: Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahi kavinA paradArA eSTamyA nApi copadeSTamyAH / kartavyatayA'nyeSAM na ca tadupAyo vidhAtavyaH / kintu tadIyaM vRttaM kAvyAGgatayA sa kevalaM vakti / ArAdhayitu viduSastena na doSo kaveratra / / ___ arthAt zRGgAra rasa kA citraNa karate hue kavi kA yaha abhiprAya nahIM rahatA ki vaha dUsaroM ko striyoM ko cAhe yA unheM sikhAve athavA logoM ko kahatA phire ki tuma para-nAriyoM ko isa taraha phaaNso| vaha to kevala kAvyAGga hone ke nAte unakA varNana karatA hai jisase ki vidvAnoM kA manoraJjana ho jaay| isameM kavi kA malA kyA doSa hai ? 'gAthA saptazatI' 'amaruka-zataka', 'AryA-saptazatI' aura 'gIta-govinda' meM bhI to aisA hI citra haiN| akele zrIharSa hI kyoM badanAma ho ? aba rahI bAta kavi kI asvAbhAvika, kRtrima, kliSTa aura alaMkAra-pravAha meM AkaNTha-magna bhASA ko jo bahuta kucha hada taka sahI hai| kintu isakA mUlyAMkana karate samaya hameM yaha na bhUla jAnA cAhiye ki hareka kalAkAra apane yuga kA pratinidhi huA karatA hai| jaisA hama pIche dekha pAye haiM, zrIharSa kA yuga kalA-saraNi kA vaha yuga thA jaba kAvyakalA apanA eka aisA nayA AyAma, eka aisI nayI dizA apanAye hue thI, jisameM kRtrimatA A gaI thI aura mastiSka kAma kara rahA thaa| saralatA ke Adhunika mAnadaNDa se zrIharSa ko bhASA aura kAvya-kalA kA mUlyAMkana karanA hamAre vicAra se unake prati bAlocakoM kA sarAsara sAhityika anyAya hai| vAstava meM zrIharSa kAvya kI kalAvAdI sarapi ke sutarAm sarvocca kalAkAra haiN| AlocakoM dvArA 'doSAkara' kahA jAne vAlA unakA naiSadha kAmya isa artha meM avazya 'doSAkara' hI haiM ki vaha kalAvAdI-saraNi ke anya kAvyoM ke lie doSAm = rAtrim karotIti arthAt unake lie rAta kara detA hai, unheM a~dhere meM DAla detA hai athavA doSAkara = candramA hai, jisakI jyotsnA se kAvyajagat Alokita hai| 'mohanadeva panta Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavizrIharSapraNItam naiSadhIyarate prathamaH sarga: vAgdevIM manasA dhyAtvA pAdapa gurostathA / TIkA naiSadhakAvyasya kriyate 'chAtratoSiNI' // 1 // nipIya yasya kSitirakSiNaH kathAM tathAdriyante na budhAH sudhAmapi / nala: sitacchatritakIrtimaNDalaH sa rAzirAsInmahasAM mahojjvalaH // 3 // anvayaH-yasya ziti-rakSiNaH kathA nipIya budhAH sudhAm api tathA na Adriyante, sita-cchatritakIti maNDalaH, mahasA rAziH, mahojjvalaH saH nalaH AsIt / TokA-yasya kSiti-rakSiNaH= bhUpAlasya kathAm = upAkhyAnam nipIya-nitarAm AsvAda budhAH-devatAH sudhAm =amRtam api tathA=tena prakAreNa na prAdriyante saMmAnayanti yathA tasya kathAmityarthaH, arthAt amRtAt api adhikam AdaraM tasyAH kurvanti, sita0 = sitaM = zvetaca tat chatram = AtapatraM sitacchatram (karmadhA0 ) sitacchatraM kRtam sitacchatritam (karmavA.) kItaiH = yazasaH maNDalam = cakram (10 tatpu0) yena tathAbhUtaH ( ba0 vI0), mahasAm=tejasAm pratApAnAmiti yAvat rAzi.pujaH, maho0-mahai:- utsavaH (mahastUrasava-tejasoH-ityamaraH) ujAsaHdedIpyamAnaH (tR* tatpu0) nitya-mahotsavazAlItyarthaH sa nala mAsIvababhUva // 1 // __vyAkaraNa-kSiti0 =kSiti rakSatIti kSiti+ra+Nit tasya (upapada tatpu0) / kSitiH= kSiyanti prANino'syAm iti/kSi ( nivAse)+ktin ( adhikaraNa ) / kathA-kathyate iti| kath + aG ( karmaNi)+TAp / nipIya=ni+pIG (svAde) lyap / /pA (pAne ) se nipIya nahIM bana sakatA hai, kyoMki 'na lyapi' (pA0 6 / 4 / 61 ) se /pA ko Isa niSetra ho jAtA hai| mAdriyante - A+/dRG+kaTa pra0 pu0, 20 / sita0-sitacchatraM karotIti sitacchatrayati (pic nAmadhA0.) banAkara niSThA meM kta (kamaNi) / kotiH-VkRta+ktin ( mAve ) ujjvalaut ( Urdhva ) jalatIti/jval + maca ( kartari ) bhAsIda- as + laG pra0 pu. 50 / hindo-jisa bhUpati ko kathA kA AsvAda lekara devatA amRta kA mI vaisA Adara nahIM karate ( jaise usakI kathA kA karate haiM), yaza-maMDala ko zveta chatra banAye, tejoM kA puja, ( aura ) utsavoM se dedIpyamAna vaha (bhUpati ) naka thA // 1 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-nArAyaNa ne 'budhAH' kA artha vidvAn kiyA hai ( budha-vRddhau paNDite'pi' ityamaraH) arthAt vidvAn loga nala ko kathA sunakara yazAdi dvArA sAdhya amRta ko mo upekSA kara dete haiM, kyoMki vaha amRta se bhI adhika svAdiSTa hai| zloka meM 'kSa' kSa, 'dha' dha Adi akSaroM ko AvRtti hone se anuprAsa zabdAlaMkAra hai; kathA ko amRta se bhI adhika manohara batAyA gayA hai, ataH vyatireka hai, 'sudhAm api' yahA~ api zabda se kaimutika-nyAya dvArA zarkarA Adi kI to bAta hI kyA-yaha artha nikala jAtA hai,ataH arthApatti hai, kItti-maMDala para sitacchatratvaM ora nala para mahA rAziva kA Aropa hone se rUpaka hai| ina sabhI alaMkAroM ke paraspara nirapekSa bhAva se tila-taNDula nyAya dvArA eka ho zloka meM ikaTThe ho jAne se 'saMsRSTi' hai / isa sarga meM 142 zlokoM taka vaMzastha vRtta hai, jisakA lakSaNa 'jatau tu vaMzasyamudIritaM barau' hai, arthAt isake pratyeka pAda meM 12-12 varNa isa taraha hote haiM-jagaNa ( ISI ), tagaNa (ss.) jagaNa (ISI ) aura ragaNa (sis ) jaise: ISIS SIIS ISIS ni-pI-ya ya-sya kSi.-ti-ra-kSi, nn:-k-yaaN| rasaiH kathA yasya sudhAvadhIraNI nalaH sa bhUjAnirabhUd guNAdbhutaH / suvarNadaNDaikasitAtapatrita-jvalatpratApAvali-kIrtimaNDalaH // // anvayaH-yasya kathA rasaiH sudhAvadhoriNI ( asti ), suvarNa maNDalaH, saH bhUjAniH nalaH guNAdbhutaH abhUt / TIkA-yasya kathA rasaiH-AsvAdaiH ( 'raso gandho rasa: svAdaH' iti vizvaH ) sudhA0sudhAm amRtam avadhIrayati=tiraskarotIti tathoktA ( upapada tatpu0 ) amRtAdapi adhikasvAdiSTetyarthaH astIti zeSaH, suvarNa-suvarNasya hemnaH daNDaH= yaSTiH (10 tatpu0) ca ekaM ca tat sitam = zvetam prAtapatram = chatraJca iti suvarNa...patre ( indra ), . patre kRte iti suvarNa...patrite pratApasya AvaliH prasApAvaliH (10 tatpu0 ) jvalantI cAsau pratApAvaliH ( karmadhA0 ) kIttaH maNDalaM kIrtimaNDalam ( 10 tatpu0 ) calat pratApAvalizca kItti-maNDalaJca jvalat-maNDale ( dvandva ), suvarNa...patrite jalat...maNDale yena tathAbhUtaH ( ba0 bo0 ) arthAt yena yazomaNDalaM zvetachatram , ujjvalaH pratApazca suvarNadaNDaH kRtaH sa bhUjAniH= bhUpatiH nalaH guNaH adbhutaH ( tR0 tatpu0) zauryAdyadbhutaguNazAlItyarthaH abhUt = amavat // 2 // __vyAkaraNa-0 dhIriNI- avadhIra +Nin ( tAcchIlye )+ Gopa / suvarNa-yahA~ mo pichale zloka kI taraha 'Atapatra' zabda se karotIti artha meM Nic karake Atapatrayati nAmadhAtu banA. kara niSThA meM kta pratyaya se 'Atapatrita' rUpa siddha hotA hai| jvalat-jvala se shn| pratApaHpra+ta+ghaJ ( bhAve ) / bhUnAniH bhUH jAyA yasya saH isa ba0 vI0 meM jAyA zabda ko nir3a Adeza ho jAtA haiM ( 'jAyAyA niGa' pA0 5 / 4,134 ) / abhUta-VS+luG / hindI-jisakI kathA ( apane ) sva.da se amRta ko nIcA dikhA dene vAlI ( hai ), ujjvala Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH pratApa-puMja evaM yaza-maMDala ko ( kramazaH ) suvarNa-daMDa aura eka ( anupama ) zveta-chatra banAye hue vaha rAjA nala guSoM meM adbhuta thA // 2 // TippaNI-rasaiH' kA nArAyaNa ne zRGgAra Adi kAvyIya rasa artha kiyA hai arthAt jo kathA zRGgAra Adi rasoM se amRta ko bhI nIcA dikhA detI hai / sAhitya dRSTi se kAmyIya rasa 'Anandamaya'. hote haiM, jinase vimora ho sahRdaya amRta ko tuccha samajhane lagate haiM / kintu kavi ne yaha punaruti hI ko hai, kyoMki pichale zloka meM ho vaha 'tayAdriyante na budhAH sudhAmapi' yaha bAta zabdAntara meM kaha hI cukA thaa| suvarNa-yahA~ kavi ne rAjA nala hetu eka vicitra chatra ko kalpanA kara rakhI hai| vase rAjoM kA sone ke daNDavAlA zveta rezamI chatra huA karatA hai, lekina kavi ne nala ke pratApa ko hI sone kA daMDa aura kIrti ko hI zveta-vasana itra banA diyA hai| dhyAna rahe ki kavi jagat meM yaza Adi guNa zveta mAne gaye haiM, aura teja agni ko taraha pIlA / sonA mI pIlA hotA hai, isa taraha guNasAmya se nala ke pratApa para pIta svarNadaMDa kA aura yaza-maMDala para zvetachatra kA Aropa kara diyA hai| donoM AropoM kA paraspara aGgAGgibhAva hone se yaha sAGga rUpaka hai| kramaza: anvaya hone se yathAsaMkhyAlaMkAra bhI hai| kucha AlocakoM kA kahanA hai ki kavi ne yaza para chatratvAropa pichale zloka meM kara hI rakhA hai, ataH punarukti doSa hai| isakA mallinAtha 'iha kItta: sitAtapatratvarUpaNaM pUrvoktamapi suvarNadaNDavaiziSTayAt na punaruktidoSaH' yaha kahakara aura nArAyaNa 'pUrvazloke sudhAsitacchatre avizeSeNevokte, atra tu vizeSeNeti na paunaruktyam' kahakara samAdhAna kara rahe haiM arthAt pichale chatratvAropa meM daMDa nahIM batAyA gayA thA, ataH vaha adhUrA hI thaa| yahA~ usa para daMDa bhI lagAkara kavi ne kamI parI kara dI hai. isalie punarukti doSa koI nahIM hai| hA~. yahA~ samApta panarAttatva doSa avazya hai, kyoMki 'bhUjAnirabhUd guNAdbhutaH' meM vAkya samApta ho jAne ke bAda kavi ne suvarNa0 yaha vizeSaNa pIche se aura jor3a kara samApta hue vAkya kA punarAdAna kiyA hai // 2 // pavitramatrAtanute jagadyuge smRtA rasalAlanayeva ytkthaa|| kathaM na sA magiramAvilAmapi svasevinImeva pavitrayiSyati // 3 // * anvayaH- yatkathA atra yuge smRtA ( satI ) jagat rasa-bhAlanayA va pavitram Atanute, sA AvilAm api svasevinIm eva mad-giraM kathaM na pavitrayiSyati / TIkA-yasya = nalasya kathA ( 10 tatpu0) atra yuge = ammin kali-yuge smRtA-smRtiviSayaM nItA satI jagat =saMsAram rasa0-rasena - jalena ( deha-dhAtvambu-pAradAH iti rasaparyAye vizvaH) cAlanA= prakSAlanam tayA ( tR0 tatpu0 ) ivetyutprekSAyAm pavitram = zuddham bhAtanute karoti arthAt kalau nala-kathAsmaraNena lokAnAM pApAni nazyanti, sA=nala-kathA prAvilAm - malinA sadoSAmityarthaH api svaM = nalaM sevate iti svasevinA tAm ( upa0 tatpu0 ) svavarNanaparAm eva mama giram madagiram (10 tatpu0 ) me vAcam kathaM na pavitrayiSyati = pavitrA kariSyati apitu pavitrA kariSyatyeveti kAkuH // 3 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vyAkaraNa-sAkhanA-zAla+yuc (bhAre) yu ko an / sevinIm-seva+ pin +GIp / pavitrayiSyati-pavitrAM kariSyatIti 'pavitrA' zabda ko puMvadrAva karake pi manta nAma dhAtu hai| hindI-jisa ( nala ) ko kathA isa ( kali ) yuga meM smaraNa kI jAtI huI jagat ko aisA pavitra kara detI hai mAno vaha jala se dho diyA gayA ho, doSa-pUrNa hotI huI bhI apanA ( nala kA) hI varNana karanevAlI merI vANI ko vaha kyoM na pavitra karegI ? // 3 // TippaNI--pavitramAsanute-nala kA nAma smaraNa aura kIrtana kaliyuga meM pApa-nAzaka batAyA gayA hai, jaise:-'karkokaTasya nAgasya damayantyA nalasya ca 1 RtuparNasya rAjarSeH kIrtanaM kakhinAzanam' // evaM 'puNyazloko nalo rAjA puNyazjAko yudhisstthirH| puNyazlokAca vaidehI puNyazloko janArdanaH // bhAvikhAmapi-kavi apane kAvya meM sarvathA nirdoSa hone kI DIga nahIM mAratA hai, usameM doSoM kA honA svAmAvika hai, kintu 'rasa-kSAlanA' zRGgArAdi rasoM ko utkRSTatA-unheM nagaNya kara devI hai| isIlie sAhityadarpaNakAra ne rasa ko hI kAvya kI 'AtmA' mAnakara doSoM ke sambandha meM 'sarvayA nidoSatvasyakAntamasambhavAt' likhA hai| ukta zloka meM zrIharSa mI kAvya ke sambandha meM apane isI vyaktigata vicAra ko ora saMketa karate pratIta ho rahe haiN| ___ ukta zloka meM 'kSAlanayeva' meM utprekSA aura 'kayaM na pavitrayiSyati' meM kAku vakrokti hone se saMsRSTi alaMkAra hai / mallinAtha ke anusAra 'jo kathA smRtimAtra se pavitra kA detI hai, vaha varSana se mo karego-yaha to kahanA ho kyA ? isa taraha aryApatti hai| vidyAdhara ne 'nala kI kathA chor3a merI vANI anya kA pratipAdana nahIM karatI' isa taraha rAjaviSayaka ratimAtra mAnA hai // 3 // adhItibodhAcaraNapracAraNardazAzcatasraH prnnynnupaadhimiH| caturdazatvaM kRtavAn kutaH svayaM na veni vidyAsu caturdazasvayam // 4 // anvayaH-ayaM caturdaza vidyAsu agIti...raNaiH upAdhibhiH catasraH dazAH praNayan svayaM caturazatvaM kutaH kRtavAn-( ityahaM ) na veni| TIkA-ayam eSaH nalaH catudaMzasu = caturbhiH adhikAH daza iti caturdaza tAsu (madhyamapadako0 sa0) vidyAsu adhIti0 -adhItiHadhyayanam , ca bodhaH-zAnaM ca pAcaraNamkarmAnuSThAnaM kriyAnvayanamiti yAvat ca pracAraNam = adhyApanaM cevi .cAraNAni taiH (dvandaH ) upAdhimiH =vizeSaNaiH ( 'upAdhidharmacintAyAM kainave'pi vizeSaNe' iti vizvaH ) vizeSaH prakAraiH iti yAvat catasraH dazaH= avasthAH praNayan kurvan svayam = AtmanA catudaMzasvam = caturdazasaMkhyAkatvam kutaH = kena hetunA kRtavAn = akarot ( iti ahaM kariH) na dedhi = jAnAmi / ayaM mAnaH vidyAsu caturdazatvaM tu svataH evAsti nalena kA caturdazatvaM kRtam -ityAzcaryam // 4 // vyAkaraNa-pradhItiH-adhi++ktin ( bhAve ) bodhaH-- budh +ghaJ (mAve ), bhAcaraNam, pracAraNam-/car+lyuT ( mAve ) upAdhi.-usa+prA+/ pA+ki ( mAve ) / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH vahA~ kA ho sakatI hai ki adhIti zabda kI apekSA bodha zabda alpAc hone ke kAraNa dandra meM pahale AnA cAhie thA, pIche nahIM, kintu smaraNa rahe ki isakA apavAda 'abhyahiMtaM ca' hai arthAt mukhya cIja alpAca se pahale A jAtI hai, mukhya to adhyayana hI hai, zAna to bAda kI bAta hai| pravan--pra-nI+zat / hindI-yaha (nla ) 'caturdaza' ( caudaha ) vidyAoM meM adhyayana, zAna, AcAra aura pracAra(ina cAra ) prakAroM se cAra avasthAe~ banAtA huA svayaM 'caturdazatva' (caudaha saMkhyA kaise kara baiThA-( yaha bAta maiM ) samajha nahIM pA rahA hU~ // 4 // TippaNI-caturdazatvam-yahA~ kavi ne caturdaza zabda meM zleSa rahakara eka pahelI-sI khar3I kara dI hai| vidyArya caturdaza caudaha hotI haiM ("aGgAni vedAzcatvAro miimaaNsaa-nyaayvistrH| purANaM dharmazAstrazca vidyA ghetAzcaturdaza // ") no svayaM hI 'caturdaza' haiM, unheM phira 'caturdaza' karanA piSTapeSaNa nyAya se viruddha bAta hai| isa virodha kA parihAra 'caturdeza' zabda kA 'catasraH dazA yAsA tA. isa taraha ba0 bI0 karake kiyA jA sakatA hai arthAt usane caudaha vidyAoM ko caudaha saMkhyA vAlA nahIM, apitu ( adhIti Adi ) cAra avasthAoM vAlA banAyA-svayaM par3hA, samajhA, AcaraNa meM lAyA aura pracAra bhI kiyaa| isa taraha yahA~ virodhAbhAsa alaMkAra hai| jahA~ virodha-jaisA ho, vAstavika virodha na ho, vahA~ virodhAbhAsa hotA hai| yaha hamezA zleSagarbhita rahatA hai| kintu narahari eka nayA hI vikalpa dekara yahA~ virodhAbhAsa kI jar3a hI kATa gye| unakA kahanA hai-"yadvA caturdazasu vidyAsu caturdazatvaM kuto na kRtavAn = kayA yuktyA na kRtavAn , api tu sarvathApi kRtavAn iti veni" / ve "na zabda kA vebha se anvaya nahIM karate, kAku banA dete haiM arthAt kyA nala ne caudaha (caturdaza) vidyAoM kI 'caturdazatA' cAra avasthAyeM-nahIM banAI ? api tu bnaaii| isa taraha yaha kAku vakrokti hai| prathama pAda ke 'carapa' 'cAraNai' meM chekAnuprAsa aura tIsare evaM cauthe pAda ke 'svayaM' 'svayam' meM yamaka hai // 4 // bhagAhatASTAdazatAM jigISayA navadvayadvIpapRthagjayazriyAm // 5 // anvayaH- rasanAya-nartako amuSya vidyA aGga-guNena vistaraM nItA trayI itra nava zriyAM jigoSayA aSTAdazatAm agaaht| TIkA-rasanA0-rasanAyAH agram ( 10 tatpu0 ) tasmin nataMko ( 10 tatpu0 ) jihvAgra-. mAge sphurantItyarthaH, asya = nalasya vidyA = pUrvoktA caturdazazkArA, aGga-manAnAm 'zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM chanda eva c| jyautiSaJca SaDaGgAni vedasyAhurmanISiNaH" ityAtmakAnAm guNena = guppanena (10 tatpu0) vistaram vistAram vRddhimiti yAvat nItA=prApitA prayI= vedatrayI va nava0-navAnAM dvayam (10 tatpu0 ) aSTAdazetyarthaH ca te dIpAH ( karmadhA0 ) teSAM pRthaga= minnAH yA jayazriyaH (10 tatpu0 ) jayasUcikAH zriyaH jayazriyaH (madhyamapadalo0 sa0) tAsAma jigISayA=jetumicchA jigISA tayA jayecchayetyarthaH aSTAdazAnAM bhAvaH aSTAdazatA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite baSTAdazasaMkhyAkatA tAm bhagAhaprApa arthAt nalena pUrvokta-caturdaza-vidyAmiH saha 'Ayurvedo banuvedo gAndharvazcArthazAstrakam' ityukta-caturvidhAnAm api parizIlanena aSTAdaza-vidyA-pAraMgatatvaM kandhamAsIt // 5 // myAkaraNa-rasanA-rasyate anayeti s+yuc (karaNe )+TAp / nataMkI-nRtyatIti nRt+vun ( kartari )+GIp / vistaram-vi+/stR+ap (mAve ) / yI-trayo'yavA atreti tri+ayac+DIp / jigISA=jetumiccheti ji+san+ma+TAp / dvayam -dvau avayavo ati dvi+apac / jayaH-/ji+ac ( mAve ) / hindI-jihvA kI noka para nAcanevAlI usa ( nala ) kI vidyA baGgoM ke guNane se vistAra ko prApta huI veda-trayI kI taraha aThAraha dvopoM ko pRthak-pRthak vijayalakSmiyoM ko jItane kI icchA se (mAno ) aTThAraha ho gaI // 5 // . TippaNI-pUrvokta zloka meM batAI huI 14 vidyAoM meM Ayurveda, dhanurveda, gAndharva aura arthazAna-ina cAroM ko jor3akara vidyAoM kI saMkhyA 18 ho jAtI hai jo nala kI jilA kI noka para bii| isakI tulanA trayI se kI gii| trayI tIna vedoM ko kahate haiN| unameM pratyeka ke apane-apane pRthak cha:-cha; aGga-zikSA, kalpa, vyAkaraNa nirukta chanda aura jyotiSa-hote haiN| isa taraha' trayI mo chaH se guNA karake aThAraha hai| yahA~ mallinAtha ne yaha zaMkA uThAI hai ki veda to cAra hote haiM, bhAparvaNa cauthA veda hai| isalie-"aGgAni vedAzcaravAra ityAtharvaNasya pRthagvedatve trayItva-hAni:, avyanantarbhAve nASTAda zavasiddhiriti cintyam" arthAt trayI meM AtharvaNa jur3a jAne se usake bhI chaH aGgoM ke sAtha trayo 24 ho jAyego, aTThAraha nahIM / ise malli0 ne 'cintyam' kahakara chor3a diyA hai, samAdhAna koI nahIM kiyA / vastutaH dekhA jAya, to veda cAra ho haiM, trayI ke sAtha usakA koI virodha nhiiN| kAraNa yaha hai ki saMhitAoM kI dRSTi se vicAreM, to veda kI saMhitAyeM cAra haiM, kintu yadi cAroM kA vAkya-nirmANa dekhA jAya, to vaha padya, gadha aura padya-gadyobhayAtmaka-tIna prakAra kA milegaa| Rk aura sAma padyAtmaka haiM, yajuH gadyAtmaka hai tathA AtharvaNa umayAtmaka hai, isalie vAkya-nirmANa kI dRSTi se cAra vedoM ko 'trayo kaha dete haiN| prakRta meM trayI ke bhItara AtharvaNa svataH AyA huA hI hai, ataeva kavi kA 18 kahanA koI 'cintya' nhiiN| nArAyaNa ne 'rasanA' zabda ke AdhAra para vidyA se pAka-vidyA kA mo grahaNa kiyA hai jisameM nala pAraMgata the aura usake 18 bheda batAye, kintu yaha khIMcAtAnI hai| navadvayadvIpa0-vaise yadi bar3e-bar3e dIpoM ko le to pRthivI ko 'sapta-dopA vasundharA' kaha rakhA hai| purANAnusAra sAta dvIpa haiM-jambU, lakSa, zAlmali, kuza, krautra, zAka aura puSkara / inameM se saba se bar3A jambUdoSa ( eziyA ) hai, jisameM bhAratavarSa sthita hai| lekina choTe-moTe 11 dIpa aura milAkara aTThAraha ho jAte haiM / ve 11 1-kuru, candra, varuNa, saumya, kumArika, gabhastimAn , rumamAna, tAmraparNa, kazerU aura indr| ___ isa zloka meM nala kI vidyA kA prayI se sAdRzya batAyA gayA hai, isalie upamA aura jigISavA meM gamyotprekSA hone se donoM kI saMsRSTi hai / / 5 / / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH digIzavRndAMza vibhUtirIzitA dizAM sa kAmaprasarAvarodhinIm / bamAra zAstrANi dRzaM dvayAdhikA nijatrinetrAvataratvabodhikAm // 6 // anvayaH-digo...vibhUtiH dizAm IzitA saH zAstrANi kAma...nIm nija...dhikAm dayAdhikAm dRzam babhAra / TIkA-digI. dizAm IzAH (10 tatpu0 ) indrAdayo'STadikpAlAH teSAM vRndam (10 tatpu0) samUhaH tasya aMzaH (10 tatpu0 ) mAtrAbhiH vibhUtiH ( tR0 tatpu0) utpattiH yasya tathA bhUtaH (ba0 vI0) dizAm = AzAnAm IzitA=IzvaraH zAsitetyarthaH, saH nalaH zAstrANi - nigamAgamAtmakAni kAma-kAmasya icchAyAH svecchAcArasyeti yAvat , madanasya ca yaH prasara:vistAraH prAbalyamityarthaH (pa0 tatpu0 ) tam avaruNaddhi nivArayati anyatra samApayati dahatItyarthaH iti tathoktAm ( upa0 tatpu0) nija0-trINi netrApi yasya saH (ba0 vI0 ) trinetraH zivaH tasya avatara:=avatAraH (10 tatpu0) nijazcAsau trinetrAvataraH ( karmadhA0 ) tasya bhAvaH tattvam tasya bodhikAm (10 tatpu0 ) jJApika'm arthAt sa sAkSAt zivAvatAraH ityasya sUcikAm dvayAta pradhikA atiriktA tAm tRtIyAmityarthaH ( paM0 tatpu0 ) hazam = cakSuH babhAradadhau / zivI trinetraH asyApi tRtIyaM netraM zAstramiti mAvaH // 6 // vyAkaraNa-IzaH-ISTe iti z+ka ( kartari ) vibhUtiH-vi+Vs+ktin (maave)| IzitA = Iz+tRca ( kartari ) / prasaraH-pra+V+apa ( bhAve ) / rodhinIm-Vs+ pin ( tAcchIlye ) / avatarasva-yahA~ ava pUrvaka tR dhAtu se 'ave -borSam' ( pA0 3 / 3 / 120) se ghaJ kA vidhAna hone se 'avatAraH' banegA, 'avataraH' nahIM, ataH yahA~ tR dhAtu se Rdoram (pA0 2 / 3 / 57 ) se bhAva meM ap pratyaya karane ke bAda 'a' upasarga kA 'taraH' se 'supsuga' se samAla karake 'avataraH' bnaaiye| hindI-dik-pAloM ke samUha ke aMzoM se utpanna, dizAoM ke svAmI usa ( nala ) ne apane ko mahAdeva kA avatAra banAne vAlI do se adhika ( arthAt tIsarI) A~kha zAstroM ke rUpa meM dhAraNa kara rakhI tho // 6 // TippaNI-digIza0-nArAyaNa ne yahA~ 'digIzavRnde aMzena vibhUtiH ( aizvaryam ) yasya saH 'aisA vigraha karake yaha vikalpArtha siddha kiyA hai ki nala to 'dizAm IzitA' thA jaba ki dikpAla eka-eka dizA ke IzitA the, unameM nala kA AMzika aizvarya hI thaa| isa taraha nala meM adhikatA batAne ke kAraNa yahA~ vyatirekAlaMkAra hai| vidyAdhara ne 'atropamAlaGkAraH' kahA hai, kyoMki nala kI mahAdeva se tulanA ko gaI / mahAdeva trinetra haiM, nala mI zAstrarUpI ne rakhakara trinetra hai, mahAdeva kAna ( madana ) kA prasara use bhasma karake roka dete haiM, nala bhI kAma (icchA ) arthAt zAstra-zana ke kAraNa apanA aura logoM kA bhI svecchAcAra roka detA hai| zAstroM para netratvAropa hone se rUpaka hai / lokarAloM kA aMza lekara utpanna hone vAle rAjA ke sambandha meM dekhiye manusmRti:-'yasmAdeSAM surendrANAM mAtrAbhyo nirmito nRpaH' / api ca-'aSTAnAM lokapAlAnAM vapurSArayate nRpaH // 6 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite padaizcaturmiH sukRte sthirIkRte kRte'munA ke na tapaH prapedire / bhuvaM yadekAvikaniSThayA spRzan dadhAvadharmo'pi kRzastapasvitAm // 7 // anvayaH-amunA kRte sukRte catubhiH padaiH sthirIkRta ( sati ) ke tapa: na prapedire ? yat kRzaH adharmaH api ekAdhikaniSThayA bhuvam spRzan tapasvitA dadhau // ____TIkA-amunA=anena nalenetyarthaH kRte satyayuge ( yuga-paryAptayoH kRtam' ityamaraH ) sukRte = dharme ( 'syAd dharmamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSaH' ityamaraH) caturmiH = catuHsaMkhyakaiH padaiH= pAdaiH sthirIkRte = nizcalIkRte iti yAvat ( sati ) ke janAH tapaH= tapasyA na prapedire - prApuH api sarve eva tapazcaranto dharmaparA babhUvuH, yat yataH kRzaH = durbalaH kSoNa iti yAvat adharmaH api ekA0-ekaH adhiH pAdaH ( dvigu ) yasyA tathAbhUtA (ba0 vI0 ) yA niSThA= sthitiH tayA ekacaraNasthityA iti yAvat bhuvam = pRthivIm spRzan = sparzaviSayokurvan tapasvitAm = tApasasvam atha dInatvam ('muni-donau tapasvinau' iti vizvaH ) dadhau = dadhAra / adharmo'pi tapasyati sma anyeSAM tu vAtava kA iti mAvaH // 7 // vyAkaraNa-sthirIkRte = asthire sthire sampadyamAne kRte iti sthira+cci+/+kta ( karmaNi ) / prapedire=+/pad +liT ba0 va0 / niSThA-ni+ sthA+a+TAp / tapasvitAm tapaH asyAstIti tapas +vin (matubartha )+tal ( mAve ) / hindI-usa ( nala ) ke dvArA satya yuga meM dharma ke cAroM pairoM para sthira kara diye jAne para kauna tapa nahIM karane lage the ? kyoMki durbala huA par3A adharma bhI eka paira se khar3A hai| pRthivI ko chUtA huA tapastrI ( tApasa, dona ) bana baiThA thA // 7 // TippaNI-satyuga meM dharma ke cAra paira hote haiM, jinheM nArAyaNa ne isa taraha ginAyA hai :satya, asteya, zama aura dama athavA tapa, dAna, yaza aura jJAna / adharma kA eka hI paira hone se usakA durvala par3anA svAbhAvika hI hai| usapara kavi kI kalpanA hai ki vaha bhI eka paira se khar3A ho tapa kara rahA thA jaise ki usa samaya sabhI kiyA karate the| yahA~ malli0 ne 'ekAdhi-kaniSThayA' kA ekA : kaniSThayA = kaniSThikayA ( chigunI se ) artha kiyA hai| yahA~ 'kRte' 'kRte' meM yamaka hai| vidyAdhara ke anusAra yahA~ 'adho'pi tapasvitAM dadhau' yaha virodhAbhAsa hai, jisakA parihAra 'tapasvitAm' kA 'dInatAm' artha karake ho jAtA hai arthAt kRza banA humA adharma lAcAra bana gayA / malli0 ne 'adharma mo jaba tapa karane laga gayA to auroM ko to bAta ho kyaa| isa taraha kaimutya-nyAya se arthApatti alaMkAra mAnA hai // 7 // yadasya yAtrAsu balodbhutaM rajaH sphuratpratApAnaladhUmamajhima / tadeva gatvA patitaM sudhAmbudho dadhAti paGkImavadakatAM vidhau // 8 // anvayaH-asya yAtrAsu sphura...jima baloddhatam yat rajaH ( Arsa t ) tat eva gatvA sudhAmbudhau patitam paGkIbhavat vidhau aGkatAm dadhAti / TokA-bhasya = nalasya yAtrAsu= digvijayAmiyAneSu ityarthaH / sphura0-sphuran prakAzamAnaH Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH pratApaH tejaH eva ananaH= vahniH (karmadhA0 ) tasya yaH dhUmaH (10 tatpu. ) tasya maJjimA sondarTam (10 tatpu0 ) iva maJjimA yasya tathAbhUtam (ba0 bI0 ) balena=senayA uddhatam - utkSiptam yat rajA-dhUliH (AsIt ) tat eva garavA = prasRtya sudhAyAH- amRtasya bhambudhiH= samudraH kSIrasAgaraH tasmin ( 10 tatpu0 ) patitam=cyutam patomavat-kardamarUpe pariNamamAnam vidhI- candre aGkasya bhAvaH akRtA tAm cihnatvamiti yAvat dadhAti = dhArayati arthAt kSIrasAgarAta udayamAno vidhuH kardamacihito bhUtveva nissarati // 8 // vyAkaraNa-sphurata- sphura+zata / maJjimA = moH bhAva iti manjuimanica / dhyAna rahe ki imanica se bane mahimA manjimA Adi sabhI zabda pulliGga hote haiM, na ki strIliMga / ambudhiH-ambu ( jalam ) dhIyate bhatreti ambu+/dhA+ki ( adhikaraNe ) / pavIbhavat = apaGkaH paGkaH sampadyamAnaM bhavat iti pk+cci+/bhuu+sht| hindI-isa ( nala ) kI vijaya-yAtrAoM meM camakate hue pratApa-rUpI agni ke dhue~ kI taraha manohara, senA dvArA ur3AI huI jo dhUli ( thI ) vahIM jAkara kSIra-sAgara meM par3I ( aura / kocara banatI huI candramA meM kalaMka kA rUpa dhAraNa kara rahI hai // 8 // hippaNI--prakRtAm-vaise candramA meM kAlA dhabbA svabhAvataH rahatA hai, lekina kavi kI anokhI kalpanA dekhiye ki mAno nala kI senA ke calane se uThI aura samudra meM girI dhUli se banA kIcar3a candramA para laga gayA ho / sUrya aura candramA asta-samaya samudra meM DUba jAte haiM aura phira samudra se hI udaya hote hai-yaha mAratIyoM kI dhAraNA hai| kintu yahA~ kalpanA-uraprekSAkA vAcaka va Adi zabda koI nahIM hai, ataH yaha gamyotprekSA hai| pratApa para analava kA Aropa hone se rUpaka hai| paraspara nirapekSa hone se donoM kI hama yahA~ tila taMDula nyAya se saMsRSTi kaheMge // 4 // sphuraddhanurnisvanataddhanAzugapragalmavRSTivyayitasya sagare / nijasya teja:zikhinaH parazatA vitenuriGgAlamivAyazaH pare // 9 // anvayaH-saGgare paraHzatA: pare sphurad...vyayitasya nijasya tejaH-zikhinaH iGgAlam iva ayazaH vitenuH| TIkA-sagare=saMgrAme ('pratizAji-saMvidAparasu saGgaraH' ityamaraH) para:0zatAt pare iti para:zatAH ( paM0 tatpu0) zatazaH ityarthaH parezatravaH sphurad dhanuzca nisvanazceti dhanurnisvanIcApaH tahakArazca (dvanda ) anyatra indracApaH, gajitazca sphurantau prakAzamAnau dhanunisvanI (karmadhA0) yasya aba ca yatra tayAbhUtaH ( ba0 vo0) cAsau saH nalaH ( karmadhA0 ) eva dhanaH- meghaH (karmadhA0) tasya bhAzugAnAm-vANAnAm (10 tatpu0) pragahamA-mahato vRSTiH anyatra Azu gacchatIti AzugAzIghragAminI cAsau pragalmA vRSTiH (karmadhA0) tayA vyayitasya-nirvApitasya nijasya= svakIyasya tejaH= pratApaH eva zikhI= agniH ( karmadhA0 ) tasya isAlama ulmukam ayazaH= apakIrtim vitenuH = vistArayAmAsaH, arthAta yathA meSaH garjan dhArAsAreNAgnimupazamayati, tathaiva nalo'pi svavANaparamparAbhiH zarmA zauryAmimAnam amana // 9 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite __ vyAkaraNa-paraHzatAH-'zatAt pare' meM 'rAjadantAdiSu param' (pA0 2 / 2 / 31) se para zabda kA pUrva nipAta tathA pAraskarAditvAt suDAgama / nisvanaH-ni+Vvan + ap ( mAve ) vyathitasya-vi+/ay+kta (kamaNi) hindI-yuddha meM saikar3oM zatra camakate hue dhanuSa ( cApa, indradhanuSa ) evaM nisvana ( TaMkAra, gar3agar3AhaTa ) vAle nala-rUpI megha ke AzugoM ( bANoM, jora ) kI bar3I mArI varSA se bujhe huai apane teja-rUpI agni ke aMgAre-jaise apayaza ko phailA dete the // 9 // TippaNI-sphurat-yahA~ kavi zabdoM meM zleSa rakhakara nala ko megha aura zatraoM ke teja ko Aga banA rahA hai| camakate hue indra dhanuSa aura garjana ko sAtha lekara meva bora kI vRSTi se Aga ko bujhA detA hai / nala bhI camakate hue apane cApa aura usako TaMkAra-dhvani ke sAtha bANoM kI bauchAra se zatruoM kA sArA teja (zaurya) ThaMDA kara detA thaa| agni ke bujha jAne para jaise kAlA koyalA zeSa raha jAtA hai, vaise hI nala dvArA parAjita ho jAne para zatruoM kA teja unake apayaza ( badanAmI ) ke rUpa meM pariNata ho jAtA thaa| kavi-jagata meM yaza zveta aura apayaza kAlA batAyA gayA hai| yahA~ nala para megharaba ke Aropa kA aura zatraoM ke teja para agnitva Aropa kA paraspara aGgAGgimAva hai, ataH yaha sAGgarUpaka hai aura vaha bhI zleSagarbhita / 'iGgAlamiva' meM utprekSA hone se rUpaka aura utprekSA nIra-kSIranyAya se aGgAGgibhAva saMkara hai / / 6 / / anarUpadagdhAripurAnalojjvalainijapratApaivalayamjvalaguvaH / pradakSiNIkRtya jayAya sRSTayA rarAja nIrAjanayA sa rAjadhaH // 10 // anvayaH:-rAjaghaH saH analpa...jjvalai: nija-pratApaiH jvalad bhuvaH valavam pradakSiNIkRtya jayAya sRSTayA nIrAjanayA rarAja / TIkA-rAjadhaH=rAzA hantA natu bhadrAyAmityarthaH saH= nalaH anarUpa0-analpAni bahUni dagdhAni = pluSTAni ca tAni bharipurANi = zatru nagarANi (karmaSA0 ) zatrUSAM purANi ( 10 tatpu0 ) yaH tathAbhUtaiH (20 no0) atha ca analavat agnivat ujvale. (uramAna tatpu0 ) nijA:=svIyAH pratApAH- prabhAvAH taiH (karmadhA0 ) calat =dIpyamAnam bhuvaH pRthivyAH valayam = maNDalam pradakSiNIkusya = parikramya bhramitvetyarthaH ( gRhAgamane ) jayAya = kRtasarvabhU. vijayanimittamityarthaH sRSTayA= kRtayA purajanaiH purohitairvA nIrAjanayA = ArAtrikayA rarAjazuzume / digvijaye zatrunagarANi prajvAlya muzataramujjvalo nalapratApo nIrAjanAkArya karoti smeti mAvaH // 10 // vyAkarakha-rAjadhaH-rAzo hantIti rAjan+ han 'rAjagha upasaMkhyAnam' iti nipAtanAta sAdhu / pradakSiNIkRtya = apradakSiNaM pradakSiNaM sampadhamAnaM kRtveti pradakSiNa+ci+ lyap | hindI--rAjAoM kA badha karane vAlA vaha ( nala ) bahuta se zatru-nagaroM ko jalA dene vAle evaM agni-jaise ujjvala apane pratApoM ke rUpa meM, dedIpyamAna bhU-maNDala kA ( vijaya hetu) cAroM ora cakkara kATakara vijayopalakSya meM ( purohitoM evaM prajAjanoM ke dvArA ) kI huI AratI se zomita hotA thA // 10 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH TippaNI-anaka-analpadagdhAripurAzcate analAH (karmacA0 ) : ummaleH aisA vigraha bhI kiyA jA sakatA hai arthAta zatru-nagaroM ko jalA dene se nala kA pratApa aura bhI bar3ha gayA jisase sArA bhUmaNDala dopta ho utthaa| yahAM pratApa para norAjanAtva kA Aropa hone se vyasta rUpaka kisI ne mAnA hai| lekina hamAre vicAra se yahA~ gamyoraprekSA mAnanA adhika acchA rhegaa| kavi kI kalpanA yaha hai ki apane dedIpyamAna pratApa se nala aisA laga rahA thA mAno usakI AratI kI jA raho ho| analojjvale: meM luptopamA hai| nIrAjanA-vijaya, vivAha bAdi karake lauTa Ane para purohita athavA kahIM mahilAjana mAMgalika kriyA ke rUpa meM vijetA athavA vara-vadhU Adi kI AratI utArA karate haiN| yaha prathA deza meM sarvatra pracalita hai| zabdAlaMkAroM meM 'rAja' 'rAja' 'rAja' meM bamaka, 'u' aura 'na' kI AvRtti meM vRttyanupAsa hai // 10 // . nivAritAstena mahItale'khile nirItibhAvaM gmite'tivRssttyH| na tasyajunamananyavizramAH pratIpabhUpAlamRgIdRzAM dRzaH // 11 // anvayaH-tena akhile mahItale nirItimA gamite (sati ) nivAritAH ativRSTayaH ananyasaMzrayAH ( satyaH ) pratIpabhUpAla-mRgIdRzA dRzaH na tasyajuH nUnam // TIkA-tenanalena akhile sakale mahItale = manAH tale (10 tatpu.) nirI0-nirgatA IsayaH= ativRSTayAdayo vipattayaH yasmAt tathAbhUtasya (pAdiva0bI0) mAvaH tatsam nirI. titvamiti yAvat (10 tatpu0 ) tam gamite- prAptei sati nivAritAH= pratiSiddhAH ativRSTayaH= ItivizeSAH ananya0-na anyaH saMzrayaH= AzrayaH yAsA tAH (ba0 bI0) satyaH pratIpa0pratIpA:-viruddhAH zatraba ityarthaH ca te bhUpAlAH rAjAnaH ( karmadhA0 ) teSAm mRgIrazAm - mRgoppA dRzau zva dRzau yAsa tAH (ba0 vI0 ) tAsAm mRganayanInA khopAmityarthaH dazaH= nayanAni na tasyAH - atyajan nalena zatravo hatAH tAsAM khiyazca satataM rurudurityarthaH // 11 // ___ gyAkaraNa-gamite-gam +pic+kta karmaNi nivAritA:-ni/+pic+kta ( karmaNi) pratIpa-pratigatAH Apo yati ( prAdi ba0 bI0) prati+ap +ac ap ko Ip / bhUpAlabhuvaM pAlayatItibhU+/pAl + ac ( kartari ) / hindI-usa (nala ) ke dvArA sAre bhUmaNDala ke Iti-rahita kara diye jAne para, roka do gaI ativRSTiyo anyatra Azraya na pAye hue mAno zatru rAjAoM kI mRganayaniyoM ko A~khoM ko nahIM chor3atI tho ( arthAt vahA~ jA basa gaI ) // 11 // TippaNI-Iti-Iti vipatti ko kahate haiN| ve chaH hotI hai-ativRSTiranAvRSTimUSakAH zabamAH shukaaH| pratyAsajJAzca rAjAnaH SaDetA ItayaH smRtAH / / arthAt ativRSTi, sUkhA, cUhe, TiDDIdala, tote aura par3osI (zatru ) raaje| nala ke rAjatva-kAla meM usake puNya aura pratApa ke kAraNa rAjya meM kahIM bhI kisI prakAra kI vipatti nahIM par3atI thii| ativRSTi ko zatru-rAjAoM kI rAniyoM ke netroM meM rahanA par3A arthAt nala ne zatru mAra die jisake kAraNa unakI vidhavA rAniyoM rAta-dina A~khoM se A~suoM kI bAr3ha bahAtI rahatI thiiN| vaha mAno ativRSTi thii| isa zloka meM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite 'nUnam' utprekSA-vAcaka hai| isa sambandha meM dekhiye sAhitya-darpaNa-manye zake dhruvaM prAyo nuunmisyevmaadyH| utprekSA-vyaJjakAH zamdA iva zabdo'pi tAdRzaH // ' 'mRgIdRzAm' meM luptopamA rAniyoM ke dina-rAta rote rahane ke rUpa meM ghumA-phirAkara (bhaMgyantareNa ) nala ne "rAjAoM ko mAra divA"-yaha gamya bAta kaha dI gaI hai, ataH paryAyokta ('gamyasyApi maGgayantareNAkhyAnaM paryAyoktam') mI hai| 'ritA' 'roti 'dRzo daMzaH' meM chekAnuprAsa hai / yaha ina sabako saMsRSTi hai // 11 // sitAMzuvarNairvayati sma tadguNairmahAsivemnaH sahakRtvarI bahum / digaNanAGgAvaraNaM raNAGgaNe yazaHpaTaM. tadbhaTacAturIturI // 12 // anvayaH-mahAsi-vemnaH saha-kRtvarI tadbhaTacAturI-turI rapAGgaye sitAMzu-vaNa: tad-guNaH digaGganAGgA''varaNaM bahu yazaHpaTaM vayati sma // TIkA-mahA.-mahAn cAsau asiH khagaH mahAsiH / karmadhA0 ) sa eva vemA vayanadaNDaH ( 'puMsi vemA vAya-daNDaH' ityamaraH) (karmadhA0 ) tasya sahakRtvarI= sahakAriNI tabaTa0tasya = nalasya bhaTAH = sainikAH teSAM cAturIcaturatA yuddhanaipuNyamityarthaH (pa0 tatpu0 ) eva turIniSpanna vastra-veSTana daNDaH raNaH- yuddham eva prANam = catvaram ( kamedhA0 ) tasmin sitA. sitAH zvetAH aMzaSaH=kirapAH (karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH candra ityarthaH (ba0 vI0 ) tadava varNaH ( upamAna tatpu.) yeSAM taiH zubhairityarthaH ( ba0 bI0 ) tasya =nalasya guNaiH= zauryAdimiH eva guNaH = tantubhiH diga0-dizaH eSa bhaGganAH ( karmadhA0 ) tAsAm aGgAnAm = avayavAnAm bAvaraNam - AcchAdakam (10 tatpu0) bahu-vizAlam yazaH kItiH eva paTa:vastram (pa. tarapu0 ) vayatismatatAna / nala-zaurya vinaiva taTaiH zatrun vijitya tad-yazazcaturdikSu vistAritamiti mAvaH // 12 // vyAkaraNa-sahakRsvarI-saha karotIti saha+V+kinap + Gop / cAturI-caturasya mAva iti catura+a - DIpa / prAvaraNam-AvRNotIti A+/a+lyu ( kartari ) / hindI-vizAla khaharUpI karaghe kI sahayoginI usa (nala ) ke sainikoM kI caturatArUpI turI ( mAku, DarakI ) raNAGgaNa meM candramA jese ( zveta ) usa ( naka) ke guNoM ( zauryAdi ) rUpI gupoM (tantuoM ) se dizA-rUpI aMganAoM ke aGgoM ko Dhakane vAlA vizAla yaza-rUpI paTa bunatI thii||12|| TippaNI nala ke sainika ho itane zUravIra the ki ve svayaM hI zatruoM kA nAza karake usake yaza para cAra cA~da lagA dete the| kucha TIkAkAra yahA~ 'tad-maTa', meM 'saH= nalazcAsau bhaTaH' yoM (karmadhA0 ) vigraha karake tat zabda se nala ko hI lete haiM, kyoMki prakaraNa nala ke zaurya kA cala rahA hai, na ki usake sainikoM kA arthAt svayaM vaha yodhA nala apane zaurya karma se yaza-arjana karatA thaa| yahA~, para vemA, cAturI para asiturI, dizAoM para aGganAoM, svaguNoM para guNoM (sUtroM) aura yaza para paTa kA Aropa hai| unameM mukhya yaza-paTa hai, zeSa usake aGga haiM isalie yaha sAGga-rUpaka hai, guNazamda meM zleSa hai| 'turI' 'turI' meM yamaka aura anyatra vRttyanupAsa hai / / 12 / / pratIpabhUpairiva kiM tato miyA viruddhadhamairapi bhettatojjhitA / amitrajinmitrajidojasA sa yadvicArakcAragapyavartata // 16 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamaH sarga: anvayaH-pratIpa-bhUpaiH iva viruddha-dharmaH api yataH miyA mettatA ujjhitA kim ? yat saH bojasA amitrajita ( api ) mitrajit , (atha ca ) vicAra-dRk aei cAra-dRk avartata / TIkA-pratIpAH viruddhAzca te bhUpAH nRpAH taH ( karmapA0 ) va viruddhAca te dharmAH = svamAvAH taiH ( karmadhA0 ) api tataH tasmAt ( nalAt ) bhiyA = mayena bhettRtA= medakatvam , upajApaH nala-prajAsu antabheda iti yAvat ujmitAtyaktA kimiti prazne utprekSAyAM vA, yadayataH saH=nalaH zrojasA tejasA bhramitrAn = zatrUn jayatIti tathoktaH ( upa0 tatpu0 ) api mitrajit = suhRt-jit , yaH khalu amitrajit sa katha mitrajit iti virodhaH, tatparihArazca ojasA mitram = sUrya jayatIti tathoktaH, arthAt nalaH sva-pratApena zatranapi jayati sma, sUryamapi ca jayati sma / vicAra-vigatAH cArA:=guDha-puruSAH ( 'cArazca gUDhapuruSaH' ityamaraH ) eva dRg yasya tathAmUtaH (ba0 bro0 ) api cAradRg yaH khalu vicAra-dRg sa kathaM cAradRg iti virodhaH tatparihArazca vicAra:= vivekaH zAstramiti vA dRg yasya saH arthAt sa zAstra-cakSuSA, cAra-cakSuSA ca pazyati sma, yayoktam"vAraiH pazyanti rAjAnaH"avataMta= AsIt / vyAkaraNa-tataHbhiyA-yahA~ bhaya hetu meM paJcamI hai| bhettatA=bhinattIti /bhid+tR+ tala +TAp / ujjhitA-Vuj jh +kta ( karmaNi) amitrajita- ji+kvip ( kartari) cAraH caratIti/ vara+ac ( kartari ) cara evaM cAraH ( aN svArthe ) / hindI-virodhI rAjAoM kI taraha nala kI Dara se viruddha dharmoM ne bhI virodhitA chor3a dI hai kyA ? kyoMki vaha ( nala ) teja se amitra-vijetA ( zatra-vijetA ) bhI thA aura mitra vijetA (1) muhat-vijetA (2) (sUrya-vijetA) bhI thA) eva vicAra-dRk / (1) vinA cAroM-gupta caroM-ke dekhane vAlA (2) vicAra=viveka-se dekhane vAlA) bhI thA, aura cAra-dRk [cAroM se dekhane vAlA ) bhI thA // 13 // TippaNo-yahA~ kavi ne amitra, mitra evaM vicAra, cAra zabdoM meM zleSa ra vakara virodhAbhAsa kI anokhI chaTA dikhA rakhI hai| jo vyakti amitra-zatru-ko jItatA hai, vaha bhalA mitra-muhat-ko kyoM jItegA ? vaha to usakA sneha-pa.tra hotA hai| ataH yaha bilakula viruddha bAta hai, lekina mitra zabda kA sUrya arya karake virodha-parihAra ho jAtA hai arthAt nA apane teja se sarya ko jItane vAlA thaa| isI taraha vicAra-dRk-binA-cAroM-guptacaroM-ke dekhane vAlA hotA huA mI cAra-dRkcAroM se dekhane vAlA thaa| yaha bhI viruddha bAta hai| kintu vicAra kA artha viveka karake samAdhAna ho jAtA hai| isa bAta kI tulanA virodhI rAjAoM se kI gaI hai, jinhoMne nala se bhaya khAkara usakI prajA meM bhettRtA-usake viruddha prajA meM phUTa DAlanA-chor3a diyA thaa| yahA~ upamA hai jI 'kim' zabda dvArA vAcya utprekSA kI bhUmi banA rahI hai, utprekSA bhI virodhAbhAsa kA aGga banI huI haiisa taraha yahA~ ina sabhI kA aGgAGgibhAva-saMkara hai| usakA bhI 'mitra' 'mitra' 'cAra' 'cAra' se bane yamaka ke sAtha ekavAcakAnupraveza saMkara hai // 13 // tadojasastadhazasaH sthitAvimau vRtheti citte kurute yadA yadA / tanoti mAnoH pariveSakaitavAttadA vidhiH kuNDalanAM vidhorapi // 14 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 naivadhIyacarite anvayaH-vidhiH yadA yadA padomasaH tad-yamasaH ( ca ) sthito imo cyA-iti citte kurute, tadA ( tadA ) mAnaH vidhoH api pariveSa-kaitakAta kuNDalanAm tanoti / . TokA-vidhiH- brahmA yadA-padA- yasmin yasmin samaye tasya = nalasya bhojasaH-tejasaH (50 tatpu0 ) tasya = nalasya yazasaH koH (10 tatpu0) (ca) sthitI-vidyamAnatve sattAyAmiti yAvat imausUrya-candro vRthA-mpayau~ iti cice kurute-vicArayatItyarthaH tadA tadA tasmin tasmin samaye mAnoH sUryasya vidhoHcandrAya bhapica pari0 pariveSaH paridhiH (pariveSastu paridhirupasUryaka-maNDale' ityamaraH ) eva kaitavam = vyAjaH tasmAt (karmadhA0 ) 'kapaToskho byAja-dambhopadhayazchadma-kaitave' ityamaraH) kuraDalanAm = vaiyarthya-sUcakaM rekhA-maNDalamityarthaH tanoti =karoti arthAt yat kArya sUrya-candrau kurutaH tat nalasya tejo yazazcaitra kurutaH tasmAt tau gyaveva / nalasya pratApaH yazazca sUrya candramapi ca vijayete iti mAvaH // 14 // vyAkaraNa-pariveSaH pari+/viS +ghaJ kaitavam=kitavasya bhAvaH iti kitava = aN / kurA ulanA= kuNDalaM karotIti kuNDala+Nic kuNDalayati ( nAma dhA0 ) banAkara/kuNDala+ yuca ( mAve+TApa ) / hindI-brahmA jaba-jaba yaha socate haiM ki usa ( nala ) ke teja aura yaza ke rahate-rahate sUrya aura candramA bekAra haiM, taba-taba vaha pariveza ke bahAne unake irda girda gola gherA banA dete haiM // 14 // TippaNI-pariveSa (1)-hama dekhate haiM ki kamI-kamI sUrya aura candramA ke irda-girda dIptirekhA ( halo ) banI rahatI hai, jo ki eka prAkRtika dRzya ( Phenomenon ) hotA hai / isa para kavi kI kalpanA hai ki mAno vaha vyarthatA-sUcaka gola rekhAcihna hai, kyoMki sUrya kA kAma nala kA teja aura candra kA kArya usakA yaza hI kara dete haiM, phira unakI kyA AvazyakatA hai| likhate samaya jaba hama kisI ajhara ko do bAra likha baiThate haiM, to eka para Aja-kala to kasa (x)kA ciha banA dete haiM, lekina atIta meM usake irda-girda gola rekhA-cihna banAne kI prathA yo / isase yaha dhani nikalI ki nala kA teja sUrya kI taraha ujjvala aura yaza candramA kI taraha dhavala hai| yahA~ pariveSa para kuNDalanA kI kalpanA karane se utprekSA hai jo vAcaka pada ke na hone ke kAraNa gamya hai, vaha mI pariveSa ke apahana karane se huI hai, isalie yaha kainavApahunyutyApita utprekSA khlaaii| 'vidhi:' 'vidhoH' Adi meM anupAsa hai // 14 // ayaM daridro bhaviteti vaidhasI lipi lalATe'rthijanasya jAgratIm / mRSA na cakre'lpitakalpapAdapaH praNIya dAridrayadaridratA nalaH // 15 // anvayaH-pralpita-kalpapAdapaH nRpaH dAridraya-daridratA praSIya 'ayam daridraH mavitA'. iti adhijanasya lalATe jAgratIm vaiSaptIm lipim mRSA na cakre / TIkA-akSipa0-alpitaH= alpIkRtaH adhaHkRta iti yAvat cAsau karUpa-pAdapaH kalpavRkSaH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtaH (ba0 bo0) nRpaH - rAjA nalA dAridayaspa-nirdhanatAyAH daridratAm = amAvamityarthaH praNIya-kasvA arthAt athiMjanAya dhanaM. davA vasya dhanAmAvaM nirAkRtya' Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH bhayam eSaH= ajinaH daridraH= dhana-rahito mavitA- bhaviSyati" iti bharthijanasya yAcakajanasya sabATe - mastake jagratIm - prakAzamAnAmityarthaH vaidhasIm = vedhassambandhinIm brahmaNa iti yAvat lipim = lekham mRSA= mithyA na cakre = kRtavAn arthAt daridrANAM lalATe brahmalikhitA dAridrayarekhA nApAkRtA api tu daridratAyA dAridraya kRtvA sA rakSitaiva / nalarAjye ko'pi daridro nAsIditi mAvaH // 15 // vyAkaraNa-pravirata pralpaM karototi alpa+Nic ( nAmadhA0 ) alpayati banAkara niSThAmeM kta (karmaNi) dAridrayam-daridrasya mAvaH iti daridra+vyaJ / daridratA daridrasya bhAva iti daridra+ tala+TAp / praNIya%pra+nI+lyap / jAgratIm - jAgR+zata+kop / vedhasIm - veSasa iyam iti vedhas+a+ Dop / TippaNI-alpita0-dAna meM nala ne kalpa vRkSa ko bhI nIcA dikhA diyA thA kyoMki kalpavRkSa to mA~gane para hI detA hai, kintu narU vinA mA~ge hI de detA thaa| yahA~ upamAna kalpavRkSa kA tiraskAra kiyA gayA hai, ataH pratIpAlaMkAra hai| dAridraya-nala ne daridroM ke mAthe para brahmA dvArA likhI daridratA kI rekhA nahIM miTAI, use banAye hI rakhA, lekina vaha daridratA dAridraya kI thI, dhana kI nahIM arthAt usane kahIM bhI dhanAmAva nahIM rahane diyA, sabako saMpanna banA diyaa| alpiA -kalpapAdapa, dAridraya-daridratA Adi meM anupAsa hai / 15 / / vibhajya meruna yadarthisAskRto na sindhurussagaMjalavyayaimaruH / amAni tattena nijAyazoyugaM dviphAlabaddhAzcikurAH ziraHsthitam // 16 // anvayaH yat (mayA) meruH vimajya na arthisArakRtaH, sindhuH utsarga-jala-vyayaiH maruH (na kRtaH), tat tena dvi-phAla-baddhAH, cikurAH ziraH-sthitam nijAyazo-yugam amAni / TIkA--yatya smAt kAraNAt ( mayA ) meru:-sumeruH hemAdririti yAvat vibhajya= maktvA khaNDazaH kRtvetyarthaH na' prathi0-prathinA-yAcakAnAm adhInIkRtaH arthAta yAcakebhyo na dattaH, sindhuH samudraH harasagAMtha jalam utsarga-jalam (ca0 tatpu0) tasya jyayaiH-prakSepaiH (pa0 tatpu0) maruH marusthalaM nirjaladeza ti yAvat ca na kRtaH=dAnaM hi jalotsargapUrvakamucyate, tat-tasmAt kAraNAt tena =nalena dvayoH phAlayoH mAgayoH badAH rakSitA iti yAvat cikurAH kezAH ( 'cikuraH kuntalo bArUH' ityamaraH) zirasi= mUrdhani sthitam = AsInam nija0-ayazasaH = apakotaH yugalamadvayam (10 tatpu0) nijaM ca tat ayazoyugam ( karmadhA0) pramAni mene arthAt "sumeru-parvataM khaNDazaH kRtvA suvarNa yAcakebhyo na dattam, dAna-samaye ca saMkalpArtha jarumuddhRtya samudro na zoSitaH" iti kezaphAladvayarUpe me mUni apakIrtidvayaM tiSThati / / 16 // vyAkaraNa-arthi0-adhinAm adhInIkarotIti athisAtkaroti iti athin+sAta+V, niSThA meM kta ( karmaNi ) ( tadadhonavacane pA0 5 / 4.52 ) / utsargaH ut+/sRj+ghaJ (bhaave)| vyayaH-vi+ ac (mAve) pramAni man+luG pra0 pu0 e0 / hindI-"kyoMki (maiM) sumeru-parvata ke Tukar3e-Tukar3e karake ( usakA sArA sonA ) yAcaka Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 naiSadhIyacarite samUha ke adhIna nahIM kara pAyA ( aura ) dAna ( ke saMkalpa ) meM jala chor3akara samudra ko ( khAlI karake ) marusthala nahIM banA pAyA"-isa kAraNa usa ( nala ) ne do bhAgoM ( paTTiyoM ) meM ba~dhe bAla sira para sthita apane do apayaza samajhe // 16 // TippaNI-nijAyazoyugam -saMskRta meM lokokti hai-'akautiH zirasi sthitA' arthAt kalaMka sira para lagatA hai| apayaza kalaMka hI hotA hai jisakA kavijagata meM kAlA rUpa mAnA jAtA hai-'mAlinyaM vyomni pApe / nala ke sira ke bAla kAle aura do mAgoM meM vibhakta the| nala samajha rahA thA mAno mere sira para ye do kalaMka haiN| hama pIche batA Ae haiM ki 'manye, dhruvam' Adi zabda utprekSA-vAcaka hote haiM, ataH yahA~ utprekSA hai, sAtha hI nindA ke vyAja se yahA~ nala kI stuti ho rahI hai ki vaha bar3A mArI dAnI thA, ataH vyAja-stuti kA utprekSA ke sAtha saMkara hai| kintu vidyAdhara kA kahanA hai ki yahA~ dviphAla-baddha-kezoM kA pratiSedha karake unapara ayazoyugatva kI sthApanA se apahna ti hai jabaki mallinAtha ne kezoM para kArya-sAmya se ayaza kA Aropa hone ke kAraNa rUpaka mAnA hai // 16 / / . ajasramabhyAsamupeyuSA samaM mudaiva devaH kavinA budhena ca / dadhau paTIyAn samayaM nayAyaM dinezvarazrIrudayaM dine dine // 17 // anvayaH-paTIyAn dinezvara-zrIH ayam devaH ajasram abhyAsam upeyuSA kavinA budhena ca samam mudA eva samayam nayan dine dine udayaM ddhau| TIkA-paTI0-pratizayena paTuH= nipuNaH kavitvAdyabhyAsavAn ityarthaH, anyatra andhakAranivAraNasamarthaH tejasvItyarthaH / dine-dinasya IzvaraH (10 tatpuH ) sUryaH tasya yA zroH= kAntiH teja iti yAvat tadvat zroH yasya tathAbhUtaH (ba0 bro0 ) ayam devaH rAjA nala ityarthaH anyatra devaH= bhagavAn ajasram =nirantaram abhyAsam = kAvya:nirmANa-vyasanam zAstramananavyasanaJca anyatra sAnnidhyam ( abhyAso vyasane'ntike ityamaraH) upeyuSA=prAptavatA, kavinAkAvyakartA, anyatra zukeNa, budhena viduSA anyatra candraputreNa grahavizeSeNeti yAvat samam = saha mudA eva = prasannatayA eva samayam = kAlam nayan -pApayan anyatra kurvan dine dine= prati. dinam udayam = abhyudayam anyatra gagane udgamanam dadhau = dhArayAmAsa // 17 // byAkaraNa-paTIyAn-atizaya artha meM paTu zabda se Iyasun pratyaya hai| upayuvA-upa+ VNa se upeyivAnanAzvAnanUcAnaJca' (pA0 3.2.109 ) satra dvArA bhUtakAla ke artha meM upeyivAn nipAta-ganiyamita rUpa--se banatA hai| usakA yaha tRtIyAnta rUpa hai| mud/mud+ kvip ( bhAve ) / hindI-jisa taraha atipaTu (tejasvI ) sUryadeva nirantara ( apane ) samIpa meM raha rahe kavi (zuka / ora budha ( graha-vizeSa ) ke sAtha prasannatA pUrvaka samaya kA nirmANa karate hue pratidina udaya hote haiM, usI taraha sUrya kI sI kAntivAlA ( kAvyAdi meM ) bhati paTu yaha rAjA nala bhI nirantara ( kAvya aura zAstra ke ) abhyAsa meM lage hue kaviyoM ( kAvyakAroM ) tathA budhoM ( vidvAnoM ) ke sAtha prasannatA-pUrvaka samaya kATatA huA pratidina udaya ( abhyudaya ) rakha rahA thA // 17 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sagaH TippaNI-isa zloka meM kavi ne zleSAlakAra kA camatkAra bhara rakhA hai / paTIyAn kavi,budha Adi sAre zabda dvayarthaka haiN| nala ke pakSa meM kavi aura budha zabda ko 'jAtAvekavacanam' samajhakara bahathaMka lenA hai jabaki sUrya kI tarapha ve eka-eka hI graha haiM / jyotiSa-zAstra ke anusAra 'budha-zuko sadA pUrvottararAzisthitau' hote haiM aura sUrya ke samIpa rahate haiM / nala ke samIpa mo kaviyoM aura vidvAnoM kA jamaghaTa lagA rahatA thaa| teja meM nala kA sUrya ke sAtha Arthika sAdRzya rahate hue bhA anyatra zAbdika sAdRzya ho hai ataH yaha zliSTopamA kahalAtI hai| 'dinezvarazrIH' meM luptopamA mI hai // 17 // adhovidhAnAt kamalapravAlayoH ziraHsu dAnAdakhilakSamAbhujAm / puredamUva bhavatIti vedhasA padaM kimasyAGkitamUrdhvarekhayA // 18 // andhayaH-kamala-pravAlayoH adhovidhAnAt akhila-kSamAbhujAm zirassu dAnAt ( ca ) 'idam purA Urca mavati' iti ( kAraNAt ) vesA asya padam Urdhva-rekhayA aGkitam kim ? __TIkA-kamala-kamalaM ca pravAlaM ceti kamala-prabAle (indra ) tayoH= adhovidhAnAt = nIcaiH karaNAt aruNatva-snigdhatvayoH nirmitatvAt ityarthaH tathA akhi0-akhilAca te samAbhujaH =rAjAnaH ( karmadhA0 ) teSAm zirassu mUrdhasu dAnAt = vidhAnAt sthApanAdityarthaH= 'idam nala-padam purA-agre bhaviSyatkAle iti yAvat Urdhvam - utkRSTam uri ca bhavatibhaviSyati' iti kAraNAt vedhasA=brahmaNA prasya = nalasya padam =pAdam UcarcA =upari gatA rekhA=paMktiH tayA ( karmadhA0 ) aGkitam cihitam kim ityutprekSAyAm // 17 // vyAkaraNa-kSamAbhujAm-kSamAm (pRthivIm / bhumjanti iti kSamA+bhuja+kvip ( kartari ) purA Urdhva bhavAta' yahA~ 'yAvat-purA-nipAtayorlaTa' (pA0 3 / 3.4 ) se 'purA' ke yoga meM bhaviSyadartha meM laT huA hai| hindI-kamala aura kisalaya ko nIce kara dene ( tathA ) sabhI rAjAoM ke siroM para rakhane se 'yaha ( paira ) Age Upara ( hI ) hogA' isa kAraNa brahmA ne isa / nala) kA paira Urdhva rekhA se cihnita kara diyA thA kyaa?||18|| TippaNI--sAmudrika zAstrAnusAra 'UrdhvarekhAdinapadaH savotkarSa majet pumAn / arthAt jisa vyakti ke paira para Upara ko rekhA jAtI hai, vaha bar3A utkarSazAlI hAtA hai| isI tathya para kavi ne kalpanA kI hai / nala kA paira kamala aura kisalaya ko nIce kiye hue arthAt unase Upara ( utkRSTa ) thA, sAtha hI rAjAoM ke siroM ke bhI kAra thaa| yahA~ 'kim' zabda ke utprakSA-vAcaka hone se utprekSA hai upamAna kamala aura pravAla kA tiraskAra karane se sAtha meM pratIpa bhI hai| jagajjayaM tena ca kozamakSayaM praNItavAzaizavazeSavAnayam / sakhA ratIzasya RturyathA vanaM vapustathAliGgadathAsya yauvanam // 19 // anvayaH-zaizavazeSavAn ayam jagajjayam tena ca kozam akSayam prapItavAn / atha yathA ratIzasya sakhA RtuH vanam ( AliGgati ) tathA yauvanam asya vapuH AliGgat / / TIkA-zaiza0 zizoH bhAvaH zaizavam tasya zeSaH (10 tatpu0) masmin astIti tathoktaH Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite ISadavaziSTazaizava ityarthaH prayam= nalaH jagataH jayam = vijayam ( 10 tatpu0) tena= jayenetyarthaH kozam = nidhim akSayam = paripUrNamityarthaH praNItavAn = kRtavAn atha = etadanantaram yathA ratyAH IzaH - patiH kAmadeva iti yAvat (10 tatpu0 ) sakhA=mitram RtuH = vasantaH dhanam tayA yauvanam = tAruNyam asya- nalasya vapuH zarIram prAliGgat = AzliSyat asamApta-zaizava eva nalo digvijayaM kRtvA yauvanamArUDha ityrthH| ____ vyAkaraNa-zaMzavam-zizoH mAva iti zizu+aN / ratIzasya Rtu:-yahA~ guNa prApta thA kintu 'RtyakaH' (pA0 6 / 1 / 128 ) se vikalpa meM prakRtibhAva ho gayA hai| hindI-zaizava zeSa rahate-rahate usa ( nala ) ne jagat-vijaya ( kara liyA ) aura usase koza akSaya kara diyaa| tadanantara yauvana ne usake zarIra kA isa taraha AliMgana kiyA jaise kAmadeva kA mitra vasanta vana kA AliMgana kiyA karatA hai // 16 // TippaNI-yahA~ vasanta se upamA dekara kavi kI yaha vastudhvani hai ki vasantAgamana se jaise vana saundarya se jagamagA jAtA hai, vaise hI yauvana Ane se nala ke zarIra kA saundarya prasphuTita ho utthaa| zatruoM kA saphAyA ho gayA hai; koSa bhI akSaya ho gayA hai| aba damayantIlAma zeSa hai| yahA~ upamAlaMkAra hai / pahale-dUsare pAdoM ke anta meM 'ayam 'ayam' meM antyAnuprAsa, tIsare cauthe pAdoM ke anta meM 'vanam' 'banam' meM yamaka hai / / 16 / / adhAri paddheSu tadaghriNA ghRNA kva tacchayacchAyalavo'pi pallave / tadAsyadAsye'pi gato'dhikAritAM na zAradaH pArvika zarvarIzvaraH // 20 // anvayaH-tadadhiNA padmaSu ghRpA adhAri, pallave tacchaya-cchAya-lavaH = api kva? zAradaH pAvika-zarvarIzvaraH tadAsya-dAsye api adhikAritAm na gataH / TIkA-tasya = nalasya aghriNA=pAdena ( 10 tatpu0 ) padmaSu = kamaleSu ghRNA= jugupsA adhAri= akAri pAdasya padmApekSayA adhikamundaratvAt / pallave nava-kisalaye tasya = nalasya zayaH= hastaH ( 'paJcazAkhaH zayaH pANiH'-ityamaraH ) tasya yA chAyA = kAntiH tasya lavaH=lezaH ( sarvatra pa0 tatpu0 ) kva ? lezo'pi naastyevetyrthH| zAradaH= zaratkAlInaH zarvaryA-rAjyA IzvaraH svAmI ( 10 tatpu0 ) zarvarIzvaraH pArvikaH = parvaNi bhavaH paurNamAsIya ityarthaH pAvikazcAsau zarvarIzvaraH zati pAvi0 (karmadhA0) pUrNimA-candraH tasya =nalasya yat bhAsyam - mukham tasya dAsyam bhRtyatvam tasmin ( 10 tatpu.) adhikAritAm = yogyatAmityarthaH na gataH = prAptaH arthAt dAsyayogyo'pi nAsIt / nalasya pAda-pANi-mukham nirupamamiti mAvaH // 20 // __ vyAkaraNa-tacchaya0-yahA~ zayasya chAyA iti vibhASA senA0 (pA0 2 / 4 / 25) se chAyA zabda ko vikalpa se napuMsaka ho gayA hai| zAradaH zaradi bhava iti zarad +aN / pAvikaH= parvaNi bhava iti parvan - ThaJ / dAsyam = dAsasya mAva iti dAsa+vyaJ / adhikAritA=adhikAro'syAstIti adhikAra+in adhikArI tasya bhAva iti adhikArin +tal +yaap| hindI-usa ( nala ) ke paira ne kamakoM se ghRNA rakhI; nava kisalaya meM usa ( nala ) ke hAtha 1-paarvnn| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH kI kAnti kA leza bhI kahA~ ? zarad kI paurNamAsI kA cA~da usa ( nala ) ke mukha kI dAsatA kAmI adhikArI nahIM thA // 20 // TippaNI-yahA~ nala ke paira, hAtha aura mukha ke sAmane kramazaH padma, pallA evaM zaraccandra kA tiraskAra kiyA gayA hai, ataH pratIra hai, kintu mallinAtha ke anusAra yahA~ adhei Adi meM yA bhAdi kA asambandha hone para bhI sambandha pratipAdita kiyA gayA hai, isalie yaha asambandhe sambayAti zayokti hai 'cchaya' 'cachaya' 'dAsya' 'dAsye' meM che kAnupAsa hai // 20 / kimasya lomnAM kapaTena koTimirvidhina lekhAmirajIgaNad guNAn / na romakapaughamiSAjjagatkRtA kRtAzca kiM dUSaNazUnyabindavaH // 21 // anvayaH-vidhiH romyAm kapaTena koTimiH rekhAbhiH asya guNAn na ajIgaNa kim ? jagatkRtAM roma' pAt dUSaNa 'vaH ( ca ) na kRtAH kim ? ____TIkA-vidhiH = brahmA rogNAm =lomnAm kapaTena=vyAjena koTibhiH = koTi-saMsthAnika sArdhanikoTimirityarthaH yathoktam-'tisraH koTayo'rdhakoTI ca yAni romANi maanusse'| rekhAmiHlekhAmiH asya = nalasya guNAn = zauyaudAryAdIn na ajIgaNat = gapitavAn kim apitu gaNitavAn eva / jagatkRtA=jagatkaroti = sanjatIti tathoktaH tena (upapada tatpu0) brahmaNetyarthaH roma-= rogNAm = lomnAm ye kUpAH= vivarANi teSAM yaH poSaH = samUhaH tasya miSAt = vyAjAta ( sarvatra 10 tatpu0) dUSaNa-dUSakhAnAm =doSANAm yAni zUnyAni = amAvAH teSAM bindavaH tajyApakA vartularekhA ityarthaH na kRtAH kim api tu katA eva / nalaH sarvaguNasampannaH sarvadoSarahitazcAsIditi bhaavH| vyAkaraNa-vidhiH-vidadhAti sanati iti vi+VdhA+ki (kartari ) ajIgaNavagiNa (carA0 ) luG jagatkRtA=jagat F/+kvip ( kartari ) / hindI-brahmA ne romoM ke bahAne karor3oM rekhAoM se isa ( nala ) ke guNa nahIM gine kyA! jagat sraSTA roma-kUpoM ke samUha ke bahAne doSoM ke abhAva-sUcaka bindu-gola-rekhAyeM-nahI banA gayA kyA? TippaNI-isa zloka meM kavi nala ke romoM aura roma-kUpoM meM usake guNoM evaM doSAmAna ko ginatI kI kalpanA kara baiThA hai / usameM karor3oM guNa hai aura doSa sarvathA zUnya hai| "kam' zarada kahA~ utprekSA kA vAcaka hai sAtha hI kAku vakrokti bhI banA rahA hai| utprekSAyeM do haiM, kAku mI do haiN| inakA ekavAcakAnupaveza-saMkara kaha sakate haiN| usake sAtha do apahutiyoM kI saMsRSTi bhI hai jo kapaTa aura miSa zandoM dvArA abhihita hai| 'gaNa' 'guNA' meM cheka aura 'kRtA' 'kRtA' meM yamaka bhI hai| amuSya doAmaridurgaluNThane dhruvaM gRhotArgaladIrghapInatA / uraH zriyA tatra ca gopurasphuraskapATadurdharSatiHprasAritA // 22 // anvayaH-amuSya doAm ari-durga-luNThane argaladIrghapInatA, tatra uraHbhiyA ca gopura...ritA gRhItA dhruvam / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkAH-amuSya = nalasya dobhyA'm = bhujAbhyAm ari0-arorakhAm = zatraNAm durgANAm = koTAnAm lueThane = apaharaNe (10 tatpu0) argala. agaMjam = viSkambhaH kamATarodhakakASThadaNDavizeSa iti yAvat ( tadviSkambho'rgalaM na nA' ityamaraH ) tat iva dIrgham ( upamAna tatpu0) ca pInaM ca ( karmadhA0 ) tasya bhAvaH tattA tadvat dIrghatA pIvaratA cetyarthaH, tatra = luNThane urasaH= bakSasaH zriyA= kAntyA ( 10 tatpu.) ca gopura0-gopureSu = puradvAreSu ( 'puradvAraM tu gopuram' ityamaraH) sphu ntidIpyamAnAni ( sa0 tatpu0 ) yAni kapATAni = ararANi dvArAvaraka: kASTaphaTakAnItyarthaH ( karmadhA0 ) durdharSANi = apradhRSyANi kaThinAnIti yAvat ca tiraHprasArINi = vizAlAnItyarthaH ca ( karmadhA0 ) teSAM bhAvaH tattA gRhItA= apahRtA, avalambitA dhruvam = nanu / nakasya bhujau argalavat daurSoM pInI ca vakSaHsthalaM ca kATavat durdharSa vizAlacAsIditi bhAvaH // 22 // __byAkaraNa-dudhaMSa = duHkhena dhaSituM yogyam iti dur + dhRS +khal / tiraHprasAritA niras+:+/sa+Nin +tala +TAp / hindI-usa (la) kI bhujAoM ne zatruoM ke kiloM ko lUTa meM Agala kI laMbAI-moTAI aura vakSaHsthala kI kAnti ne puradvAra ke dedIpyamAna kivAr3oM kI dRr3hatA-vizAlatA-le lI ho jaise| TippaNI-zatra-nagara ko jItane para vijetA senA lUTa-mAra para utArU ho jAtI hai-yaha Ama bAta hai| nala ke aMga bhI kyoM pIche rhte| usakI bhujAoM ne argala se lambAI moTAI chIna lI jabaki usako chAtI ne puradvAra ke kivAr3oM kI majabUtI aura caur3AI le lo| jar3a agoM ne bhalA kyA lUTa karanI hai| yaha to kavi ko kalpanA-mAtra hai, isalie yahA~ do utprekSAoM kI saMsRSTi hai| dhruva zabda utprekSAvAcaka hotA hai. isake lie dekhie sAhityadarpaNa-'manye zaGke dhruvaM prAyo nUnamityevamAdayaH / utprekSA-vyajakAH zabdA iva zabdo'pi tAdRzaH // ' bhAvArtha yaha nikalA ki nala 'mAjAnubAhuH' aura 'byUDhoraska' thaa| svakenilezasmitaninditenduno nijAMzadRktarjitapadmasampadaH / ataddvayojiravarasundarAntare na tanmukhasya pratimA carAcare // 23 // andhayaH-svakeli...ndunaH nijAMza... sampadaH, tanmukhasya atad...ntare carAcare pratimA na (Asot ) / TokA-svakeli0-svA= svIyA liH krIDA ( karmadhA0 ) tasyAH lezaH= lavaH (pa. tatpu0 ) yat smitam = mRduhAsaH ( karmadhA0 ) tena ninditaH = tiraskRtaH ( tR0 tatpu0 ) induHcandraH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtasya ( ba0 vI0) nijAMza0 -nijaH= svakIyaH aMzaH bhAgaH mAga-rUpe ityarthaH ( karmadhA0 ) ye zau- nayane ( karmadhA0 ) tAbhyAm tarjitA=masitA ( tR0 tatpu0) padma-sampat = kamala-saundaryam (karmadhA0 ) (padyAnAm sampat pa0 tatpu0 ) yena tathAmUtasya (ba0 vI0) tasyanalasya mukhasya = Ananasya (pa0 tatpu0 ) atad-tayoH dvayIyugam tasyAH jiravaram (10 tatpu0 ) sundarAntaram = anyat sundaraM ( vastu ) (karmadhA0 ) yasmin tathAbhUte ( ba0 vI0 ) na tavayI0 iti atadvayI0 ( na tatpu0) carAcare = sthAvara-jaGgamAtmakasaMsAre pratimA-upamAnam nAsIditi zeSaH / nalasya mukhaM nirupamamiti bhAvaH // 23 // . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 prathamaH sargaH vyAkaraNa-dvayIdvau avayavau atreti di+ayac +DIp ) / jisvara-jayatI+ti/jikvarap (kartari ) sundarAntaram =na anyat sundaram iti sunda0 yaha asvapada-vigrahI samAsa mayUravyaMsakAdayazca (pA0 2 / 1 / 72 ) isa sUtra se nipAtita hai| hindI-apane hI vilAsa ke eka laghu aMza (bhUta ) mandahAsa se candramA ko tiraskRta kiye ( tathA ) apane hI aMza (-rUpa ) nayanoM dvArA kamaloM ke saundarya ko nIcA dikhAye hue usa ( nala) ke mukha kI barAbarI karanevAlA, una donoM ( candra aura kamala) ko jItane vAle dUsare sundara (padArtha ) se rahita carAcarAtmaka saMsAra me ( koI ) thA hI nahIM / / 23 // TippaNI-sAdhAraNataH kavi-jagat meM mukha kA upamAna yA to candramA banatA hai yA phira kamala kintu nala ke mukha ke eka choTe se aMza musakAna ne candra ko dutkAra diyA to dUsare aMza nayana ne kamala ko pachAr3a diyA, aisI sthiti meM sAre mukha kI barAbarI kA saMsAra meM koI rahA hI nhiiN| yahA~ upamAna-bhUta candra aura kamala kA tiraskAra kara diyA gayA hai, isalira do pratIpoM kI saMsRSTi hai kintu mallinAtha ne mukha ke niraupamya kA candra aura kamala-vijaya kAraNa batAne se yahA~ kAvyaliMga mAnA hai / / 23 / / saroruhaM tasya dazaiva nirjitaM jitAH smitenaiva vidhorapi shriyH| kutaH paraM bhavyamaho mahIyasI tadAnanasyopamitau daridratA // 24 // andhayaH-tasya dRzA eva saroruham nirjitam ; ( tastha ) smitena eva vidhoH api zriyaH jitAH paraM bhavyam kutaH ? ( ataH) tadAnanasya upamitI mahatI daridratA-aho / / 24 / / TIkA-tasya = nalasya dazA=nayanena eva saroruham = kamalaM nirjitam =parAstama , 'tarjita pAThe dhikkatam , ( tasya ) smitena =mmayena eva vithoH= candrasya api zriyaH= kAntayaH jitA, param = saroruha-vidhvatiriktam mavyam = sundaram ( vastu) kutaH= kutra na kutrApItyarthaH, ( aba evaM ) tasya =nalasya bhAnanastha- mukhasya upamitI-upamAne tulanAyAmiti yAvat mahIyasIpratimahatI daridratA = amAvaH atyantAmAva ityarthaH iti aho Azcaryam / / 24 / / gyAkaraNa-saroruhama = sarasi rohatoti saras+/ruh +ac ( kartari / smitam 1 smi+kta ( bhaave)| bhavyam = bhavya-geya. (pA0 3 / 4 / 68 ) se nipAtita * arthAt aniyamita ruup| upamitiH= upa+mA+ktin (bhaave)| hindI-usa ( nala ) kI A~kha ne hI indIvara ko parAsta kara diyA; ( usake ) smita ne hI candramA kI kAnti jIta lI; (ina donoM se ) pare sundara kahA~ hai ? ( ataH ) usa (nala ) ke mukha kI tulanA meM bar3I bhArI daridratA ho gaI hai-yaha Azcarya hai / / 24 // TippaNI-yahA~ kavi ne zabdAntara meM yahI bAta kahI jo pichale zloka meM AI huI hai| ise hama spaSTataH punarukti hI kheNge| alaMkAra pahale-jaise hI haiM // 24 // svavAlamArasya taduttamAGgajaiH samaM camaryeva tulAmilASiNaH / anAgase zaMsati bAlacApalaM punaH punaH pucchavilolanacchanAt // 25 // 1-tajitaM / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 naiSadhIyacarite - anvayaH-camarI eva taduttamAGgajaiH samaM svayaM tulAbhilASiNaH sva-vAla-mArasya anAgase punaH punaH puSaka-vilolana-cchalAt bAla-cApalam zaMsati / TokA-camarI= mRgIvizeSaH eva-api 'evazabdopyarthaH' iti nArAyaNaH, tadu0 = tasya-nalasya itanAjaiH= ziroruhaiH samam = saha svayam = AtmanA tulAm = tulanAm abhilaSati - cchatIti tathoktasya ( upa0 tatpu0 ) bAlAnAm mAra : ( 10 tatpu0) svaHsvIya: cAsau bAlamAra:- kezanicayaH ( karmadhA0 ) anAgasena bhAgaH=aparAdhaH tasmai ( naJ tatpu0 atra abhAvaparakaH) arthAt aparAdhAbhAve punaH punaH puccha0 =pucchasya mlAGgalasya vilolanam-cAlanam (10 tatpu0 ) tasya chalAt-(pa0 tatpu0) bAla-bAlAnAm =kezAnAm atha ca bAlasya= pAThakasya cApalamcAJcalyam atha ca capalatAm zaMsati=kathayati, arthAt svacapalabAlakam svayaM mahatAM sAmyaM kartuminchantaM dRSTvA unmAtA yathA hastacAlanena 'bAlo'yam , nAstyasyAparAdhaH' samvatAmayam' iti brUte tadvat camarI api // 25 // bAkaraNa-uttamAGgajaiH-uttamaM ca tat aGgam zira ityarthaH vasmin jAyante iti uttamAja+ Vban+Da ( saptamyarthe ) / vilolanam-vi+Vlul+Nic + lyuT ( mAve ) cApalam = capachasva bhAva iti+capala+aN / hindI-camarI gAya bhI usa ( nala ) ke kezoM se svayaM barAbarI cAhanevAle apane bAla-samUha ke aparAdhAmAva hetu bAra-bAra pU~cha hilAne ke bahAne bAla-capalatA ( (1) bAloM kI caJcalatA (2) pAka kA manacalApana ) kaha rahI hai // 25 // TippaNI-yahA~ kavi ne bAla zabda meM zleSa rakhakara bar3A camatkAra dikhAyA hai / vaise kisI ke pane vAloM ko tulanA camarI-gAya ke puccha se dI jAtI hai kintu nala ke bAla usase kahIM adhika ghane ye| phira bho puccha ke bAla samAnatA karane kI DhiThAI kara hI baiThe to isa para camarI gAya puccha hilAne lagI mAno kSamA mAMga rahI ho ki yaha bAla (bacce ) kI caJcalatA hai, aparAdha nahIM, kzana-vaza bAla aisA kiyA ho karate haiN| yahA~ utprekSA-vAcaka zabda na hone se gamyotprekSA hai, sAtha hI do bhinna-bhinna bAloM ( keza, bAlaka ) meM abheda dikhAkara mere amedAtizayokti, aura pucchacAlana kANTha batAkara apahRti bhI milakara saMkara banA rahe haiM / zabdAlaGkAra yahA~ vRttyanupAsa hai / / 25 / / mahIbhRtastasya ca manmathazriyA nijasya cittasya ca taM pratIcchayA / dvidhA nRpe tatra jagattrayIbhuvAM natabhruvAM manmathavibhramo'bhavat // 26 // anvayaH-tasya mahIbhRtaH manmathaH-zriyA ca tam prati nijasya cittasya icchayA ca tatra nRpe bamat-trayobhuvAm nata-dhruvAM dvidhA manmatha-vibhramaH abhavat // TIkA-tasya mahIbhRtaH= rAzaH nalasyetyarthaH manmathaH kAmaH tasya zrIH- kAntiH (10 satpu0) va zroH tayA ca tamulaM prati nijasya svakIyasya cittatya=manasaH icchayAamiThASeNa tatra tasmin nRpe=rAzi nale jaga0-trayo'vayavA atreti tri+ayac +Dopa = trayo jagataH saMsArasya trayI-tritvasaMkhyA svarga-mayaM pAtAlAnItyarthaH (10 tatpu0) bhUH = utpatti. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH sthAnaM yAsA tAsAm (20 bI0 ) trilokavartinInAmiti yAvat nate = namra bhravI yAsA tAsAm (ba0 vI0) sundarIyAmityarthaH dvidhA=dvi-prakAreNa manmathasya-kAmadevasya atha ca kAmavikArasya vibhramaH-viziSTo bhramaH bhrAntirityayaH atha ca vilAsaH, kAmaceSTA ( ceSTAlabAre bhrAntIca vibhramaH' ityamaraH) nalaM dRSTvA trilokasundarINAM 'ayaM kAmadevaH' iti bhrAntiH atha ca kAmAvezaceSTA'bhUdityarthaH // 26 // vyAkaraNa-mahIbhRt = mahIM bibhartIti mahI+/mRJ +kvip kartari / manmathaH-mananam = mat zAstrAdyabhyAsazAnam tasya mathaH= mathnAtIti /matha+ka ( mUlavibhujAdibhyaH kaH) (10 tatpu.) trayItrayo'vayavA atreti tri+ayac +GIp / vivRNvate-vi-/+laT pra0 ba0 / hindI-usa rAjA (nala ) ko kAmadeva kI-sI kAnti ke kAraNa tathA usake prati apanI abhilASA hone ke kAraNa tInoM lokoM kI sundariyoM ko do prakAra kA vibhrama ( bhrAnti, kAmAvezaceSTA ) ho uThA // 26 // TippaNI-yahA~ bhI kavi ne manmatha aura vibhrama zabdoM meM zleSa rakhA hai / manmatha kA eka artha hai kAmadeva aura dUsarA kAmavikAra; vibhrama kA mI eka artha hai bar3I bhArI bhrAnti aura dUsaroM kAmaceSTA / kyoMki nala kAmadeva-jaisA atisundara thA isalie striyoM use kAmadeka hI samajha baiThI, isa kAraNa unheM usakI cAha ho gaI aura ve kAma-ceSTAyeM karane lagIM / manmathazriyA meM luptopamA hai / pahale kAmadeva kA bhrama taba kAma-ceSTA-isa taraha kramika anvaya se yathAsaMkhyAlaMkAra hai| vibhrama zabda meM zleSa hone se usakA yathAsaMkhya se saMkara hai, kintu luptopamA se saMsRSTi hI rahegI // 26 // nimIlanabhraMzajuSA hazA bhRzaM nipIya taM yastridazImirarjitaH / amUstamabhyAsamaraM vivRNvate nimeSaniHsvairadhunApi locanaiH // 27 // anvaya.. tridazImiH nimolana-bhraMzajuSA dRzA tam bhRzam nipIya yaH ( abhyAsa-maraH ) ajiMtaH, amUha adhunA api nimeSa-niHsvaiH locanaiH tam abhyAsa-maram vivRNvate / TIkA-virazImiH= surAGganAbhiH ( amarA nirjarA devA tridazAH' ityamaraH) nimIna0nimIlanam = nimeSaH tasya naMzaH=abhAvaH ityarthaH (10 tatpu0 ) tam juSante sevante iti tathoktayA ( upa0 tatpu0 ) nimeSa-rahitayetyarthaH dRzA=nayanena tam nalam bhRzam =atimAtram yathA syAttathA nipIya= satRSNaM dRSTvatyarthaH yaH= abhyAsabharaH bharjitaH kRtaH amUH imAH tridazyaH adhunA bhapi sAmpratam api nimeSa nirgataM svam dhanam yeSAM tAni niHsvAni (prAdi ba0 vI0) daridrANItyarthaH nimeSasya niHsvAni (10 tatpu0 ) nimeSarahitAnItyarthaH taiH locanaiH = nayanaiH samaM abhyAsasya bharam = atizayam vivRNvateprakaTayanti, purA surAGganAjanena nalaM draSTuM yo ninimeSatvAbhyAsaH kRtaH so'dyApi tasmin tiSThatIti mAvaH // 27 // dhyAkaraNa-tridazIbhi:-yahA~ trizabda pUraNArtha meM lekara tRtIyA dazA yAsa tAH (ba0 vI0) isa taraha vigraha karanA cAhie / anya prANiyoM kI bAlya zaizava tAruNya aura vArdhakya ye cAra dazAye huA karatI haiM, lekina devatAoM ko tIsarI dazA arthAt tAruNya hI hotI hai| ve sadA yuvA hI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 naiSadhIyacarite rahate haiN| bhraMzajuSA = bhraMzaM juSate iti bhraMza+/juS + vip kartari nipIya isake lie prArambha kA zloka dekhie| hindI-devAganAyeM nimeSa rahita nayanoM se usa ( nala ) ko acchI taraha dekhane kA jo ( abhyAsa ) kara baiThI thIM, ve Aja bhI nimeSa-rahita nayanoM dvArA usa abhyAsa ke atizaya ko prakaTa karatI jA rahI haiM ( bhUlo nahIM haiM ) // 27 // Tippakho-devatAoM ke sambandha meM yaha prasiddha hai ki eka to ve sadA yuvA rahate haiM, dUsare, unakI A~kheM svamAvataH kamI nahIM jhpktii| yahA~ svabhAvata: nimeSa-rahita dRSTi vAlI devAGganAoM ke viSaya meM kavi kI yaha bolpanA hai ki unhoMne pahale nala ko jo eka-Taka nigAha se kamo dekhA thA, usakA saMskAra unameM abhI taka banA huA hai, isalie ve A~kheM nahIM jhapakAtI haiM / yahA~ utprekSAvAcaka zabda kAI nahIM hai, ataH yaha pratIyamAnotprekSA hai // 27. / adastadAkarNi phalAnyajIvita dRzordvayaM nastadavIkSi cAphalam / iti sma cakSuHzravasAM priyA nale stuvanti nindanti hRdA tadAtmanaH // 28 // anvayaH-"bhadaH naH dRzoH dvayam tadAkaNi ( ataH ) phalADhaya jIvitam ( asti ), tadavIkSi ( ataH ) aphalam ca"-iti cakSuHavasAm miyAH nale AtmanaH tat hRdA stuvanti, nindanti (ca) / TIkA-bhadaH= idam naH- asmAkam dRzoH= nayanayoH dvayam = yugalam tam = nalam AkarNayatIti tadAkaNi ( upa0 tatpu0 ) arthAt nalaguSAn zRNoti sarpANAm cakSuHzravatvAta , ataeva phalA0-phalena prAtyam = sampannam ( tR0 tatpu0) jIvitam = jIvanam ( karmadhA0 ) yasya tat (ba0 vI0 ) arthAt saphalajIvitam asti, tada0 = tam na vIkSituM zIlamasyeti ( upa0 tatpu0) tathoktam ataeva aphalam -na phalaM yasya tat (ba0 vI0 ) niSphalajIvitamityarthaH pAtAlasthitAnAM tAsAM nala pratyakSIkaraNAsambhavAt iti hetoH cakSuHzravasAma-nAgAnAM priyAH= sundaryaH nale= nalaviSaye prAramanaH = svasya tat-dRzoH iyam hRdA=manasA stuvanti = prazaMsanti nindanti: kutsayanti ca // 28 // vyAkaraNa-jIvitam-/jIv +kta mAve / tadAkaNiM tadavIkSi donoM meM tAcchIlyArtha meM Nin pratyaya / cakSuHzravasAm-cakSurgA zRNvantIti pRSodarAditvAt sAdhuH / hindI-"hamArI donoM A~kheM usa ( nala ) ko sunanevAlI haiM ( ataH ve ) saphala-jIvana haiM, usa (nala ) ko dekhane vAlI nahIM, ( ataH ) niSphala haiM" isa taraha nAgoM kI striyoM nala ke viSaya meM apanI una ( A~khoM ) ko prazaMsA karatI haiM aura nidA ( bhI ) karatI haiM // 28 // TippaNI nala kA yaza tribhuvanoM meM vyApta ho rahA thaa| pAtAlavAsI nAga-sundariyoM ne apanI A~khoM se usake guNa to suna lie the, kintu martyaloka meM hone se ve use dekha nahIM pA rahI thii| sarpa ko cakSuHzratA isalie kahate haiM ki usake kAma nahIM hote, mA~khoM se ho vaha sunane kA kAma mI he detA hai| yahA~ cakSaHzrava zabda sAbhiprAya hai, isalie vizeSya pada ke sAmiprAya hone se 'kuvalayAnandakAra ke anusAra yahA~ parikarAkara alaMkAra hai| isake atirikta, isa taraha prazaMsA aura nindA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sarga: kA sambandha na hone para bhI sambandha pratipAdana se asambandhe sambandhAtizayokti mI hone se donoM kI saMsRSTi hai| kintu vidyAdhara ne yahA~ saphalatva aura viphalatva guNoM tathA stuti-nindA kriyAoM kA virodha hone se guNa-kriyAvirodhAlaMkAra mAnA hai| tadavIkSi-yahA~ 'taM na vIkSate iti' meM pratiSedha kI pradhAnatA hai. ata: 'nam'prasajyapratiSedha hai, kintu samAsa kara dene se vaha 'payudAsa'-gauNabana gayA hai, vidheya nahIM rahA / isa kAraNa yaha vidheyAvimarza doSa hai // 28 // vilokayantIbhirajasamAvanAbalAdamuM netra nimIlaneSvapi / alambhi mAbhiramuSya darzane na vighnalezo'pi nimeSanirmitaH // 29 // anvayaH--ajasra-bhAvanA-balAt amum netranimIlaneSu api vilokayantIbhiH mAmiH amuSya darzane nimeSa-nirmita: vighnalezaH api na alambhi / TIkA-aja0-ajasrA= nirantarA yA bhAvanA=yAnaM cintanaM vA (karmadhA0 ) tasyAH balAt = vazAt ( 10 tatpu0 ) amumanalam netrayoH= nayanayoH nimIlaneSu= saMkoceSu (10 tatpu0 ) api vilokayantImiH pazyantIbhiH mAmiH=mAnuSIbhiH pramuSyanalasya darzane vilokanavyApAre nimeSaiH = netrasaMkocaiH nirmitaH= kRtaH ( tR0 tatpu0) vighnasya = bAdhAyA lezaH = layaH ( 10 tatpu0 ) api na almbhi-praaptH| yo hi yaM dhyAyati smarati vA sa tadbhAvanA-bhAvitaH san netra-nimIlane'pi tameva pazyatoti bhAvaH // 29 // vyAkaraNa-bhAvanA-/bhU+'Nac+yuca+TAp / nimIlanam = ni+mIla+lyuT bhaave| vilokayantI= vi+Vlok +pic + zatR + Gop / nimeSaH-ni+/miSa + ka bhAve / dinaH-vihantIti vi+/han+ka / attambhiVlam +luG ( karmaNi ), vikalpa se numAgama / hindI-nirantara dhyAna-vaza usa ( nala ) ko A~kha jhapakane para bhI dekhatI rahatI huI bhAnuSiyoM ne usa ( nala ) ke dekhane meM A~kha jhapakane se huA vighna kA leza bhI nahIM pAyA / / 29 / / hippaNI-devatAoM ke ThIka viparota manuSyoM kI A~kheM jhapakatI rahatI haiN| nala ko dekhakara mAnava-loka kI striyA~ barAbara usakI bhAvanA karatI rahatI thI, isalie A~kheM jhapakane kA vyavadhAna hone para bhI nala unake Age dikhAI detA hI rahatA thA, A~khe jhapake to kyA, aura na jhapake to kyA / isI ko tanmayatA kahate haiM / yahA~ netra nimIlana rUpa na dekhane kA kAraNa hote hue na dekhanArUpa kArya nahIM ho rahA hai, isalie vizeSokti alaMkAra hai / vizeSokti use kahate haiM jahA~ kAraNa hote hue bhI kArya kI utpatti na ho| kintu mallinAtha kA kahanA hai ki mayoM meM sabhI avasthAoM meM dekhane kA asambandha hote hue bho yahA~ sambandha batAyA gayA hai, jataH yaha asambandhe-sambandhAtizayokti hai / / 29 / na kA nizi svapnagataM dadarza taM jagAda gotraskhalite ca kA na tam / tadAtmatAdhyAtadhavA rate ca kA cakAra vA na svamanomavodbhavam // 30 // . anvayaH-kA nizi svapna-gatam tam na dadarza ? kA ca gotra skhalite taM na jagAda ? kA ca vA rate tadA...dhavA stra-manobhavodbhavam na cakAra ? / / 30 / / 1-tatra / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite . TIkA-kA-strI nizi-rAtrau svapne gatam ( sa0 tatpu0 ) svapna-prAptam na dadaza = dRSTavatI mapitu sarvA'pi / kA ca gotram = nAma ( 'gonaM tu nAmni ca' ityamaraH ) tasya skhalitevyatyaye nAma bhrAntI ityarthaH, tam = nalam na jagAda kathayAmAsa arthAt martuH nAmni uccaritavye nalasya nAma noccAritavatI ? api tu sarvApi, kA ca vA rate-surate tadA0--saH-nalaH prAtmAsvarUpaM yasya sa tadAtmA (ba0 vI0 ) tasya bhAvaH tattA nalasvarUpavattetyarthaH tayA dhyAtaH= 'cintitaH (tR0 tarapu0 ) dhavaH patiH ('pati-zAkhi narA dhavAH' ityamaraH) (karmadhA0 ) yayA tathAbhUtA (ba0 vI0) pati naka rUpeNa dhyAtvetyarthaH svasya = Atmana: manomavaH= kAmaH tasya udbhavam = utim ( umayatra pa0 tatpu0 ) na cakAra = kavato ramaNaM na cakra ityarthaH / api tu sarvApi / / 30 / / __ vyAkaraNa-svapnaH=/svap +jaka ( bhaave)| skhalitam =Vval+kta (mAve ) / ratam/ram + (bhAve ) / udbhavaH = ut +Vs+apa ( bhAve ) / hindI--kauna strI rAta ko svapna meM Aye nala ko nahIM dekhatI tho ? kauna strI nAma kI galatI meM usa ( nala ke nAma ) ko nahIM bola par3atI thI ' usa ( nala ) ke rUpa meM pati kA dhyAna lagAye kauna strI saMbhoga meM apanA kAmAveza vyakta nahIM karatI thI 1 // 30 // TippaNI-nArAyaNa ke anusAra yahA~ mugdhA madhyamA aura prauDhA-ina tIna prakAra kI nAyikAoM kI ora saMketa hai| mugdhA vecArI priyatama kA svapna hI dekhA karatI hai; madhyA ke mukha meM pratikSaNa usakA nAma car3hA rahatA hai aura prauDhA saMmoga-rata rahA karatI hai| yahA~ tInoM vAkyoM meM tIna kAku-vakroktiyAM hai jinakI paraspara saMsRSTi hai| 'bhavo' 'bhavam' meM chekAnuprAsa hai| kintu mallinAtha 'yahA~ bhI svapna meM nala ko dekhane bhAdi kA sabhI striyoM ke sAtha sambandha na hone para bhI sambandha banAyA gayA hai, isalie yaha asambandhe sambamdhAtizayokti hai' aisA kahate haiM // 30 // zriyAsya yogyAhamiti svamIkSituM kare tamAlokya surUpayA dhRtaH / vihAya bhaimImapadarpayA kayA na darpaNa: zvAsamalImasaH kRtaH // 31 // anvayaH-tam Alokya 'zriyA aham asya yogyA ( kim ? )' iti svam IkSitum kare dhRtaH darpaNa: bhaimIm vihAya kayA surUpayA apadarpayA ( satyA ) zvAsa-malImasaH na kRtaH ? TIkA--tama-nalam bhAlokya(citrAdau) dRSTrA zriyA kAnsyA saundaryeNetyartha; aham bhasya-nalasya yogyA=sadRzI asmi kim iti zeSaH iti hetoH svam = prAtmAnam IkSitum - draSTum kare = haste dhRtaH- sthApitaH darpaNaH = AdarzaH bhaimIm =mImaputrom damayantIm vihAya%3D vinesyarthaH kayA susuSThu rUpaM yasyAH tayA ( prAdi ba0 vI0 ) apa0 = apagataH darpaH = saundaryAmimAno yasyAH tathAmUtayA (prAdi ba0 bro0) satyA zvAsaiH=dIrgha niHzvAsaiH malImasaH malinaH (tu. tatpu0) na kataH api tu sarvayA kRta ityarthaH / ayaM bhAvaH mama saundarya nalasaundarya-sadRzam asti na veti yAvat vA kApi strI svamukhaM darpaNe pazyati tAvat tadasadRzaM tat dRSTvA viSAde dIrghani: zvAsAn muzcantI svasaundaryAmimAnamapi jahAti / / 31 // . myAkaraNa-vihAya-yaha lyabanta-jaisA rUpa vinA ke artha meM prayukta nipAta hai| isake yoga meM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 27 'tato'nyatrApi dRzyate' se dvitIyA ho gaI hai| malImasaH-malam asmin astIti bhatuvartha meM 'jyotsnA-tamisrA0 ( pA0 5 / 2 / 14 ) se nipAtita kiyA jAtA hai| hindI-usa ( nala ) ko dekhakara--'saundarya meM maiM usa ( nala ) ke yogya hU~ ?' isa vicAra se apane (mukha ) ko darpaNa para dekhane hetu hAtha meM rakhA darpaNa bhaimI (damayantI) ko chor3akara kauna sundarI, ( saundarya kA ) abhimAna khoye, zvAsoM dvArA mailA nahIM kara detI thI ? // 31 // TippaNI-nala ke sAtha saundarya kI pratiyogitA meM sabhI surUpAoM kA abhimAna cakanAcUra karake kavi rUpa meM sarvAtizAyI damayantI kI avatAraNA kara rahA hai| yahA~ kAku-vakrokti hai, jisakI 'payA' 'payA', 'darpa', 'darpa' meM yamaka ke sAtha saMsRSTi hai| yahA~ bhI mallinAtha ke anusAra sabhI striyoM kA aisI kriyA ke sAtha sambandha na hone para bhI sambandha pratipAdana se asambandhe sambandhAtizayokti hai| yathohyamAnaH khalu bhogamojinA prasahya vairocanijasya pattanam / vidarbhajAyA madanastathA mano nalAvaruddhaM vayasaiva vezitaH // 32 // andhayaH-yathA khalu moga-mojinA vayasA udyamAnaH madanaH vairocanijasya analAvaruddhaM pattanaM prasahya vezitaH, tathA ( bhogamojinA vayasA eva UdyamAnaH madanaH ) vidarbhajAyAH (nalAvaruddham ) manaH (prasahya veshitH)|| TIkA-yathA-yena prakAreNa khalu prasiddhau bhoga-sarpa-zarIraM bhukte = majhayatIti tathoktena ( upa0 tatpu0) (bhogaH sukhe syAdibhUtAvahezca phaNa-kAyayoH' ityamaraH ) dhayasA=pakSiNA / 'khaga bAlyAdinovayaH' ityamaraH) garuDenetyarthaH, udyamAnaH = nIyamAnaH madanaH kAmaH pradyumna iti yAvat vairo0-virocanasya apatyaM pumAn vairocaniH=baliH tasmAt jAyate iti tajjaH tatputra; bANAsurasyeti yAvat analena= agninA avaruddham = pariveSTitam pattanam nagaram zoNitapuramityarthaH prasahya = balAt vezitaH = pravezitaH, tathA bhogam =sukham bhuGkte mojayatIti vA tathoktena vayasA yuvAvasthayetyarthaH eva udyamAnaH- takyamApaH anumIyamAna iti yAvat madanaH = kAmavikAraH nalena avaruddham = AkrAntam nalAsaktamityarthaH ( tR0 tatpu0) manaH prasadha-vezitaH citrAdau dRSTam loka-mukhAcca zrutaM nalaM manasi nidhAya damayantI kAmapIDitA babhUvetyarthaH / / 32 // __ vyAkaraNa-bhogamojI -tAcchIlya meM Nin hai| udyamAnaH-Vbaha+zAnac karmavAcya / vairocaniH-virocanasya apatyaM pumAn iti viroca+iJ ( apatyAeM ) / vezitaH- viza+ pic+kta (karmaNi) / uhyamAnaH Uha +zAnac ( karmaNi) / vidarbhajA= vidarbha+/an + Da+TAp / prasahma=+/saha +lyap , avyaya-rUpa meM prayukta / hindI-z2ipta taraha bhoga-bhojI ( sopoM kA zarIra khAne vAle ) vaya ( pakSo garur3a) dvArA he nAyA jAtA huA madana ( pradyumna ) anala (bhAga ) se avarura (ghire ) bANAsura ke nagara (zoNitapura ) meM balAt praviSTa karAyA gayA thA, usI taraha moga-mojI (viSaya-mukha-moga karAne vAle ) vaya ( yauvana ) dvArA (aura logoM se ) jAnA jAtA huA madana ( kAma-vikAra ) nala se avaruddha (Asaka ) damayantI ke mana meM praviSTa karAyA gayA / / 32 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 naiSadhIyacarite TippaNI-yahA~ kavi ne zleSAnupANita apastuta-vidhAna kara rakhA hai| 'nala' aura 'anala' tathA 'yathA udyamAnaH' 'yathA UhyamAnH' meM sabhaMga zleSa hai, jahA~ zabdoM kA bhaMga arthAt tor3a-maror3a karanA par3atA hai jaba ki anyatra abhaMga zleSa hai| isalie yaha zliSTopamA hai| mAva yaha hai citra Adi meM dekhakara evaM cAraNoM ke mukha se nala ke viSaya meM sunakara damayantI nala para Asakta ho uThI aura usake yuvA mana meM kAmavikAra bhar3aka utthaa| madana-viSNupurANa ke anusAra mahAdeva dvArA kAmadeva ke bhasma kara die jAne para jaba usakI patnI rati unake Age bahuta roI-poTo, to unhoMne AzAsana de diyA ki usakA pati phira utpanna ho jAyegA / tadanusAra kAmadeva phira bhagavAn kRSNa ke putra pradyumna ke rUpa meM avatIrNa huaa| usakA putra aniruddha huA, jo atyanta sundara thaa| eka dina bANAsura ko putrI uSA svapna meM eka sundara yuvaka dekha baiThI, aura tatkSaNa usa para mohita hoM usake hetu tar3apane lgii| usakI sakhI citra. lekhA ne jagat ke sAre sundara yuvakoM ke citra usake Age rakha die ki batA terA mana-hara vaha kaunasA yuvaka hai / uSA ne use batA diyaa| vaha aniruddha hI thaa| phira citralekhA AsurI mAyA racakara usI rAta dvArikA meM soye par3e aniruddha ko ur3A le gaI aura uSA se milA diyaa| bANAsura ko isa bAta kA patA cala gyaa| usane tatkAla zatru-putra ko baMdI banA diyA aura nagara ke cAroM ora Aga lagA dI jisase vaha bhAga na sake athavA bAhara se Akara koI use chur3A na le jA ske| idhara nArada se zrIkRSNa ko isa bAta kA patA cala gyaa| ve apane bhAI balarAma aura putra pradyamna ko sAtha liye, garur3a para savAra hokara zoNitapura nA pahu~ce aura yuddha meM bANAsura ko mArakara uSA sahita apane pautra aniruddha ko ghara le Aye / / 32 / / nRpe'nurUpe nijarUpasaMpadA dideza tasmin bahuzaH zrutiM gate / viziSya sA bhImanarendranandanA manomavAzakavazaMvadaM manaH // 33 // anvayaH-sA bhIma-narendra-nandanA bahuza: zruti gate nija-rUpa-sampadAm anurUpe tasmin nRpa manobhavAzaikavazaMvadam manaH viziSya dideza / TIkA-sA bhImazcAsau narendraH (karmadhA0) tasya nandanA putrI (pa0tatpu0) damayantItyartha. bahuzaH = bahuvAram ati =zravaNaM gate prApte = zravaNendriya-gocarobhUte ityarthaH nijam = svakIyam yat rUpama = saundaryam (karmadhA0) tasya sampadAm atizayAnAm ( 10 tatpu0 ) anurUpe = yogye tAsman nRpe nale ityarthaH mano0-manomavaH = kAmaH tasyA prAjJAyAH=prAdezasya (pa0 tatpu0 ) ekam = mukhya vazaM vadaM = vazavati ( karmadhA0 ) mana:= svAntam viziSya rAjAntarebhya AkRSyetyarthaH dideza, nidadhau damayantyAH kAmAdhInaM mano nale zrAsaktamabhavadityarthaH // 33 // vyAkaraNa-nandanA nandayatIti /nanda +lyu+ttaap| bahuzaH bahu+zas / zrutiH zraya anayeti zru+ktin ( karaNe ) / anurUpam rUpam anu iti / manobhavaH bhavatIti mava iti bhU+ac ( kartari ) manasibhava iti / vazaMvadaH-vaza+Vvad +khac + mum / vizilya vikA ziS + lyap / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 29 hindI-vaha bhIma rAjA kI putrI ( damayantI ) bAra-bAra sunane meM Aye, aura apanI rUpasampatti ke yogya usa nRpa ( nala ) meM kAmadeva kI AzA ke adhIna banA humA ( apanA). mana vizeSa. rUpa se lagA baiThI / / 33 // pahale strI kA prema batAnA hotA hai, usake pIche puruSa kaa| isalie damayanto kA nalaviSayaka anurAga kava ne pahale batAyA hai| prema kI bhI kramazaH daza dazAyeM kahI gaI haiM jinameM sarva prathama hai 'cakSara gaH' arthAt 'mokheM ldd'naa|' yaha upalakSaNamAtra hai, kyoMki isake bhItara premI ke gupanavaNAdi bhI A jAte haiM / yahA~ nala 'bahuzaH atigata:' hai| dUsarI avasthA mana ke lagAva-mAsaktiko hai, vaha 'manaH dideza' meM batA dI gaI hai| yaha avappAnurAga Age ke cAra zlokoM meM cala rahA hai / alaMkAra yahA~ chekAnuprAsa aura vRttyanuprAsa hai / / 33 / / upAsanAmetya pituH sma rajyate dine dine sAvasareSu vandinAm / paThatsu teSu prati bhUpatInalaM vinidraromAjani zRNvato nanam // 3 // anvayaH-sA dine-dine pituH upAsanAm etya vandinAm avasareSurajyate sma; veSu bhUpaton prati paThatsu ( satsu ) nalaM zRNvatI ( sA ) alaM vinidra-romA ajni| TokA-sA=damayantI dine-dine - pratidinam vIpsAyAM dvisvam pituH-anakasya upAsanA sevAm etya = Agatya bandinAm - stuti-pAThakAnAm avasareSu = sarayeSu rajyate sma prasIdati sma bandikRtastutiSu eva nalaguNazravaNasaMmavAta; teSu bandiSu bhUpaton = anyanRpAn prati uddizya paThasu= stutipATha 'kurvatsu satsu nalaM bhUpavatI satI mallam =atyadhika vinita romA vigatA nidrA yeSAM tathAbhUtAni ( prAdi 20 bI0 ) romANi zarIrakAmAni ( karmadhA0 ) basyAH sA (ba0 bI0) bhani-jAtA, bandimukhAt nalaguNAkarNanAt sA romAnitA'bhUditi bhAvaH // 34 // vyAkaraNa-upAsanA-upa+VAs+yuc / dine dine iti vIptAyAM ditvam / etyamA+Vs+lyap / vandin = vandate iti| va-d+in / paThasupa +zata ( satsaptamI) evatI/zru+zata+o / mjni-Van+lung| hindI-vaha ( damayantI) pratidina pitA kI sevA meM Akara stutipAThakoM ke samayoM se lagAva rakhA karatI; aura ) rAjAoM ke viSaya meM unake stuti-pATha karane para nala ke sambandha meM sunatI huI atyadhika romAncita ho uThatI // 34 // TippaNI-isa zloka meM nAyikA kA zravaNa-kAla batAyA gayA hai jaise ruTa ne mI kahA hai*deze kA maGgayo sAdhu tadAkarSanaM ca syaat'| yahA~ bhavaNa meM auramukya aura zravaNAnantara romAJca nAmakA sAtvika mAva pratipAdita hone se mAva-zavakatA alaMkAra kaha sakate hai| tIsare-cauthe pAdoM ke nalaM, nalaM meM yamaka hai // 34 // kathAprasajeSu mithaH sakhImukhAt tRNe'pi tanmyA nalanAmani zrute / drutaM vibhUyAnyadabhUyatAnayA mudA vadAkarNanasajakarNayA // 35 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anvayaH-mithaH kayA prasaGgeSu sakhI-mukhAt nala-nAmani tRNe api ate ( sati ) anayA tanvyA anyat drutam vidhUya mudA tadAkarNana-sajjakarSayA abhUyata / TIkA-mithaH = parasparam kathAyAH vArtAlApasya prasaGgeSu = avasarepu sakhInAm = AlInAm mukhAt = vaktrAt ( Sa. tatpu0 ) 'nala:' nAma yasya tathAbhUte ( ba0 vI0 ) arthAt nalAkhye tRNeghAse api zrute=AkarSite (priyatame) sati anayA tanvyA=kRzAjhyA damayantyA anyat = kayAntaraM kAryAntaraM vA drutam = jhaTiti vidhUya = apAkRtya parityajyeti yAvat etAH sakhyaH mama priyatamasya rAzo nalasya sambandhe eva vArtAlApaM kurvantIti buddhayeti bhAvaH, mudA hapa tasyanalanAmnaH prAkarNanezravaNe ( 10 tatpu0 ) sajjau = lagnau ( sa0 tatpu0) kaNoM =zrotre ( karmadhA0 ) yasyAstathAbhUtayA (ba0 vI0) bhabhUyata - bhUtam / sA tacchravaNa-saMlagnA jAvetyarthaH // 35 // vyAkaraNa-prasaGga-+ saJja +ghaJ bhAve / vidhUya-vi+vdhUJ + lyap / bhAkaNanam-A+/kaN+lyuTa bhAve / sajjaH-sajjatIti sas +aca kartari / abhUyata-/ bhU+laG ( mAvavAcya ) / hindI-paraspara bAtacIta ke prasaMgoM meM sakhiyoM ke mukha se tRNa ke viSaya meM bhI 'nala' nAma suna lene para vaha kRzAGgI (damayantI ) jhaTa anya ( kAma athavA bAta ) chor3akara harSa meM use sunane hetu kAna khar3e kiye rahatI thii|| 35 // TippaNI-nala nAma kA eka ghAsa bhI hotA hai jise narakula yA narasala bhI kahate haiM / damayantI kA nala rAjA para itanA adhika anurAga ho uThA ki yadi usakI sakhiyA~ ghAsa artha meM bhI nala zabda kA prayoga karatI; tI vaha jhaTa yaha samajha baiThatI ki usake priyatama ke sambandha meM bAta le rahI haiN| yaha autsukya mAva kahalAtA hai, isake sAtha hI harSa- bhAva hI hai, isalie bhAva-saMmizraNa hone se yahA~ bhAva-zabalatA alaMkAra hai| 'tRNe'pi' meM api zabda se kaimutika-nyAya se 'aura bAtoM se to kahanA hI kyA ?' isa arthAntara kI pratIti hone se arthApatti alaMkAra bhI hai| 'karSa', 'karNa' meM yamaka aura anyatra vRttyanuprAsa zabdAlaMkAra hai // 35 // smarAtparAsoranimeSalocanAd bibhemi tadbhiAmudAhareti saa| janena yanaH stuvatA tadAspade nidarzanaM naiSadhamabhyaSecayat // 36 // anvayaH--"parAsoH animeSa-locanAt smarAt ( aham ) vimemi, tat bhinnam udAhara iti sA yUnaH stuvatA janena tadAspade naiSadham nidarzanam abhyaSecayat / / TIkA--parA=parAgatA prasavaH prANA yasya tathAbhUtAt (prAdi ba0 vI0) arthAt mRtAt ata eva na nimeSaH= nimIlanam yayoH tathokte (ba0 vI0) locane=nayane ( karmadhA0 ) yasya tasmAt (ba0 vI0 ) smarAt = kAmAt bibhemi = ahaM bhItA mavAmi, tat=tasmAt kAraNAt mitram anyam nidarzanam = dRSTAntam udAhara = kathaya iti evaM prakAreNa sA damayantI yUnaH= yuvakAn stuvatA= prazaMsatA janena sakhIbhiH tasya = smarasya prAspade sthAne (pa0 tatpu0) naiSadham niSadhAnAM rAjAnaM nalamityarthaH abhyaSecayat -- sthApayAmAsetyarthaH / ayaM bhAvaH-'amuko'muko yuvA madanasadRzaH' iti samudAharantIH sakhIH niSidhya 'nala-sadRzaM' iti sA tAmiH pratyapIpadat // 36 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH gyAkaraNa-nimeSa:-ni+/miS +ghaJ mAve / stuvtaa--/stu+shtR+tR0| smarAt yahA~ mItyartha meM paJcamI hai| naiSadham-yahA~ mallinAtha 'niSadhAnAM rAjAnaM nalaM 'janapadazamhAt kSatriyAdaJ (4 / 1 / 168)" isa taraha janapadavAcaka niSadha zabda se aJ pratyaya lAkara siddha kara rahe haiM, kintu yaha galata hai, kyoMki niSadha zabda ke Adi meM nakAra hone se aJ kA 'kuru-nAdibhyo pyaH' ( 4 / 1 / 172 ) yaha sUtra bAdhakara Nya kara detA hai jisase naiSadhyaH' bnegaa| isIlie bhaTTojI dIkSita ne 'sa naiSadhasyArthapateH' ityAdau tu zaiSiko'Na' samAdhAna kiyA hai| isa taraha niSadhAnAm ayam iti niSadha+aN se hI vyutpatti ThIka hai| niSadha-dezavAptI sAmAnya zabda prakaraNavaza athavA svasvAmibhAva sambandha se rAjA nala kA bodhaka ho jAtA hai| nidarzanam-nidarzyate aneneti ni+ Vz+Ni+lyuT ( krnne)| abhyaSecayat-abhi+Visac+Nic + laT , upaptarga Adi meM hone se 'sa' kA 'ss'| hindI--"mare hue ( ataeva ) binA jhapake (khulI) A~khoM vAle kAmadeva se maiM DaratI hU~, isa kAraNa dUsarA udAharaNa rakho" isa taraha vaha ( damayantI ) yuvakoM kI prazaMsA karatI huI sakhiyoM dArA usa ( kAmadeva ) ke sthAna para nala ko udAharaNa rUpa meM rakhavAtI thii|| 36 / / TippaNI-parAsoH-kAmadeva jagata meM saundarya kA sarvocca pratimAna mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki sakhiyoM jisa vi.sI sundara yuvaka kI tulanA karatI, to upamAna kAmadeva ko banAtI thiiN| damayantI ko yaha acchA nahIM lagatA, kyoMki kAmadeva ko mahAdeva ne phUka DAlA thA ataH mare hue tathA khulI par3I A~khoM vAle se vaha aba urato thii| isalie sarvocca pratimAna vaha apane priyatama nala ko ho banavAtI thii| 'abhyaSecayat zabda se yaha bhI dhvanita hotA hai ki jaba saundaryarAjya kA ekacchatra samrATa-kAmadeva-mara gayA, to usake khAlI par3e sthAna meM dUsarA samrAT gaddI para baiThegA hI aura vaha nayA saundarya-samrAT banA nala / vidyAdhara ke anusAra 'atra guNasaMkIrtanalakSaNA smaradazoktA' arthAt priyatama ke guNavarNana nAma kI kAmadazA batAI gaI hai // 36 // nalasya pRSTA niSadhAgatA guNAn miSeNa dUtadvijavandicAraNAH / nipIya tatkIrtikathAmathAnayA cirAya tasthe vimanAyamAnayA // 37 // anvayaH-niSadhAgatAH dUta-dvija-bandi-cAraNAH miSeNa nalasya guNAn pRSTAH atha tat-kotikathAm nipIya pranayA cirAya vimanAyamAnayA tasthe / TIkA-niSadhebhyaH = niSadhadezAt bhAgatAH=AyAtAH (paM0 tatpu0) dUtAH= cArAzcadvijAH= brAhmaNAzca vandinaH stuti -pAThakAzca cArakhAH = dezabhramaNajIvinazceti ( dvandva ) miSekha%=(kenApi ) vyAjena nalasya guNAn =sau daryAdIn pRSTAH=anuyuktA arthAt bhavatAM deze ko rAnA ke ca tasya guNA iti vyAjena damayantyA nalaviSaye pRSTA atha praznAnantaram tasya nalasya yA kIrtiH = yazaH tasya kathAm =varNanamityarthaH (10 tatpu0) nipIya tvetyarthaH anayA = damayantyA cirAya cirakAlaM =vigataM mano yasyAH sA vimanAH (pAdi ba0 bro0) tadat AcarantyA = vimanImavantyA vyAkulacittayeti yAvat tasye =sthitam / etAdRzo guNI rAjA kathaM mayA lambavya iti tad-vimanaskatAyAH kAraNam / / 37 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite . vyAkaraNa-guNAn pRSTAH- paccha dhAtu dvikarmaka hai| kta pratyaya gauNa karma meM hone se * cArapAH prathamAnta ho gayA aura guNAn dvitIyAnta hI rhaa| nipIya-ni+/poG + lyap , vizeSa ke lie isI sarga kA prathama zloka dekhiye| vimanAyamAnayA-vimanA iva AcaratIti vimanA+kyaG, sa lopa, zAnac +TAp ( naamdhaatu)| hindI-niSadha deza se Aye dUta, brAhmaNa, stutipAThaka aura bhATa ( kisI) bahAne nala ke guSoM ke sambandha meM ( damayanto dvArA ) pUche jAte the; bAda ko usa ( nala ) ke yaza kI kayA sunakara vaha dera taka anamanI-sI khar3I raha jAtI thI / / 37 // TippaNI-vimanAya0-damayantI nala ke guNoM ko sunakara soca meM par3a jAtI thI ki malA maiM use prApta bhI kara skuuNgii| isa taraha yahA~ cintA nAma kA vyabhicArI mAva udaya ho rahA, ataH bhAvodayAlaMkAra hai| tIsare, cauthe caraNa meM 'nayA' 'nayA' meM yamaka hai aura anyatra vRttyanuprAsa / ___ ukta pA~ca zlokoM meM kavi ne damayantIgata nala-viSayaka zravaNAnurAga ke citra khIMce haiN| aba bhAge citra aura svapna Adi meM darzanAnurAga kA citra khIMcanA hai / / 37 // . priya priyAM ca trijagajjayazriyau likhAdhilolAgRhamitti kAvapi / iti sma sA kAruvareNa lekhitaM nalasya ca svasya ca sakhyamIkSate // 38 // anvayaH-"(he kAruvara !) adhilIlAgRhabhitti trinagajjayizriyo ko api priyam priyAm ca likha" iti sA kAvareNa lekhitam nalasya svasya ca sakhyam IkSate sma / TokA-lIlArtha gRham lIlAgRham ( ca0 tatpu0 ) = krIDAgRham tasya yA bhitti. = kuDyam tasyAm iti adhilIlA0 ( avyayI bhAvaH ) lIlAgRhabhittI ityathaH, trayANAM jagatAM samAhAra iti trijagat ( samAhAra-dviguH ) tat jati = pratizete iti jayinI (upada tatpu0 ) zrIH zomA ( karmadhA0 ) yayoH tathAbhUtayoH (ba0 vI0) ko api = anirdiSTanAmAnau priyam = nAyakam priyAm = nAyikAzca likha = citraya iti evaM sA damayantI kAruSu zilpiSu varaHzreSThaH nipuSa ita yAvat tena ( sa0 tatpu0) lekhitaM nitragataM kArita nalasya svasthA- Atmanazca sakhyam rUpa-sAmyamityarthaH IkSate sma = pazyati sma arthAt rUpe yathA naThA mama samaH tathA'hamapi tena sabhA / / 3 / / myAkaraNa- bhadhilIlA0-yahA~ saptamyartha meM 'adhi' ke sAtha avyayIbhAva samAsa hai arthAt (mitti para ) lekhitam/lekha + pic+kta karmaNi likhAyA arthAt citrita karAyA huaa| sakhyam sakhi+dhyaJ maave| hindI-("o kuzala kalAkAra ! ) krIDA-gRha kI dIvAra para tInoM lokoM ko parAsta kara dene vAle saundarya ko rakhe hue kinhIM do priya aura preyasI kA citra banA do' isa taraha (AzA dekara ) vaha catura kalAkAra dvArA citrita karavAyA apanA aura nala kA sAmya dekhatI thI / / 38 // TipaNI-isa zloka meM darzanAnurAga Aramma karatA huA kavi pahale pratikRti arthAt citra meM miyatamA ko priyatama kA darzana karavA rahA hai| rUpa-sAmya dekhakara damayantI ko nizcaya ho jAtA hai ki vaha usake sarvathA yogya hai / 'sakhyam' meM sakhi zamda yadyapi mitra kA kAcaka hai, tathApi sAhitya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH meM apane sAdRzya-rUpa lAkSaNika artha meM usakA nAma prayoga milatA hai| yahAM sama kA sama ke sAtha yoga batAyA gayA hai, ataH samAlaMkAra hai| manorathena svapatIkRtaM nalaM nizi kva sA na svapatI sma pazyati / adRSTamapyarthamadRSTavaimavAt karoti suptirjanadarzanAtithim // 39 // bhanvayaH--svapatI sA manorathena svapatIkRtam nalam kva nizi na pazyati sma ? suptiH adRSTam api artham adRSTa-vaibhavAt jana-darzanAtithim karoti / TIkA-svapatI zayAnA sA damayantI manorathena icchayA svasyAH patiH svapatiH (10 tatpu0) asvapatiH svapatiH sampadyamAnaH kRta iti svapatIkRtaH tam sva-martRtvena svIkRtamityarthaH nalam kva kasyAM nizi rAtrauM na pazyati sma avalokayati sma apitu sarvasyAmapi rAtrau pazyati smeti kaakuH| suptiH svapnaH adRSTam pUrva kadApi nAnubhUtamityarthaH artha vastu adRSTasya pUrvajanmIya-karmaNaH dharmA dharma-rUpasya vaibhavAt sAmarthyAt janasya lokasya darzanasya dRSTaH atithima gocaraM karoti, darzayatItyarthaH pUrvajanmasaMskAraiH adRSTo'pyarthaH svapne dRzyate iti mAvaH / / 39 // vyAkaraNa-svapatI- svap +zata+Dopa / svapatIkRtam abhUta-tadbhAva meM svapati+ ci+ +kta karmaNi / suptiH- svap+ktin mAve / hindI sotI huI vaha ( damayantI ) icchA se apanA pati banAye hue nala ko kauna-so rAta meM nahIM dekhA karatI thI ? svapna adRSTa arthAt pUrva nanma ke karmoM ke pramAva se na dekhI huI bhI vastu ko logoM ke dRSTi-gocara kara detA hai // 36 / / TippaNI--darzanAnurAga meM nAyaka-darzana ke "sAkSAt citre tathA svapne tasya syAd darzanaM vidhA" ye tIna prakAra batAye gaye haiN| inameM se pahalA arthAt sAkSAd darzana to nala kA damayantI ko koI nahIM huA hai, kevala citra aura svapna-darzana zeSa hai| citra darzana pichale loka meM batAkara kavi isa zloka meM svapna darzana batA rahA hai / kintu svapna-darzana meM 'yad dRSTaM dRzyate svapne'nanubhUtaM kadApi na' isa niyama ke anusAra Apatti yaha A rahI hai ki jaba damayantI ne nala ko sAkSAt dekhA hI nahIM, to svapna meM kaise dekha sakatI hai, kyoMki anubhUta padArtha hI svapna meM AtA hai, ananubhUta nhiiN| isakA uttara kavi ke pAsa sivA pUrva janma ke saMskAra ke aura koI nahIM hai / svapna kI taraha jIvana kI anya mI kitanI hI aisI gutthiyA~ haiM, jo pUrva janma mAne vinA hala hI nahIM ho sktiiN| darzanazAkhoM meM inakA vistRta vivecana milatA hai / yahA~ pUrvArdha-gata vAkyArtha kA uttarArdhagata vAkya se samayaMna kiyA gayA hai, ataH arthAntara-nyAsa alaMkAra hai| pUrvArdha ke 'pattI', 'pattI', aura uttarArdha ke 'dRSTa', 'dRSTa meM yamaka hai // 39 // nimIlitAdakSiyugAca nidrayA hRdo'pi bAhyendriyamaunamudritAt / . adarzi saMgopya kadApyavIkSito rahasyamasyAH sa mahanmahIpatiH // 40 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 naiSadhIyacarite andhayaH-nidrayA nimIlitAt pakSiyugAt bAhyendriya-mauna-mudritAt hRdaH api ca saGgopya kadA api avIkSitaH mahat rahasyam saH mahIpatiH asyAH padaziM / TIkA-nidrayA nimIlitAt mudritAt nijavyApAra-viratAdityarthaH aSaNoH yugam dayam / ityakSi-yugam (10 tatpu0) tasmAt bAjhe0-bAhyAni bahirbhavAni indriyANi cakSurAdAni athavA bAndriyam atra nimIlitaM cakSureva grAcaM darzane indriyAntarANAmasambandhAt (karmadhA0 ) tasya maunam vRttyamAvaH svaviSayagrahaNAbhAvaH iti yAvat ( 10 tatpu0 ) tena mudritAt pihitAt ( tR0 tatpu0) hRdaH manasaH api saGgopya gopayitvA arthAt akSiyuga-manasorapi draSTum adatvA kadA'pi adho. kSitaH na avalokitaH mahata rahasyam atigopanIyam vastu sa mahIpatiH rAjA nalaH asyA damayantyA bhadarzidarzitaH / asyA iti sambandha-vivakSAyAM SaSThI / / 40 / / - vyAkaraNa-ninolitAt ni+/mol+kta karmaNi / maunam mune va iti muni + aN / mudritAt mudrA mudrAyuktamiti yAvat ( 'sukhAdayo vRttiviSaye tadati vartante' ) karotIti mudrayati (nAmadhAtu ) banAkara niSThA meM kta / saGgopya-sam +/gup + lyap / pradarzi-dRz + pic+ luG pra0 pu0| hindI-banda huI par3I donoM A~khoM aura bAharI indriyoM ke mauna ho jAne se banda hue par3e mana se bhI chipAkara nidrA ne usa ( damayantI ) ko pahale kabhI dekhane meM na AyA huA vaha ( nala) / rAjA-rUpa mahArahasya dikhA diyA / / 4 / / TippaNI-isa zloka meM 'nidrayA' zabda saMzayAspada hai| isakA yadi svapna artha le, to yaha punarukti-sI ho jAtI hai, kyoMki pUrva zloka meM svapna-darzana batA hI rakhA hai| dUsarI Apatti yaha hai ki svapna meM mana kAma karatA hI rahatA hai, isalie mudritAt hRdo'pi' saMgopya vAlI bAta nahIM banatI hai| isakA samAdhAna bhallinAtha ne yaha diyA hai-'adarzana cAtra manso bAyendriyamaunamudritAditi vizeSaNa sAmAdindriyArthasaMprayogajanyajJAnaviraha eveti zAyate, svapnazAnaM tu manojanyameva' arthAt mana ke 'bAhya0' vizeSaNa ke AdhAra para yahA~ usa mana se bhabhiprAya hai, jo artha se sannikarSa ( 'saMprayoga' ) rakhane vAlI bAhyendriyoM se sannikRSTa hokara dekhA karatA hai| prakRta meM cakSu kA nala rUpa artha se sanikarSa hI nahIM; to mana kA bhI cakSu se sannikarSa nahIM; phira vaha mana dekhe to kaise dekhe ? hA~, indriyArtha-sannikarSa-nirapekSa svatantra mana svapna meM dekhA hI karatA hai aura usane nala ko dikhA hI diyA hai| kintu yaha samAdhAna kucha a~catA nhiiN| yahI kAraNa hai ki nArAyaNa aura narahari yahA~ nidrA se suSupti lete haiN| darzanazAstroM meM jIvana ko tIna avasthAyeM-jAgrat , svapna aura suSupti-mAnI gaI haiN| jAyadavasthA meM bAhyandriyoM ke sAtha mana kAma karatA hai, svapnAvasthA meM bAhyadriyA~ 'mudrita' ho jAtI haiM aura kevala mana ho kAma karatA hai, suSuptyavasthA gaharI nIMda (Sound sleep) kI hotI hai| jaba svapna bhI nahIM hote haiN| jaise mANDUkya upaniSad meM likhA hai-'yatra supto na kazcana kAmaM kAmayate, na kazcana svapnaM pazyati tat sussuptm'| isakA kAraNa hai suSupti meM mana kA purItati nAma kI nAr3I meM calA jaanaa| isaliye Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH koI zAna nahIM hotaa| yahA~ bho prazna uThatA hai ki jaba suSupti meM zAna hI nahIM, to suSupti ne dama yantI ko nala kaise dikhA diyA ? isakA uttara hamAre pAsa yahI hai ki jaba hama nIMda se jAma kA haiM, to 'sukhamaham asvApsam, na kiJcidavediSam' arthAt 'khUpa Ananda se soyA, kucha bhI patA na calA yaha pratIti sabhI ko huA karatI hai| isakA 'na kiJcidavediSam' vAlA aMza suSupti meM bAhya para aura svapna-jagat ke jJAna kA pratyAkhyAna kara rahA hai kintu 'sukhamaham asvApsam' isa aMza meM saputi meM ahaM pada vAcya AtmA aura usake sukha-Ananda-svarUpa kA zAna sarvathA apratyAkhyeva hai| zabdAntara meM, suSupsyavasthA meM Ananda svarUpa AtmA kA mAna banA rahatA hai, dekhie mANDUkma'suSuptasthAna ekIbhUtaH prazAdhana evAnandamayo hyAnandabhuk cetomukha, praashH'| ise hama asthAyI mukhavasthA yA kSaNika mukti kaha sakate haiN| prakRta meM damayanto kA nala ke prati anurAga itanI U~no sthiti meM pahu~ca cukA thA ki jahA~ usakI aura nala kI AtmA paraspara ghula-milakara ekIbhUta ho baiTho ho| ardhanArIzvara kI taraha priya aura preyasI kA yaha aikAtmyamAva athavA advaita hI sacce prema ko kasoTaye hai| damayanto ne suSupti meM nala ko strAtma-rUpa meM dekhaa| isa taraha suSupti meM damayantI dvArA naladarzana meM koI anupapatti nahIM aatii| isIlie narahari kA yaha kahanA ThIka hai-'atra nalasya svAtmamAvena pratimAsanAt na sussuptyvsthaatvhaaniH| pRthaktvena pratibhAse tu svapnatvameva syAnna sussuptitvmiti| yA zloka meM nala para mahat-rahasyatvAropa hone se rUpakAlaMkAra hai aura 'mahanmahIpattiH' meM chekAnuprAsa / 'kadApyavIkSitaH' meM pratiSedha kI pradhAnatA hone se naJ ko pRthak rakhakara kadApisa vIkSita:' isa rUpa meM rakhanA cAhie thA, kintu yahA~ samAsa kara dene se usakI vidheyatA calI gaI hai, isalie vidheyAvimarza doSa bana rahA hai // 40 // aho ahomirmahimA himAgame'pyamiprapede prati tAM smarArditAm / tapartupUrtAvapi medasAM marA vimAvarImirbimarAvabhUvire // 41 // anvayaH-ahobhiH himAgame api smarAditAm tAma prati mahimA amiprapede; vimAvarozita ( ca ) tapartupUtau api medasA bharA bibharAMbamUvire ( iti ) aho ! TIkA-ahomiH divasaiH himasya bhAgamaH Agamanam tasmin ( 10 tatpu0 ) arthAt hemantata api smareNa madanena arditAm pIDitAm tAm damayantIm prati lakSyIkRtya mahimA dairghyama mi prapede prAptaH, vibhAvarIbhiH rAtribhiH ( ca ) tapa: grISmaH cAsau RtuH ( karmadhA0 ) tasya pUTa. pUrNatAyAm ( 10 tatpu0) grISmasya pUrNAvasthAyAmityarthaH api medasAm-majjAnAm bharAH rAzakaH bimarAMbabhUvire dhRtAH, rAtrayo dIva bhUtA ityarthaH isyaho Azcaryam / / 41 // ____ gyAkaraNa-mahimA mahato bhAva iti mahat+imanic / dhyAna rahe ki imanic pratyaya se se mahiman , laghiman , gariman , Dhiman Adi zabda pulliga rahate haiN| Agame A+/mam + ghA bhAve, vRddhayamAva / arditAm / arda+kta+TAp / abhiprapede liT ++ pad+ani putauM- pUra+ktit bhaave| bibharAMbabhUvire-/bhR + Am bhU+liTa karmaNi-('mojhe bhR0' ( 6 / 11192 ) se Am dvitva ) / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite hindI-aAzcarya kI bAta hai ki hemanta Rtu meM bhI kAma-pIDita usa ( damayantI ) ke lie dina lambAI apanA baiThe (aura) bhara-pUra grISma Rtu meM bhI rAtriyoM ne DheroM carbI dhAraNa kara lI / / 4 / / __TippaNI-medasAMbharAH-rAtri amUrta padArtha hai, usa para coM car3hAne kA sambandha bAdhita hai, tyataH yahA~ lakSaNA karanI par3atI hai arthAt jisa taraha carbI car3hane se kisI vyakti kA zarIra phUlakara bar3ha jAyA karatA hai, usI taraha rAtri bhI bahuta bar3ha gii| yaha sAdRzya-sambandha vAlI lakSaNA hai| kAmavedanA ke kAraNa virahI kAmI-kAminiyoM ke zItakAla ke dina choTe hue bhI lambe ho jAte haiM aura grISma kAla kI choTI rAte bhI laMbI bana jAtI hai-yaha svAbhAvika hai| yahA~ himAgama-rUpa kAraNa ke hote hue bhI dina kA laghutva rUpa kArya aura grISya-rUpa kAraNa hote hue bhI rAta ko laghutA rUpa kArya nahIM batAyA gayA hai, ataH vizegokti alaMkAra hai| 'aho' 'aho' aura 'himA' himA' meM yamaka, 'bhAva' bhuvi' meM cheka tathA anyatra vRttyanupAsa hai // 41 // svakAntikIrtivrajamauktikasrajaH zrayantamantarghaTanAguNazriyam / kadAcidasyA yuvadhairyalopinaM nalo'pi lokAdazRNod guNotkaram // 42 // bhanvayaH-kadAcit nalaH api yupa-vairyalopinam svakAnti...sajaH antaH ghaTanAguNa...zriyam bhayantam asyAH guSotkaram aSot / TokA-kadAcit kamizcit samaye nalaH api yUnA taruNAnAm dhairyam dhIratAmAvam ( 50 tatpu.) lumpati vinAzayatItyevaMzIlam ( upapada tatpu0 ) svakAnti-svasyAH AtmanaH bhaimyA ityarthaH yA kAntiH saundaryam tasyAH kIrteH yazasaH yo vrajaH samUhaH ( sarvatra pa0 tatpu0 ) sa eva mauktikasna / karmadhA0 ) mauktikAnAm sak (pa. tatpu0 ) zubhratvAt muktAhAraH tasyA: antaHabhyantare yA ghaTanA saMyojanam gumphaneti yAvat tasya yo guNaH sUtram ( ca0 tatpu0 ) tasya zriyam udhmom zobhAmiti yAvat (10 tatpu0) zrayantam manantam asyAH damayantyAH guNAnAm saundaryAdInAm utkaram samUham ( pa0 tatpu0 ) azRNot karNagocarokRtavAn , nalo lokamukhebhyaH damayantyAH saundarya-koti-rAzinA sahAnyAn guNAMzcApi zrutavAn iti bhAvaH / 42 / / vyAkaraNa-kAntiH kam +ktin mAve / kIrtiH kRt+ktin maave| mauktikam muktA eveti muktA+Thaka svArthe / 0lopinam-Vlu+Nin zolArthe / utkaraH-ut +Vs+aN bhAve / - hindI-kisI samaya nala bhI yuvakoM kA dhairya tor3a dene vAlA, tathA apanI kAnti ke yaza-samUha ke rUpa meM mauktika-mAlA gUMthane hetu bhotarI sUta kI zobhA rakhe ( arthAt sUta kA kAma dene vAlA) damayantI kA gupa-samUha suna baiThA / / 42 / / TippaNI-zloka kA bhAvArtha yaha hai ki nala damayantI ke saundarya-yaza ke sAtha-sAtha jur3e usake bahuta sAre anya guNa suna baiThA / kavi-jagat meM yaza zveta hotA hai, isIlie usapara zveta mauktikahAra kA tAdAtmya kiyA gayA hai| hamAre vicAra se mUla meM 'sva' zabda kA sambandha damayantI se na karake naka se karane meM adhika svArasya rahegA / artha yaha hogA ki nala ke apane saundarya-yaza-rUpI mottikahAra ke motara damayantI kA saundarya sUta kA kAma de rahA hai arthAt donoM kA saundarya Apa se mela Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH khA jAtA hai| zabdAntara meM yo samajha lIjiye ki damayantI kA saundarya nala ke saundarya ke anurUpa hI hai / yahA~ kIrti vraja para mauktika-naksva aura guNotkara para gumphana-sUtrasva kA prAropa hone se rUpaka hai aura sAGga hai / 'guNa' 'guNo' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai // 42 // tameva labdhvAvasaraM tataH smaraH zarIrazomAjayajAtamatsaraH / amoghazaktyA nijayeva mUrtayA tayA vinirjetumiyeSa naiSadham // 43 // anvayaH-tataH zarIra...matsaraH smaraH tam evAvasaram labdhvA mUrtayA nijayA amogha-zaktyA isa tayA naiSadham vinijetum iyess| TIkA-tataH damayantIguNavaNAnantaram zarIra0-zarIrasya dehasya zomayA kAntyA saundaryayetyarthaH (10 tatpu0 ) jayena parAbhavena jAtaH samutpannaH ( ubhayatra tR0 tatpu0 ) matsaraH dveSaH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 bI0 ) smaraH-kAmadevaH tam eva avasaram avakAzam samayamiti yAvat lamcA prApya mUrtayA mUrtimasyA sazarIrayeti yAvat nijayA svakoyayA amoghA aviphalA yA zaktiH sAmarthyam ( karmadhA0 ) tayA iva naiSadham nalam vinirjetum parAmavitum iyeSa aicchat ; 'jAta-krodho vairI kamapyavasaraM prApya zaktyAyudhaH san vairiNaM parAjetuM prakramate' // 44 // vyAkaraNa-zobhA/zubha +a+TAp / jayaH /ji+ac / mUrtayA-/mUrcha+kta+ 'TApa / vinirjetum vi+nir+/ji+tum / iyeSa- iS +liT / naiSadham isake lie zloka 36 dekhie| hindI-tadanantara ( nala ) ke zarIra kI zobhA dvArA parAjaya se IrSyA-bhare madana ne vahI avasara pAkara apanI sAkAra amogha zakti-jaisI usa ( damayantI ) ke dvArA nala ko jItanA cAhA / / 43 / / TippaNI-yahA~ kavi damayantI para kAmadeva kI sAkAra zakti kI kalpanA kara rahA hai, isalie utprekSAlaGkAra hai| hAra khAkara koI bhI vyakti ucita samaya para badalA lenA cAhatA hI hai| vahI kAmadeva bhI kara rahA hai / / 43 // akAri tena zravaNAtithirguNaH kSamAbhujA bhImanRpAtmajAlayaH / taduccadhairyavyayasaMhiteSuNA smareNa ca svAtmazarAsanAzrayaH // 44 // anvayaH-tena kSamA-bhujA mIma-nRpAtmajAlayaH guNaH, taducca...puNA smareNa ca svAtma-zarAsanAzrayaH ( guNaH ) zravaNAtithiH akAri / ____TIkA-tena camAM pRthivIm bhunakti zAstIti tathoktaMna bhUpAlena nalenetyarthaH ( upapada tatpu0) bhImazcAso nRpaH rAjA ( karmadhA0 ) tasya zrAtmajA putrI ( 10 tatpu0 ) bhaimI damayantIti yAvat zrAlayaH sthAnam , AzrayaH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) damayantI-samba-dhItyarthaH guNaH saundaryAdiH zravaNayoH karNayoH atithiH prAdhuNikaH akAri kRtaH AkarNita ityarthaH taducca0tasya nalasya uccam utkRSTam ( karmadhA0 ) yat dhairyam tasya vyayaH vinAzaH ( ubhayatra pa0 tatpu0) tasmai saMhitaH dhanuSi AropitaH ( ca0 tatpu0 ) iSaH bANaH ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtena smareNa kAmadevena su zobhanam AtmanaH svasya yat zarAsanaM dhanuH (10 tatpu0 ) tat prAzrayaH AdhAraH, sthAnam Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vo ) guNaH pratyacA svadhanuSo maurvAtyarthaH zravaNayoH atithi: pI prakAri karNaparyantamAkRSTa iti yAvat / yadaiva damayantI-saundaryAdigupaH nalasya karNagataH tadaiva kAmadevasya dhanurguNo'pi ( pratyaJcA'pi ) AkRSTaH san tatkaNaM gataH ityarthaH, damayantI-saundaryamAkarNya kAmapIDito'bhavaditi bhAvaH / / 44 // vyAkaraNa-samAbhuja kSamA+Vbhuja+vip kartari / prAtmajA bhAtmano jAyate iti jAman+/jan +3+TAp / zravaNam zrayate'neneti/zru+lyuTa karaNa / vyayaH vi+Vs+ nAca mAve / saMhita-sam + dhA+kta karmaNi / AzrayaH A+/bhi+aca adhikaraNe / hindI-usa mahipAla ( nala) ne bhIma nRpa ko putrI ( damayantI) meM para kiyA huA guNa {saundaryAdi ) kAna kA atithi banAyA (=sunA), aura usake ucca dhairya ke vinAza hetu bANa badAye kAmadeva ne ( bho ) apane sundara dhanuSa para Azrita guNa (Doro) ko kAna kA atithi banAyA kAna taka khIMcA ) / / 44 / TippaNI-isa zloka meM 'zravaNAtithi' tathA 'guNa' zabda zliSTa hai / nala-pakSa meM 'zravaNAtithiH abAri' kA artha hai 'sunA' aura kAmadeva-pakSa meM artha hai 'kAna taka khiiNcaa| isI taraha pahale pakSa meM guSa' kA artha 'saundaryAdi' hai aura dUsare pakSa meM 'pratyaJcA' ( dhanuSa kI ddorii)| yahA~ nala kA damakatI kA guNa ( saundarya ) sunanA aura kAmadeva kA guNa ( dhanuSa kI DorI) khIMcanA donoM prastuta hai| donoM guNoM kA eka hI dharma arthAt zravaNAtithi-karaNa se sambandha batAyA gayA hai, isalie tulyabogitA alaMkAra hai| tulyayogitA vahA~ hotI hai, jahA~ do prastuta-prastutoM athavA aprastuta-aprastutoM kA eka dharma se sambandha ho| isake atirikta nala ne damayantI kA saundarya pahale sunA, usake bAda phala-svarUpa kAmadeva ne pratyaJcA khIMcI, kintu yahA~ kavi ne donoM kA eka hI sAtha honA batAyA hai, isalie kAraNa ko pahale aura kArya ko pIche na batAkara donoM ko yugapat batAne se kArya-kAraNa paurvAparya viparyayAtizayokti bhI hai / isa taraha yahA~ donoM kA saMkara hai| kintu mallinAtha ne uttarArdhakta vAkyArtha kA pUrvArdhagata vAkyArtha kAraNa batAne se kAvyaliMga mAnA hai / 'svAtmazarA0' meM 'sva' baura 'Atma' zabdoM kA ApAtataH eka hI artha pratIta hokara bAda meM 'mu+Atma' aisA sandhi-ccheda barane se bhinna-bhinna artha hotA hai, ataH punaruktavadAmAsa zabdAlaMkAra hai / / 44 // amuSya dhIrasya jayAya sAhasI tadA khalu jyAM vizikhaiH sanAthayan nimajayAmAsa yazAMsi saMzaye smarastrilokovijayArjitAnyapi // 45 // anvayaH-tadA sAhasI smaraH samunya dhIrasya jayAya khalu jyA vizikhaiH sanAthayan trilokImijavAjitAni api ( nija-) yazAMsi saMzaye nimajjayAmAsa / rokA-tadA tasmin samaye sAhasam-hitAhitAnapekSaM karma asyAstIti sAhasI asamIkSyakAparvaH smaraH kAmadevaH amuSya asya dhIrasya dhairyaguNasampannasya nakasya jayAya vijayArtha khalu nizcabena jyAm pratyaJcAm vizikhaiH bANaH sanAthayan sanayA kurvan saMyojayannityarthaH trayANAM lokAnAM mAhAraH trilokI (sapAhAradiguH ) tasyA vijayena parAjayena ( 10 tatpu0) arjitAni sampA. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH ditAni ( tR. tatpu0 ) api yAMsi kItIH saMzaye sandehe nimajjayAmAsa pAtayAmAsa arthAt mayA triloko khalu jitAsti, idAnIm etaM dhIraM nalamapi jetuM zakSye na vA, tasyAaye sarva jagajjayAjitA meM kIttiH nakSyatIti smaro dvaidhIbhAve patitaH / / 45 / / / ___ vyAkaraNa-sAhasI sAhasa+in (matubatheM ) sanAthayan nAthena sahitaH sanAthaH taM karotIti sanAtha+Nic +zata (nAmadhAtu ) trilokI 'akArAntottarapado dvigu: khyiAmiTaH' isa niyama se triloka+kopa ( dvigoH' 4 / 1 / 21) / saMzayaH sam +/zI+ca bhAve / nimajjayAmAsani+/masja +pic +liT / / hindI-taba mAhasI kAmadeva isa dhIra ( nala ) ke jaya hetu dhanuSa kI DorI para bAppoM ko car3hAtA huA, tInoM lokoM ke vijaya se arjita kiye hue bhI ( apane ) yazoM ko saMzaya meM DAla baiThA // 45 // TippaNI-dhairya ke dhanI nala para bANa chor3ane ko tayyAra huA kAmadeva mana meM DagamagA rahA thA ki bhalA maiM ise jIta sI pAU~gA yA nhiiN| na jItakara jIvana bhara kA kamAyA huA yaza kahIM miTTI meM na mila jAya / sUda ke loma se kahIM mUladhana ko bhI na ga~vA bailuuN| kAmadeva kA yaha saMdeha vAstavika hai, vicchitti-pUrNa nahIM, ataH yaha saMdehAlaMkAra kA viSaya nahIM bana sktaa| hA~, jaise mallinAtha ne bhI mAna rakhA hai, kAmadeva ke mana meM aise saMzaya kA sambandha na hone para bhI sambandha batA diyA gayA hai, isalie yahA~ asambandhe sambandhAtizayokti ho sakatI hai / / 45 / / anena bhaimI ghaTayiSyatastathA vidheravandhyacchatayA vyalAsi tat / __ abhedi tattAdRganaGgamArgaNairyadasya pauSpairapi dhairyakancakam // 46 / / anvayaH-yat pauSpaiH api tAdRganaGga-mArgaNaiH asya dhairya-kaJcakam amedi, tat anena bhainIm ghaTayiSyataH vidheH avandhyecchatayA tathA vylaasi| ____TIkA-yat yasmAt pauSpaiH puSparUpaiH api tAzaH atimRdava ityarthaH ye anaGgamArgaNAH sarA: ( karmadhA0 ) ( 'kalamba-mArgaNa zarAH' ityamaraH ) anaGgasya mAgaMNAH (10 tatpu0 ) na aGgam zarIram yasya tathAbhUnaH ananaH kAmaH taccharIsya mahAdevena masmIkRtatvAt ; asya nalasya dhairyam eva kaJcakam kavacam ( kamadhA0 ) abhedi-bhinnam tat tasmAt anena nalena bhaimIm bhImaputrI damayantImityarthaH ghaTayiSyataH saMyojayiSyataH saMyojayitumicchoriti yAvat vidheH vidhAtuH na vanadhyA moSA ityavandhyA ( naJ tatpu0 ) avandhyA icchA ( karmadhA0 ) yasya tayAbhUta; ( avandhyecchaH ) (ba0 bro0) tasya bhAvaH tattA tayA tathA tena prakAreNa vyalAsi bisitam ceSTitamityarthaH arthAt amUrtasyApi kAmadevasya tAdRzaiH atikomale: puSpa-rUpa-bANerapi yat nalasya dhairya-rUpaM lauha-kaJcakaM bhinnam tenAnumIyate vidhAtA indrAdi-devAn parityajya tenaiva saha damayantyA viba haM kartumicchati / / 46 // ___ vyAkaraNa --bhaimI bhImasya apatyaM strI iti mIma-aN + / ghaTayiSyataH ghaTa+ pic +bhaviSya rathe zatR ( 'la: sadA 3 / 3 / 14 ) / vyalAsi vi+/las +luGa bhAve / amedi /mid +luG karmaNi pauSpaiH bheda-vivakSA meM puSpANAm ime iti puSpa+aN athavA puSpa.Ni eva pauSpAH svArtha meM aN / dhairyam dhIra+vyaJ maave| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite hindI-kAmadeva ke vaise ( atimRdu ) phUloM ke bANa bhI jo isa ( nala ) ke dhairya-rUpI kavaca kA meTana kara gaye, to ( yaha ) isa ( nala) ke sAtha damayantI kA sambandha jor3anA cAhane vAle vidhAtA kI kamI viphala na jAne vAlI icchA kA (hI) kAma hai // 46 // TippaNI-yahA~ dhairya para kaJcakatvAropa hone se rUpakAlaMkAra hai, usake sAtha sAtha kacaka ke pauSpa bANoM dvArA bhedana meM virodha hai jisakA parihAra vidhi velAsa' se ho jAtA hai arthAt vidhAtA cAhe lohA hI kyA puSpoM se vajra kA bhI medana sammava ho jAtA hai|' jaise kAlidAsa ne bhI kahA hai'viSamapyamRtaM bhavet kvacit amRtaM vA vissmiishvrecchyaa|' isa taraha rUpaka aura virodhAbhAsa kA aGgAGgi bhAva-saMkara hai| yahA~ anaGga zabda bhI kavi kA sAbhiprAya hai arthAt pahale to bANa hI phUloM ke hai aura ve bhI jisake haiM vaha dekho to anaGga-binA zarIra kA amUrta hai| isa taraha vizeSya sAbhiprAya hone se kuvalayAnandAnusAra parikarAMkura alaMkAra hai // 46 // anajhamAgaNaiH-anaGga ke dhanuSa aura bASa phUla hote haiN| usake pA~ca prasiddha bANa ye haiM"aravindamazokaJca cUtaca nvmllikaa| nIlotpalazca pazcaite paJcabANasya sAyakAH' / matalaba yaha hai ki vizeSataH ina phUloM ke rUpa aura saurama se kAma-vAsanA bhar3aka uThatI hai| yaha kAvya-jagat kI mAnyatA hai / / 46 / / kimanyadadyApi yadastApitaH pitAmaho vaarijmaashrysyho| smaraM tanucchAyatayA tamAtmanaH zazAka zaGke sa na layituM nalaH // 47 // anvayaH-anyat kim , yadastra-tApitaH pitAmahaH adya api vArijam Azrayati ( iti ) aho ! tam smaram saH nalaH AtmanaH tanu-cchAyatayA laGghitum na zazAka ( iti ) shngke| ____TokA-anyatakim anyat kAmasya kiM varNanam , anyasya vAtava keti yAvat yasya ( kAmasya astraiH pauSpaiH vANarityarthaH ( pa0 tatpu0 ) tApitaH tApaM prApitaH ( tR0 tatpu0 ) pitAmahaH pituH pitA brahmetyarthaH adya api adhunA api vArijam-kamalam Azrayati majati (va ) aho ! Azcaryam arthAt kAmAnala-dagdho mahAvRddho brahmA api tApanivAraNAya zItalaM vArijam adhitiSThati, kAmAnala-dagdhasya anyasya tu vAtava kA, tam smaram kAmadevam sa nalaH zrAtmanaH svasya tanvI kRzA mlAnetyarthaH chAyA kAntiH ( zarIrasyeti zeSaH ) ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) tanucchAyaH tasya bhAvaH tattA tayA kAmasantApakAraNAt nalasya saundarya-cchaTA mlAniMgatA tasmAt iti bhAvaH laGghayituM parAjetum na zazAka pArayAmAsa, zaGka-manye / kAmena nalo vijita iti bhAvaH / / 4 / / ___vyAkaraNa-tApitaH tap +pic +kta krmnni| pitAmahaH pituH piteti pitR+DAmahac . ( 'mAtR-pitRbhyAM pitari DhAmahac' vA0 ) vArijam vAriNi jAyate iti vAri+/jan+Da / lacituM zazAka atra zak-yoge tumun / hindI-aura to kyA, bApa re / jisake astroM se santApita ( dAdA, bUr3hA ) brahmA Aja taka bhI ( mAno ) kamala kA Azraya le rahA hai, usa kAmadeva ko vaha nala apanI ( zArIrika ) kAnti khalpa ( phokI) par3a jAne ke kAraNa jIta nahIM sakA-aisA maiM mAnatA hU~ // 47 / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 prathamaH sargaH TippaNI-vaise svamAvataH hI brahmA kA Asana kamala huA karatA hai, isalie brahmA kA nAma ho kamalAsana hai kintu yahA~ kavi kI yaha anUThI kalpanA hai ki vaha kAma kA tApa miTAne hetu mAno ThaMDe kamala para jA baiThA hai / tApa ke kAraNa loga zotala vastuoM ko apanAte hI haiN| yahA~ kAvya ke tRtIya sarga ke tIsaveM zloka meM ullikhita brahmA kA apanI hI putrI sarasvatI para kAmAsakta hone kI ghaTanA kI ora saketa hai| tanuzayatayA-'chAyA tvanAtape kAnto' ( vaijayantI) ke anusAra chAyA ke chA~ha aura zomA do artha hote haiN| kucha TIkAkAroM ne chAyA kA parachAI artha liyA hai aura tanoH zarIrasya chAyA tanucchAyam tasya bhAvaH tattA-tayA, yoM vigraha karake yaha artha kiyA hai-saundarya meM kAmadeva nala kI kyA barAbarI kara sakatA hai, vaha to usakI chAyA-parichAI-hai, isalie naka kAmadeva kA laMghana-atikramaNa nahIM kara skaa| apanI parichAI malA kauna lauMpa sakatA hai ? yahA~ santapta-huA mAno brahmA kamala kI zaraNa le rahA hai-yaha utprekSA hai, kintu vAcaka zama na hone se vaha pratIyamAnA hai| vRddha brahmA taka bhI kAma saMtapta ho uThate haiM, auroM ko to bAta hI kyA, yaha bhartha prApta ho jAne se arthApatti hai / tanucchAyatA ke kAraNa mAno nahIM lauMpa sakA-yaha hetUtprekSA hai jisakA vAcaka zabda 'zaka' hai| vArijam ke sAbhimAya hone se parikarAMkura hai / isa taraha ina sabakA saMkarAlaMkAra hai| pitaH' 'pitA' aura 'na la (citum)' 'nalaH' meM chekAnupAsa hai| urobhuvA kummayugena jambhitaM navopahAreNa vayaskRtena kim / apAsarid durgamapi pratIrma sA nalasya tanvI hRdayaM viveza yat // 48 // anvayaH yat sA tanvI trapA-sarid durgam api pratIrya nalasya hRdayam viveza, (tat ) kim vayaskRtena navopahAreNa urobhuvA kumbha-yunena jRmbhitam ? TIkA-yat sA tanvI kRzAGgI damayantItyarthaH pA lajjA eva sarida nadI ( karmadhA0 ) tasyA durgam durgasthAnam dustara-pravAhamiti yAvat ( 10 tatpu0) pratIya tIrvA nalasya hRdayam svAntam viveza prAvizat ( tat ) kim vayasA avasthayA yauvanenetyarthaH kRtena janitena ( 80 tatpu0) nava nUtanazvAsau upahAraH upAyanam tena uraH vakSaHsthalam bhUH utpatti-sthAnam ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtena (ba0 vI0 ) kummayoH kalazayoH yugena dayena jambhitam vilasitam ceSTitamiti yAvat / yathA khalu kAcit naayikaa| vakSasi kumbhavayaM nidhAya nadI tarati priyasaMketasthalaM ca tathaiva damayanyapi / vakSogata-kucadaya-rUpa-kumbha-dayena lajjA-nadI pratIrya nala-hRdayaM prAvizat ; sA lajjA vihAya nalaM cakame; nalo'pi tad-yauvanAkRSTastAM nijahRdaye pratiSThApayAmAseti mAvaH / / 47 / / vyAkaraNa-trapA-Vtrap +aG ( mAve )+TAp / durgam duHkhena gantuM zakyam iti dura+ gam +Da / pratIyaM +/+lyap / viveza/viz+liT / upahAraH upahiyate iti upa+ Ve+ghaJ karmaNi / jRmbhitam jamma+kta ( bhAva vAcya ) / hindI-vaha kRzAGgI ( damayantI) lajjArUpI durgama nadI ko pAra karake jo nala ke hRdaya meM jA pahu~cI, usase aisA lagatA hai mAno yauvana dvArA ( use ) naye upahAra ke rUpa meM diye gaye, vakSa:sthala para ubhare kalaza-yugala ne ( yaha ) kAma kiyA ho|| 48 / / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . naiSadhIyacarite TippaNI-trapAsaridurgam-mallinAtha tathA anya TIkAkAra yahA~ 'pA eva saritsA eva durgam' isa taraha vigraha karake sapA para sarit kA Aropa aura phira sarit para bhI durgava kA Aropa karake durga kA artha kilA ( prAkAra ) batA rahe haiM, kintu hamAre vicAra se nadI para bhI durgatva ke mAropa meM kaI svArasya nahIM hai, kilA tarA nahIM jAtA hai, nadI tarI jAtI hai / kavi kA abhiprAya 'durga' se durgamasthala arthAt durgama-dustara-nadI hai| yahA~ 'kumbha-yuga' para navopahAratva kA aura trapA para nadoSa kA Aropa hone se rUpaka hai; stana-yuga para kumbha-yugatva kA amedAdhyavasAya hone se mede amedArizayokti hai, 'kim' zabda utprekSAvAcaka hone se utprekSA hai; isa taraha vahA~ ina samI kA saMkara hai / isI taraha ke mAva ke lie sarga 2, zloka 31 bhI dekhiye / / 48 // apahavAnasya janAya yannijAmadhIratAmasya kRtaM manobhuvA / ayodhi tajAgaraduHkhasAkSiNI nizA ca zayyA ca zazArakomalA // 49 // anvayaH-nijAm adhoratAm janAya apahRvAnasya asya manomuvA yat kRtam , tat jAgaraduHkha-sAkSiNI zazAGka-komalA zayyA ca ( zazAGka komalA ) nizA ca abodhi / TIkA-nijAm svakoyAm adhIratAm dhairyAbhAvaM caJcalatAmityarthaH janAya lokebhyaH apahavAnasya gogayataH apalapata iti yAvat asya nalasya sambandhe SaSThI (upari ) manobhuvA kAmadevena yat kRtam janitam tat jAgarasya nidrA-kSayasyetyarthaH duHkham kaSTam (10 tatpu0 ) tasya sAkSiNI pratyakSadarzinI zazaH mRgavizeSaH bhakaH cinhaM yasmin tathAbhUtaH (ba0 vI0) candra ityarthaH tadvat komalA mRduH, athavA zazaH-mRgavizeSaH tasya aGkaH utsAH tadvat komalA ( upamAna tatpu0 ) zayyA talpam , atha ca zazAGkaH candraH tena komalA ramyA (ta. tatpu0) nizA rAtriH prabodhizAnavatI arthAt kAmadevena rAtrau nalopari yAvAn klezAtizaya ApAtitaH tam zayyA rAtrireva ca jAnAti, rAcau kAma-vedanayA zayyAyAmasau viluThatisma nidrAM ca na lamate smeti bhAvaH / / 46 / / vyAkaraNa-apahRvAnasya apa+/ha +zAnac isake yoga meM zlAghaha Ga0 [pA0 114.34 se jana zabda se paJcamI ke sthAna meM caturthI / jAgara/jAgR+ghaJ bhAve, guNaH sAkSiNI saha+ akSa+in +DIp ('sAkSAd draSTara saMzAyAm' pA0 5 / 221 ) zayyA zayyate'trati zI+kyap ayaG +TAp abodhiV budh + luG [atra kartari cippa] / vinI-logoM se apanI adhIrattA chipAte hue nala para kAmadeva ne jo ( kucha ) kiyA use (rAtabhara usake) jAgate rahane ke duHkha kI sAkSI zaza [ kharagoza ] ke aGka ( goda ke roma ) kI taraha komala zayyA evaM zazAGka [ candramA ] se komala ( ramaNIya ) banI rAta jAnatI tho||49|| TippA -yahA~ nala meM lajjA nAma kA vyabhicArI bhAva tathA viyoga kI jAgara-avasyA batAI gaI hai| nizA aura zayyA donoM prastutoM kA zazAGka komalatva-rUpa eka dharma se sampandha batAne se tulya. yogitA alaMkAra hai aura vaha bhI zleSa-garbhita // 49 // smaropatapto'pi bhRzaM na sa prabhurvidarbharAja tanayAmayAcata / tyajantyasUn zarma ca mAnino baraM tyajanti na tvekamayAcirAvatam // 50 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 43 bhanvayaH-bhRzam smaropataptaH api saH prabhuH vidarbharAjam tanayAm na ayAcata / mAninaH asUn zarma ca varam tyajanti, ekam ayAcita-vratam na tyananti / rokA-bhRzam atyadhikaM yathA syAttathA smareNa kandapeMNa upataptaH tApaM prApitaH pIDita iti yAvat (tR tatpu0 ) api sa prabhuH samarthaH nalaH vidarbhANAM rAjA iti vidarbharAjaH tam [Sa0 tatpu.] momamityarthaH tanayAma putrIm damayantIm na ayAcata yAcitavAn / mAninaH AtmAbhimAninaH ucca-manaskA iti yAvat asUn prANAn zarma sukhaM ca param manAka piyaM yathA syAt tathA [varaH zreSThaH triSu klavaM manAka-priye" ityamaraH] tyajanti munnanti ekam aditIyam mukhyamitiyAvat ayAcitam na yAcitam yAcanA evaM vratam niyamam tu na tyajanti arthAt AtmAbhimAninaH puruSAH yAcanA na kurvanti, teSAM prANAH yadi gacchanti, gacchantu nAma // 50 // vyAkaraNa-vidarbha rAjam rAjan zabda samAsa meM akArAnta hokara rAma kI taraha calatA hai ( rAjAhaHsakhibhyaSTaca' pA0 5 / 4 / 81 ) / vidarbharAjam, tanayAm ye do karma isalie hue ki vAc dhAtu dvikarmaka hotA hai / ayAcitam na yAcitam/ yAc+kta maave| hindI-kAma dvArA atyadhika pIr3ita hote hue bhI usa rAjA nala ne vidarbharAja se ( usakI) kanyA ke lie yAcanA nahIM kii| AtmAbhimAnI ( loga ) bhale hI prApya aura sukha ko chor3a deM, kintu na mA~ganA rUpa eka vrata ko nahIM chor3ate / / 50 // TippaNI-isa zloka meM rAjA nala dvArA damayantI ko na mAMgane kI bAta kA samarthana uttarArdhagata sAmAnya bAta se kiyA gayA hai, isalie arthAntaranyAsa alaMkAra hai| asUn zama ca-yahA~ zama zabda ko asUn se pUrva AnA cAhiye thA, kyoMki loga pahale sukha ko aura taba prANoM ko chor3ate haiN| pahale yadi prANa hI chor3a diye to, bAda meM sukha chor3ane kA prazna ho nahIM uThatA, isalie yaha akramatA doSa hai / / 50 / / mRSAviSAdAminayAdayaM kvacijjugopa niHzvAsatati viyogajAm / vilepanasyAdhikacandramAgatAvibhAvanAcApajalApa pANDutAm // 51 // anvaya-ayam kvacit mRSA-viSAdAbhinayAt viyogajAm niHzvAsatatim jugopa vilepanasya adhika-candra-mAgatA-vibhAvanAt ca pANDutAm apalalApa / TIkA-ayaM nalaH kvacit kasmiMzcid vastuni mRSA mithyA yaH viSAdaH khedaH tasya abhinayAta pradarzanAt ( 10 tatpu0) viyogAt jAyate iti viyogajA tAm [ upapada tatpu.] niHzvAsAnAm dIrghazvAsAnAmityarthaH ta tim paramparAm (10 tatpu0 ) jugopa tirodadhe bhayaMbhAvaH-mohAt kAraNAt nalena kalpita-damayanto dRSTA dIrgha-niHzvAsAMzca sa mumoca kintu lokebhyo nitamaso gataM kimapi vastvadhikRtya prakAzaM mRSaiva evamAha-'tad vastu gatam / mama mahAn khedo jAyata' iti / vilepanasya candanalepasya adhikaH candrasya karpUrasya [ 'ghanasArazcandrasaMzaH sitAbhro himabAlukA' ityamaraH ] mAgaH aMzaH [ 10 tatpu.] yasmin tathAbhUtasya (40 bI0 ) bhAvaH tattA tasyA vibhAvanAt jJApanAt (10 tatpu0 ) pANDatAm ISat pItavarNatvam apalalApa nihatavAn arthAt viyoga-janita-zveta Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite varSasva-sanbandhe 'etat tu candana-pe karpUrasthASika-mAgasaMmizraNena jAtam' iti kathayan apalalApa // 51 // vyAkaraNa-viSAdaH vi+/sad+patra mAve / aminayaH abhi +/nI+ac mAve / niHzvAsaH nis +/zvas paJ mAve / tatiH tan+ktina maave| viyogajAm triyoga+/jan+ +TAp / vimAvanam vi+/bhra+pica +lyuTa mAve / apavalApaH apa+Vlap+liT / hindI- yaha ( nala ) ( khoI huI ) kisI ( vastu ) para jhUTha mUTha kA kheda pradarzana se viyogabanita ( apanI ) AhoM kA silasilA chipA detA thA; candana-lepa meM kapUra kA adhika bhAga ( milA ) batAne se ( cehare kI ) saphedI jhuThalA detA thA / / 51 // _ TippaNI-yahA~ viraha-janita zvAsoM tathA zarIra kI saphedI ko mRSA-viSAda aura kapUra kI saphedI dvArA chipAyA gayA hai, isalie molita alaMkAra hai| yaha vahA~ hotA hai, jahA~ do samAna dharma vALe padArthoM meM se eka ke dvArA dUsare kA tirodhAna hotA hai| kintu vidyAdhara kA kahanA hai ki yahA~ vyAjokti alaMkAra hai / vyAjokti vahA~ hotI hai, jahA~ prakaTa huI kisI bAta ko kisI chala se chipA : diyA jaay| yahA~ viraha-janita kheda tathA saphedI mRSA-viSAda aura kapUra se chipAye gaye haiN| hamAre vicAra se yahA~ ina donoM kA sandehasaMkara hai|| 51 / / zazAka nihvotumayena' taspriyAmayaM babhASe yadalIkavIkSitAm / samAja evAnapitAsu baiNikairmumUrcha yatpaJcamamUrcchanAsu ca // 52 // anvayaH-ayam ( nalaH ) yat alIka-vIkSitAm priyAm bamANe, ( yacca ) vaiNikaH paJcamamUrchanAsu AlapitAm ( satISu ) samAje eva mumUrcha, tat ayena nihotuM shshaak| TokA-ayam nalaH yat alIkam mithyaiva yathA syAt tathA vIkSitAm dRSTAm ( supsupeti samAsaH ) arthAt bhrama-vazAt dRSTigocarImUtAm priyAm damayantIm babhASe lapitavAn bhramadRSTadamayantyA saha vArtAlApaM kRtavAn iti bhAvaH, yat ca vaikhikaH vINAvAdibhiH paJcamasya paJcamasvarasya mUrchanAsu ArohAbaroheSu (pa. tatpu0 ] mAlapitAsu uccAritAsu gItAsvityarthaH satISu samAje sabhAyAm eva mumUrcha mUrchA gataH tat bhayena bhAgyena ( 'ayaH sukhAvaho vidhiH' ityamaraH ) nihnotum zazAka azaknot / nakaH paJcama-svareNa gIte gIyamAne mUrchito'bhavat, yataH kokila-pazcama-svaravat gotasya paJcama svaro'pi kAmoddIpako bhavatIti bhAvaH / / 52 / / vyAkaraNa-babhASe bhAS +liT / vaiNikaiH vINA zilpameSAmiti vINA+ThaJ / samAjaH sam +a+ghaJ , manuSyabhinna pazu-samudAya meM apa hokara samajaH banatA hai| hindI-yaha ( nala) jo jhUThamUTha hI dekhI gaI priyA ( damayantI ) se bAta karatA thA tathA vINAvAdiyoM dvArA (gIta ke ) paJcama svara ke svarArohAvarohoM meM AlApa bhare jAne para jo sabhA meM ho mUrchita ho uThatA thA, use ( vaha ) mAgya se hI chipA sakatA thA / / 52 / / TippaNI-nihvotumayena--isa zabda para TIkAkAroM kI apanI bhinna-bhinna vyAkhyAyeM haiM / narahari kA kahanA hai-'ayaM nalo mithyAdRSTAM priyAM yad bamANe, tannihotuM na zazAka / aye iti viSAde / " 1. aye naH anena / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH / 15 paJcamasya mUrchanAsu yanmumUrcha tadayena daivena kathaJcit nihotuM zazAka, rAgamUrchanA-janita-sukhAnumava-pAravazya-tryAjena nihatavAnityarthaH" / cANDapaNDita kI vyAkhyA isa prakAra hai-"ayaM nalaH alIkena bhrAnsyA vIkSitAM priyAM aye iti sambodhya vabhASe tat sabhAmadhye nihotuM na zAka . yat paJcama. rAgasya mUrchanAsu AlapitAm mumUrcha tadapalapituM na zazAka / tatra pratyakSe uttaraM kimapi na zakyate km"| nArAyaNa eka aura hI vikalpa de rahe haiM-'yadA yarikazcid bamANe, tad aye= kAmAya nihotuM na zazAka samAjAya svapalapituM samartho'bhUt yataH samAja eva mumuurch| :-kAmaH tasmai : kAme paruSoktau ca' iti vizvaH / yahA~ kavi ne viyoga kI lajjA tyAga, pralApa, unmAda aura mUrjA kI bhavasthAyeM batAI haiN| 'mU 'mUrcha' meM yamakAlaM kAra hai / / 52 // avApa sApatrapatAM sa bhUpatirjitendriyANAM dhuri kIrtitasthitiH / bhasaMvare zambaravairivikrame krameNa tatra sphuTatAmupeyuSi // 53 // anvaya-jitendriyANAm dhuri kItitasthitiH sa bhUpatiH tatra asaMvare zaMbara-vairi-vikrame krameNa sphuTatAm upeyuSi ( sati ) sApatrapatAm avaap| TIkA-jitAni-niyantritAnItyarthaH indriyANi yaH tathAbhUtAnAm (ba. vI0 ) dhuri bhane prathamapaMktAvityarthaH kIttitA stutA sthitiH sthAnaM yasya tathAbhUtaH (ba0 bro0 ) sa bhUpatiH rAjA nalaH tatra samAje asaMvarena saMvara; nivaH rodha ityarthaH yasya tasmin ( ba0 vI0 ) saMvaritumazakye iti yAvat zaMbara asuravizeSaH tasya vairI zatruH kAmaH tasya vikrame pramAve vikAre ityayaH krameNa kramazaH sphuTatAm vyaktatAm upeyuSi prApte sati prapatra galajjA tena sahitaH iti sApatrapaH ( 30 jI0) tasya bhAvaH tattA tAm avApa prAptavAn lajjito'mavadityarthaH / / 5 / / __vyAkaraNa-apanapA apa+Vtrap + a (bhAve )+TAp / saMvaraH sam +/g+ap maave| upeyuSi-upa /+vasu (mUtAtheM ) sptmii| hindI-jitendriyoM meM jisakA sthAna saba se Age kahA jAtA hai, aisA vaha rAjA nala vahA~ / sabhA meM ) na chipAye jA sakane vAle kAma ke prabhAva ke kramazaH sphuTa ho jAne para, lajjA ko prApta ho baiThA / 53 // TippaNI-zaMbara bairI-zaMbara eka rAkSasa thA, jise bhagavAn kRSNa ke putra pradyamna ne mArA thaa| jaisA hama pIche kaha pAye haiM, pradyumna kAmadeva kA avatAra thaa| yahA~ 'krame' 'krame' ye yamaka aura 'pare' 'vairi' meM chekAnupAsa hai kintu anupAsa meM 'za' 'sa', 'va' 'ba' tathA 'ra' 'la' meM ameda-niyama mAnakara zaMbara ke '' ko bhI le le to cheka nahIM rahegA, kyoMki cheka meM vyajanoM ko eka hI bAra AvRtti kA niyama hai, adhika bAra AvRtti meM vRttyanuprAsa hI hotA hai / / 53 / / / alaM nalaM ro mamI kilAmavanguNA vivekapramukhA na cApalam / smaraH sa rasyAmanirukhameva sujasyayaM sarganisarga IzaH // 5 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anvaya-amI vivekapamukhAH guNAH nalam cApalam roddhum alam na abhavan kila, yat saH smaraH ratyAm aniruddham sRjati eva ayam IdRzaH sarga-nisargaH (asti ) / TIkA-amI ete vivekaH ucitAnucitavicAraH pramukhaH yeSu tathAbhUtAH (ba0 bI0 ) vivekAdayo guNAH nalam cApalam canca utAm roddham nigrahItum attam samarthAH na abhavan kila khalu, yat yataH saH prasiddhaH smaraH kAmaH rasyAm anurAge, sammoge vA aniruddham aniyantritam capalam avazabhiti yAvat janam sRjati karoti-ayam eSa IrazaH etAdRk sargasya sRSTeH nisargaH svabhAvaH ( 10 tatpu0 ) astIti zeSaH / dunirodho hi prema-mArga iti bhAvaH / / 54 / / vyAkaraNa-nalam , cApalam-ye do karma isalie Aye haiM ki rudh dhAtu dvikarmaka hai 'roddham alam' meM paryApti vacaneSvalamartheSu ( pA0 3 / 4 / 66) se tumun pratyaya huA hai| cApalam capalasya mAvaH capala+aN / rasyAm ram +ktin bhAve / hindI--ye viveka Adi guNa vAstava meM nala kI capalatA rokane meM samartha nahIM hue| kAraNa yaha hai ki anurAga hone para kAma ( manuSya ko ) cazcala banA ho detA hai-yaha aisA sRSTi kA svabhAva hai / / 54 / / TippaNI-ratyAmaniruddham-yahA~ kavi ne zleSa kA prayoga kiyA hai / rati a. rAga aura kAma kI patnI, evaM aniruddha capala aura aniruddha nAmaka kAmadeva kA putra kahalAtA hai / apanI patnI rati meM pradyamna rUpa kAmadeva aniruddha putra ko paidA karatA hai- yaha dUsarA artha mI yahA~ nikala jAtA hai| sAhityika bhASA meM ise hama zabdazaktyudbhava vastu dhvani kheNge| yahA~ zloka meM pUrvArdhagata sAmAnya bAta kA uttarArdha ko vizeSa bAta dvArA samarthana kiyA gayA hai, isalie arthAntaranyAsa alaMkAra hai| 'sarga' 'sarga' meM yamaka aura alaM nalaM meM vRttyanupAsa zabdAlaMkAra hai / / 54 / / anaGgaciIsa binA zazAka no yadAsituM saMsadi yanavAnapi / kSaNaM tadArAmavihArakaitavAsiSevitu dezamiyeSa nirjanam // 55 // anvayaH-saH yadA yatnavAn ( san ) api saMsadi anaGga cihnam vinA kSaNam ( api ) Asitum na zaza.ka, tadA ArAma-vihAra-ketavAn nirjanam dezam niSevitum shyess| TIkA-saH nalaH yadA yasmin samaye yatnavAn mapi yatnaM kurvannapi saMsadi sabhAyAm anaGgasya tim pralApamUrchAdikam (10 tatpu0 ) vinA antareNa caNam kSaNakAlaparyantamapi prAsituma sthAtum na zaMzAka pAritavAn , tadA vasmin samaye bhArAme-upavane vihAraH vicaraNam (10 tatpu0 ) tasya kaitavAda vyA jAt (10 tatpu0 ) nirjanam nirgatA janAH yasmAt tathAbhUtam (prAdi ba0 brI0) dezam sthAnam niSevitum sevitum iyeSa akAmayata samAM parityajya dezAntaraM gantu., maicchadityarthaH / / 55 // ____ myAkaraNa-ciham yahA~ vinA ke yoga meM dvitIyA hai / kSaNam meM 'kAlAvanoratyantasaMyoge' (pA0 2 / 6 / 5) se kAla ke atyanta saMyoga hone ke kAraNa dvitIyA huI hai| bhAsitum /mAs+ tum / zazAka-zika+liT / vihAraH vi+/ha+ghaJ mAve / kaitavAt kitavasya mAva iti kitava+aN mAre / niSevitum ni upasarga hone se seva ke sa koSa ho jAtA hai / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH hindI-vaha nala prayatna karatA huA bhI jaba sabhA meM kAma-vikAra ke cihnoM ( pralApa-mUrjA bAdi ) ke binA baiTha na sakA taba udyAna meM vicaraNa karane ke bahAne nirjana sthAna sevana karanA cAhA // 55 // TipakhI--yahA~ bhramaNa kA bahAnA banAne se kaitavApati alaMkAra hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAta hai| kSaNam-kSaNa zabda kA anvaya zloka ke pUrvArdha se ho rahA hai, isalie eka pada ke zloka ke dUsare artha meM jAne se ardhAntaraikapadatA doSa bana rahA hai / / 55 // atha zriyA bhasitamatsyalAmchanaH samaM vayasyaiH svarahasyavedibhiH / puropakaNThopavanaM kilekSitA dideza yAnAya nidezakAriNaH // 56 // anvayaH-atha bhiyA marisatamatsyalAnchanaH ( nala ) sva-rahasya-vedibhiH vayasyaiH samam puropakaNThopavanam IkSitA kila nidezakAriNaH yAnAya didesh| TIkA-atha anantaram zriyA kAntyA saundayeNeti yAvat masitaH tiraskRtaH ( karmadhA0) matsyalAnchanaH kAmadevaH yena saH ( va0 vI0) matsyaH lAnchanaM cihaM yasya saH (ba0 vI0) matsyo hi kAmadevasya dhvajo mavati ataevAsau. makara-dhajo mIna ketanazcApi kathyate, parama-sundaro nalaH kAma-pIDito'pi san saundayeM kAmadeva jitavAn iti bhAvaH, svaM svakoyaM rahasyam marma (karmadhA0 ) vidantItyevaMzolameSAM tathoktaH arthAt nalasya damayantyAmanurAgo'stItirahasyajJaH vayasyaiH sakhibhiH samam saha purasya nagarasya yat upakaNTham sAmIpyam (10 tatpu0) 'upakaNThAnti. kAbhyAbhyagrA apyabhito'vyayam' ityamaraH ) tasmin yat upavanam udyAnam tat ItitA draSTA kila bhalokam anaGgacihnagopanAbhiprAyeNeti bhAvaH nidezaM kurvantItizIlameSAM tathoktAn AzA-pAlakAn bhRtyAniti yAvat yAnAya vAhanAya vAhanamAnetumityarthaH dideza AzApayAmAsa / / 56 / / vyAkaraNa-khAnchanam lAnchayate ciyate aneneti lAgcha+lyuTa krnne| vayasyaH vayasA tulya iti (vayas+yat ) vayasyaH samam samam ke yoga meM tRtIyA huI hai / IkSitAM yaha IkSa se tRn pratyaya huA hai, tRca nahIM, isIlie SaSThI na hokara dvitIyA huI hai| yAnAya yAnam Anetum isa taraha tumunnartha meM caturthI huI hai / yAnam yAntyanenetiyA+lyuTa karaNa / dideza / dikS + liT / hindI--tadanantara saundarya meM kAmadeva ko phaTakAre hue nala ne apanA rahasya jAnane bAle mitroM ke sAtha jhUThamUTha ho nagara ke pAsa udyAna dekhane hetu vAhana lAne ko bhRtyoM ko Adeza diyA / .56 / / TippaNI--vidyAdhara ne 'mariMsata0' meM upamA mAnI hai, kintu hamAre vicAra meM yaha upamA kA viSaya nahIM hai, kyoMki yahA~ upamAnabhUta kAmadeva se tulanA karake usakI bhartsanA-tiraskAra kiyA gayA * hai isalie yahA~ pratIpAlaMkAra hai| upamAna kA tiraskAra bhI pratApa kA eka anyatama meda hai / isake atirikta vidyAdhara ne yahA~ 'samam' pada hone se sahokti mI mAnI hai kintu yahA~ sahokti bhI nahIM hai, koki sahokti hamezA kArya-kAraNapovoparya-viparyayAtizayokti ko sAtha liye rahatI hai, jo yahA~ hai hI nahIM / 'deza' 'deza' meM yamaka aura anyatra vRttyanupAsa hai / / 56 / / 1. pR0 48 paMkti 2 kSodita kA phuTa noTa samajhe / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite amI tatastasya vibhUSitaM sitaM jave'pi mAne'pi ca pauruSAdhikam / upAharamazvamajasvacaJcalaH khurAJcalaiH kSoditamandurodaram // 57 / / - anvayaH--tataH amI 'tasya' vibhUSitam , sitam , jatre api mAne api ca pauruSAdhikam , ajastracaJcalaiH khurAzcale; kSodita-mandurodaram azvam upAharan / TIkA--tataH AzAnantaram amI te bhRtyAH vibhUSitam alaMkRtam sajjitamiti yAvat , sitam zvetavarNam jave vege api pauruSeNa = balena adhikam vege puruSAt adhika balazAlinamityarthaH (tR0 tatpu0) mAne parimANe api pauruSekha puruSa-parimANena adhikam UrdhvabAhupuruSAdapyuccamityarthaH bhajanam nirantaram yathA syAttathA cazcalaiH caTulaiH khurANAm zaphAnAm aJcalaiH apraiH (10tatpu0) soditam cUoM kRtam mandurAyAH azvazAlAyAH ( 'vAjizAlA tu mandurA' ityamaraH) adaram madhyam (10 tatpu0 ) yena tam (ba0 vI0 ) azvam upAharan AnItavantaH / 57. / / __vyAkaraNa--pauruSAdhikA--yahA~ 'pauruSa' zabda zliSTa hai, jisakA 'java' aura 'mAna' donoM se sambandha hai| 'java' ke sAtha lagatA huA yaha 'puruSasya bhAva iti+aNa' isa vyutpatti se banakara vizeSya-zabda hai arthAt jaba meM jo pauruSa-bala-se adhika hai, kintu 'mAna ke sAtha lagatA huA yaha vizeSaNa-zabda hai arthAt puruSaH = UvoM kRta-bahunuya pramANamasyeti puruSa+aNa ('puruSa hastibhyAmaN ca' pA0 5 / 2 / 38 ) donoM hAthoM ko khar3A kiye hue puruSa ko U~cAI vAle (parimANa se adhika), isake lie dekhie amarakoza-'UrdhvavistRtadoHpANinRmAne pauruSaM trissu'| codita-kSodaM = cUrNa cUrNavadityarthaH karotIti kSoda+Nic laT kSodayati ( 'sukhAdayo vRtti-viSaye tadvati vartante ) nAma dhAtu banAkara niSThA meM kta pratyaya / hindI-tadanantara ve mRtya nala kA vaha zveta ghor3A le Aye, jo acchI taraha sajA huA thaa| vega meM mA ( puruSa se bhI ) bar3A balavAn tathA kada meM bhI donoM hAtha khar3e kiye puruSa ko U~cAI se (bhI) U~cA thA aura nirantara caJcala bane khuroM ke agra mAgoM se ghur3asAla ke mItarI mAga ko khode hue thA / / 57 / - TippaNI-kSodita0-khura se jamIna khodane vAlA ghor3A uttama kahA jAtA hai, dekhie zAlihotra-'khuraiH khanan yaH pRthivImazvo lokottaraH smRtaH' / 'kSodita' kA 'kSobhita' pAThAntara milatA hai kintu 'khura se pRthivI hilA dene vAlA' artha ThIka nahIM jaMcatA hai| yahA~ 'calaiH' 'calaiH' meM tathA 'pa' aura 'sa' ko aikya mAnakara 'SitaM' sitaM' meM yamaka aura 'duro' 'dara' meM chekAnupAsa hai / upAharan azvam' meM vAkya samApta ho jAne para bhI phira 'ajasra daram' vizeSaNa jor3ane ke lie vAkya kA AdAna karane se yahA~ samAptapunarAttatva hai / / 57 // bhathAntareNAvaTugAminAdhvanA nizIthinInAthamahaH sahodaraiH / nigAlagAhevamaNerivotthitairvirAjitaM kesarakezarazmimiH // 50 // anvayaH-atha avaTugAninA AntareNa adhvanA nigAlagAt devamaNaH utthitaH iva nizIthinInAtha-mahaH sahodaraiH kesara-kezaH razmibhiH virAjitam ( hayam sa nala: Aruroha ) / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 49 TIkA-atha-tatpazcAt avaTuH kRkATikA galanimnapradeza iti yAvat ( 'avaTurSATA kRkATikA' ityamaraH ) tasmAt gacchattIti tathoktena (upapada tatpu0) prAntarekha-madhyavattinA pradhvanA mAgaMNa nigAlaH galapradezaH tatra gacchatIti tasmAt ( upapada tatpu0 ) galasthitAdityarthaH devamaNiH kaNThAvartaromabhramara iti yAvat eva devamaNiH kaustubhaH samudramanthane samudrAdudgato maNivizeSaH ( yo viSNunA dhRtaH ) ( devamaNiH zive'zvasya kaNThAbateM ca kaustume iti vizvaH ) tasmAt asthitaiH udgataiH zvetyusprekSAyAm nizIthinI nizA tasyAH nAthaH patiH candra ityarthaH ( 10 tatpu0 ) tasya yAni mahAMsi tejAMsi ( 'mahastUtsava-tejasoH' ityamaraH ) kiraNA ityarthaH (pa0 tatpu0) teSAM sahodaraH sadRzaH (10 tatpu0 ) kesarAH saTA eva kezA bAlAH kesara-rUpakezA iti yAvat eva razmayaH kiraNAH ( karmadhA0 ) taiH virAjitam zobhitam 'hayam' sa nala Aruroheti saptamazlokena sambandhaH / 58 // vyAkaraNa-gAmin gam =in ( zIlAtheM ) prAntareNa antarasya madhyabhAgasyedamiti antr+prnn| sasthitaiH ut+/sthA+kta kartari / 0sahodaraiH yahA~ ( 'popasarjanasya' pA0 6 / 6 / 82 ) vikalpa se saha ko 'sa' Adeza nahIM huaa| hindI-tatpazcAt (nala ghor3e para car3ha gayA)-jo ghughu vI ( avaTu ) se lekara ( Upara jAne vAle ) mItarI mArga se gale para ke romAvarta rUpI kaustubha mANa se nikalo, candramA kI kiraNoM ke samAna kesara ( ayAla ) ke bAloM-rUpI kiraNoM se jaise zobhita pratIta ho rahA thA / / 58 // TippaNI-yahA~ tathya to yaha hai ki ghor3e ke gale ke nIce ghughuvI ke pAsa romAvarta ( bAloM kA maurA ) thA ( yaha eka bar3A zubha lakSaNa mAnA jAtA hai) aura gale ke Upara kesara ( ayAla ) camaka rahe the| isa para kavi-kalpanA yaha hai ki rAmAvarta rAmAvarta nahIM balki gale meM dhAraNa kiyA kaustubha maNi hai| isI taraha kasara ke bAla vAla nahIM balki nIce kI kaustubha maNi se phUTa rahI kiraNe gale ke bhItarI mArga se Upara AI huI haiN| isa kalpanA meM 'devamaNi' zabda kA bar3A yoga hai, kyoMki vaha rAmAvarta aura kaustubha-donoM kA vAcaka hai| isalie romAvarta para kaustumatvAropa kesaroM para razmitvAropa kA kAraNa hokara yahA~ paramparita rUpaka banA rahA hai aura vaha bhI zliSTa / zva zanda utprekSA kA vAcaka hone se usakA paramparita rUpaka ke sAtha aGgAGgibhAva saMkara hai| usake sAtha sahodara-zabda-vAcya upamA saMsRSTa ho rahI hai| sahodara zabda sAdRzya-vAcana meM lAkSaNika hai| jaise sahAdara bhAI paraspara samAna hote haiM, vaise hI candramA aura kaustubha kI zveta kiraNeM mI samAna thiiN| sahodara zabda ko lAkSaNika na mAnakara yadi vAcaka hI mAne to upamA nahIM banegI, kyoMki kaustuma ko kiraNe aura candramA kI kiraNeM sahodara hI haiN| candrapA aura kaustuma donoM manthana ke samaya samudra meM se nikalane ke kAraNa sahodara bhAI haiM ho| 'kesara' 'kezara' ( razmibhiH ) meM yamaka bhora anyatra vRttyanuprAsa zabdAlaMkAra hai| * isa zloka se lekara sAtaveM zloka taka ghor3e ke vizeSaNa cala par3e haiM / jahA~ eka hI vAkya pA~ca se lekara pandraha taka calA jAtA hai use 'kulaka' kahA karate haiM // 58 / / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 . naiSadhIyacarite ajanabhUmItaTakuTanosthitai'rupAsyamAnaM taraNeSu reNumiH / rayaprakarSAdhyayanArthamAgatairjanasya cetobhirivANimAkitaiH // 59 // anvayaH-ajamna...tyatai; reNubhiH raya-prakarSAdhyayanArtham AgataiH aNimAGkitaiH janasya cetomiH iva . caraNeSu upAsyamAnam / 59 // TIkA-ajastram nirantaram tathA syAttathA bhUmyA; pRthivyAH taTasya talasyetyarthaH kuTTanena zodanena ( ubhayatra 10 tatpu0 ) usthitaiH udgataH ( tR tatpu0 ) reNubhiH dhUlimiH rayasya vegasya prakarSaH atizaya: tasya adhyayanArtham paThanArtham ( ubhayatra pa0 tatpu0 ) bhAgateH AyAteH aNuno mAvaH aNimA aNutvam atyantaladhuparimANamiti yAvat tena aGkitaH viziSTaH yuktarityarthaH aNuparimANe riti yAvat ( tR0 tatpu0 ) janasya lokAnAm cetomiH manobhiH ivetyutprekSAyAm caraNeSa pAdeSu upAsyamAnam sevyamAnam ( hayam ) // 59 / / __ vyAkaraNa-utthitaH ut +/sthA+kta kartari / prakarSaH pra+/kRS +paJ / adhyayanArthama adhyayanAyeti caturthyartha meM artha ke sAtha nitya samAsa / aNimA ayoH aNuno vA bhAva iti bhaNu+ imanic / dhyAna rahe ki bhAva artha meM imanic pratyaya se banane vAle aNimA, mahimA, garimA Adi zabda pulliGga hote haiN| upAsyamAnam upa+/As +zAnac karmavAcya / hindI-jo ( ghokA ) lagAtAra ( paira se ) mRtala ko kUTate rahane ke kAraNa uThI huI dhUliyoM ke atisUkSma kaNoM se aisA laga rahA thA mAno vega kI adhikatA sIkhane hetu Aye hue logoM ke aNu parimANa vAle mana ( usake ) caraNoM kI sevA kara rahe hoM / / 59 / / TippaNI-yahA~ gI tathya yaha hai ki jamIna khodate rahane se sUkSma dhUli-kaNa usake pairoM para cipake rahate the, isa para kavi kI kalpanA yaha hai ki ve dhUlikaNa nahIM haiM, pratyuta mAno ghor3e se adhika vega sokhane hetu Aye hue mana hoN| mana kA vega bar3A teja hotA hai| vaha kSaNa meM kahIM kA kahIM pahu~ca jAtA hai| kintu nala kA ghor3A vega meM mana ko bhI parAsta kiye hue thaa| tabhI to mana usake cele bne,| isa taraha yahA~ utprekSAlaMkAra se vyatirekAlaMkAra kI dhvani nikala rahI hai / sAtha hI yahA~ svabhAvokti bhI hai kintu dArzanika dRSTi se kavi yahA~ eka truTi kara baiThA hai aura vaha yaha ki usane sUkSma dhUli kaNa ke lie mana kA aprastuta vidhAna kara diyA hai| 'ayogapadyAt zAnAnA tasthANutvamiheSyate' isa tarka se mana aNu mAnA gayA hai| aNu parimANa paramANu aura dvayaNuka meM hI rahA karatA hai aura sAtha hI aNu paribhASa vAle padArtha indriyAtIta hote haiM, dekhane meM nahIM aate| ghor3e ke pairoM para lage dhUli-kaNa dIkha rahe haiM, ataH ve vyaNuka hai, jo mahatparimAya vAle hote haiN| dIkhane vAle mahatparimANa ke dhUlikaNarUpI tryaNukoM para na dokhane vAle aNu parimANa vAle manoM kI kalpanA meM sAmajasya nahIM baiTha rahA hai // 59 // calAcalaprothatayA mahIbhRte svavegadaryAniva vaktamutsukam / bhalaM girA veda kilAyamAzayaM svayaM hayasyeti ca maunamAsthitam // 6 // 1. nodgatai Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH anvayaH-calAcala-prothatayA mahIbhRte svavaiga-darpAn vattum utsukam iva "girA alam , bAra svayam hayasya Azayam veda" iti ca maunam Asthitam / TIkA-callAklaH atizayena caJcalaH prothaH ghoNA, nAsApuTam ( karmaghA0 ) yasya tathA mUla bhAvaH tattA tayA ( ba0 vI0 ) 1'ghoNA tu prothamastriyAm' ityamaraH) mahIbhRte nRpAya naThAva kara pratItyarthaH svasya AtmanaH vegaH rayaH tasya drpaan| ahaMbhAvAn ( ubhayatra 50 tatpu0) vara 4tsakama utkaNThitam ivetyutprekSAyAm 'girAvANyA vacanenetyarthaH alaM vAcA kathanasva nAkavazyakateti bhAvaH, ayam rAjA nala: hayasya ( jAtAvekavacanam ) azvAnAmityarthaH prAzayara abhiprAyam veda jAnAti kija nizvayena' iti etatkAraNAt enad vi vArya vA maunam tRSpImA bhAsthitam Azritam prAptamiti yAvat / / 60 / / . vyAkaraNa-calAcalaH atizayena cala iti 'cari-cali pati vadInAM dirva vanamAk cAbhyAsa isase 'cala' ko ditva aura pUrva 'cala' ko Ak / mahIM 'vimartu' zolabhasyeti mahI+Vy+svira kartari / girA alam vAraNArtha meM tRtiiyaa| vedamavid + laT ( 'vido laTo vA' (pA0 3454) laTa ko jal / prAsthitam 'A' upasarga lagane se/sthA dhAtu sakarmaka banA huA hai| hindI-jo (ghor3A ) nathunoM ke khUba hilate rahane se rAjA ko apane vega ke do ko bahale hetu utsuka jaisA laga rahA thA, ( kintu ) "yaha nizcaya ho ghor3oM ke mana kA mAtra svayaM jAlande haiM"-yaha socakara cupa raha jAtA thA // 6 // TippaNI-yahA~ nathunoM kI caJcalatA para bolane kI utsukatA kI kalpanA karane se utpekSA hai cupa raha jAne ke hetu kI kalpanA 'svayaM veda' meM hai, kintu vAcaka pada na hone se vaha gamma hI raha gaI hai / calAcala meM cheka hai| ___ 'svayaM veda'-rAjA nala azvazAla ke bar3e vettA the aura azvoM kA bhAzava samAna lete sa sambandha meM kavi ne sarga 5 zloka 60 meM isIlie unheM 'bhAva-bodha caturaM turagANAm' kahA hai // 6 // mahArathasyAdhvani cakravartinaH parAnapekSodvahanAdhazaH sitam / radAvadAtAMzumiSAdanIdRzAM hasantamantarbajamarvatAM raveH // 6 // andhayaH-mahArayasya cakravartinaH adhvani parAnapekSodahanAt yazaHsitam (ataevA) radA ziza mahArathasya cakravartinaH raveH adhvani anIzAm arvatAm balam antaH hasantam ( hayam ) / TokA-mahArathaH ekAkI daza-sahasrabanurdhAribhiH saha yuddhayamAno vIraH yathoktam -'eko dakSasahasrANi yoSayeda yastu dhanvinAm / zastrazAstra-pravINazva vizeyaH sa mahAratha.' / / tasya. cakravartinaH pakrama rASTama vartayati saMcAlayati zAsti veti tathoktasya sArvabhaumasyetyarthaH nalasya adhvani mAna pareSAma anyeSAm ( azvAnAm ) na apekSA AvazyakatA yasmin karmaNi (20 vra0) yathA sthAnamA udvahanAn dhAraNAt ( kAraNAt ) yazasA kotyA sitam zvetam ( hayam ), (ataeva ) radAnAm dantAnAm avadAtAH svacchA ye aMzavaH kiraNAH (karmadhA0 ) teSAm miSAt vyAjAt (pa.rA.) mahArathasya mahAn vizAlaH ratho yasya tasya ( ba0 vI0) cakravartinaH cakreNa ekena bana rathAGgena vatituM zIlamasyeti tathoktasya raveH sUryasya adhvani AkAze ityarthaH anIdazAma nAIka Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiSadhIyacarite nAm arthAt parApekSodahanAt IdRzayazorahitAnAm asitAnAm haritAmityarthaH bhavaMtAm azvAnAm balam zaktim antaH mukhamadhye hasantam hAsaviSayIkurvantam ( hayam ) / kevalam AtmanA mahArathinaM basamudahan hayaH saptamilitvA ravim udahatAM tadazvAnAmupari hasati smeti bhAvaH / / 21 / / vyAkaraNa- cakravartinaH cakra+VvRt +Nin taacchiilye| IdRzAm ayam iva dRzyate iti dam +/dRz + kvin karmaNi / ndiI -jo ( ghor3A ) mahAratha ( mahArathI ), cakravatoM ( sArvabhauma ) nala ke mArga meM binA anya ( ghor3oM ) ko AvazyakatA ke ( use ) le jAne ke kAraNa ( ajita ) yaza se sapheda banA huA pA (aura isIlie ) jo mahAratha ( vizAla ratha vAle ) cakravartI ( eka cakra se kAma lene vAle ) sUrya ke mArga (AkAza ) meM ( use ) usI taraha na le jAne ke kAraNa vaise-jaise ( sapheda ) na bane hue bor3oM ke bala para ( apane ) dAMtoM kI nirmala kiraNoM ke bahAne bhItara hI bhItara ha~sa rahA thA / / 6 / / TippaNI-zradhvani cakra0 -cANDU paNDita ne sUrya-pakSa meM adhvani zabda ko pRthak na rakhakara bajyanicakra. eka samasta pada banAyA hai aura artha kiyA hai-'adhvani dhvanirahite cakre vartate ztyevaMzokasya' arthAt jisakA ratha-cakra zabda nahIM karatA hai| sUrya ke ratha ke sAta ghor3oM aura ekahI cakra ke lie dekhiye R0 0-'sapta yuAnti rthmekckrm'| ghor3e bhI hare raMga ke hote haiM / jisase sUrya kA nAma ho haridazva par3A huA hai| isa zloka meM nala ke azva kI sUrya ke azvoM se tulanA karatA huA kavi pahale to sAmya batAtA hai ki sUrya ke ghor3e yadi mahAraya aura cakravatI ko le jAte hai, to nala kA ghor3A bhI mahAratha aura cakravatoM ko le jAtA hai, kintu dhyAna rakhiye ki :yaha sAmya kevala zAbdika hI hai, Artha nhiiN| baise sUrya kA mahArathatva aura cakravartitva aura hI hai lekina kavi ne nipuNatA ke sAtha do minna bhinna boM kA samAna zabdoM dvArA amedAdhyavasAya kara rakhA hai, isalie isa aMza meM yahA~ mede amedAtibhayokti hai aura vaha mI zleSa garbhita / sAmya ke bAda kavi baiSamya batAtA hai ki nala kA ghoDA jahA~ akele hI unheM le jAtA hai jisake kAraNa vaha yaza se dhalita banA huA hai, bahIM dUsarI mora sUrya ko eka nahIM, balki milakara sAta ghor3e le jAte haiM, jisase be kucha bhI yaza ajiMta na kara pAte aura bAla hone ke sthAna meM hare ke hare hI raha jAte haiN| isa taraha nala ke ghor3e meM Adhikya batAne se vyatirekAlaMkAra hai / nala kA ghorA sapheda to svabhAva se hI thA, kintu kavi kI kalpanA hai ki mAno baza se sapheda ho gayA ho, isa taraha yaha utprekSA bana rahI hai jo vAcaka zabda na hone se gamya hI hai, vAcya nahIM hone paaii| apane vijayAbhimAna meM nala kA ghor3A sUrya ke ghor3oM kI durbalatA para ha~sa baiThatA hai / parantu ghor3e ne kyA ha~sanA hai; haMsanA to kevala manuSya-mAtra kI vizeSatA hai, anya koI cIva nahIM ha~satA / isa taraha ghor3e kA ha~sanA kevala kavi kalpanA hai, jo yahA~ mI utprekSA banA rahI hai aura vaha bhI gamya, vAcya nhiiN| haMsane kI kalpanA ke pIche jo tattra kAma kara rahA hai vaha hai ghor3e ke dAMtoM kI sapheda chttaa| isa prastuta tathya kA apahnava-pratiSedha-karake hI kavi ne hAsatva kI sthApanA kI hai, isalie yaha apahnati hai aura vaha bhI kaitavApahnuti / isa taraha ina sabhI alaM. kAroM kA saMkara banAkara kavi ne apanI alaMkRta zailI kA yahA~ acchA pradarzana kiyA hai| kintu phira Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH bhI phUloM meM koTe kI taraha eka doSa ghusa hI baiThA aura vaha hai vidheyAvimarza / 'anodRzAmsa artha hai 'jo ( ghor3e ) rese nahIM hai| unakI nala ke ghor3e ne khillI ur3AI / yahA~ pratiSedha kI pradhAnatA hai, isalie pratiSedha-vAcaka naJ kA samAsa nahIM honA cAhie thaa| samAsa hone se pratiSedhI pradhAnatA athavA vidheyatA naSTa ho rahI hai| isa taraha vidheya kA vimarza na hone ke kAraNa bahA vidheyAvimarza doSa hai // 6 // . sitaviSazcaJcalatAmupeyuSo miSeNa pucchasya ca kesarasya ca / sphuTa' calacAmarayugmacihna ranihvavAnaM nijavAjirAjatAm // 62 // anvayaH-sita-viSa: caJcalatAm upeyuSaH pucchasya ca kesarasya ca miSeNa calaccAmara-yugmacihnaH nija vAji-rAjatAm aniDhuvAnam iti sphuTam / / TIkA-sitA-zubhrA sviTa =kAntiH (karmadhA0) yasya tathA bhUtasya ba0 vI0) caJcalatAm = caJcalasya mAvam upeyuSa = prAptasya pugchasya-lAGgalasya kesarasya= skandhagatakezasamUhasya saTAbA iti yAvat miSeNa = vyAjena cAmarayoH yugmam =dvayam (10 tatpu0 ) cAmara-yugmam cala itastataH pracalada cAmarayugmam ( karmadha0 ) tasya cihnaH lakSaNaH ( 10 tatpu0) tAjinAM rAjAiti vAjirAjaH ( 10 tatpu0 ) vAjirAjasya bhAvaH vAjirAjatA nijA=cAsau bAji0 ( karmadhA) tAm anijhuvAnam = prakaTayantam iti sphuTam utprekSe / kasyApi rAzo vIjyamAnaM cAmara dvayaM cidaM bhavati, nalasya vAjirAjo'pi kesara-pucchacchalena tad rAjacihUM dhArayati smeti bhAvaH // 6 // vyAkaraNa-kAntiH kam+ktin bhaave| upeyuSaH upa+Vs+vasuH ( liDartha ) ciha: cihna karotIti cihna + Nic ( nAmadhA0 )+lyuTa bhAve / vIjana kriyA bAra-bAra hotI rahane se cihaH yaha bahuvacana huaa| anyatra cihnakaiH pATha milatA hai| vahA~ cihnAni eva cihnakAni isa pAnam na ni+/hu = zAnac kartari / hindI-jo (ghor3A ) sapheda chaTA vAle evaM hilate hue pUMcha aura kesara ( ayAla ) ke bahAne ( Age-pIche ) DulAye jA rahe do cAmaroM ke cihnoM se mAno apanA vAjirAjatva prakaTa kara rahA thA // 62 / / TippaNI-yahA~ bhI pUMcha aura kesara ke bahAne rAja-cihna-rUpa do cAmaroM kI kalpanA karane se apahnati aura utprekSA kA saMkara hai / 'sphuTa' zabda utprekSA kA vAcaka hai| anivAnam meM bhI nam ko vidheyatA banAye rakhane ke lie use samAsa meM nahIM lAnA cAhie thaa| vidheyatA naSTa hone se vahAM bhI vidheyAvimarza doSa hai / / 6 / / api dvijihvAbhyavahArapauruSe mukhaanussktaaytvlguvlgyaa| upeyivAMsaM pratimallatAM rayasmaye jitasya prasamaM garutmataH // 63 // anvayaH-raya-smaye prasabham jitasya garutmataH mukhA."yA dvijihva..ruSe api pratimallavAra upeyivAsam ( hayam ) / 1. sphuTA, 2. cihnakaiH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-rayasya = vegasya smaye - abhimAne | 10 tatpu0 ) prasamam = balAt yathA syAta, tathA vitasya = pUrvameva parAbhUtasya garutmataH= ruDasya mukhA. mukhe vaktre anuSakAragnA ( sa0 tarapu.) AyatAdIrghA vakSaguH manoharA ca yA valagA pragrahaH mukharajjurityarthaH ( sarvatra karmadhA0 ) dvijihva-ve jihve yeSAM te ( baM0 vI0 ) dvijihvAH sA teSAm abhyavahAraH bhakSaNam (Sa0 tatpu0) asmin yat pauruSaM puruSakAraH vikrama iti yAvat tasmin / sa0 tatpu0) api pratigato mallaH pratimattaH ( prAdi tatpu0 ) tasya mAvaH tattA tAm pratisparSitAm apeyivAMsam prAptavantam ( hayam ) / ' pUrva vegAmimAne balAt garuDaM parAbhUyedAnI samakSaNa-kAyeM'pi hayarataM jitavAniti bhAvaH / / 63 / / .. vyAkaraNa-smayaH smi+ac maave| garunmataH garataH pakSaH asya santIti garut + matup iti garunmAn tasya, apadAnta hone ke kAraNa 't' ko 'd' nahIM huaa| anuSakta anu+ saM+kta kartari, anu upasarga pUrva meM hone se 's' ko '' / prAyana A+/yam + kta kartari / sAmyavahAraH abhi+ +VE+ghaJ bhAve / dhyAna rahe ki./ha dhAtu se abhi aura aba ina do sasa ke lagane se 'khAnA' artha ho jAtA hai| pauruSam puruSasya bhAva iti puruSa+maNa bhAve / peyivAsam-upa+Vs+basu (liT ke artha meM upeyivAn tam ) / hindI-jo (ghoDA) vega ke abhimAna meM ( pahale hI ) parAsta kiye hue garur3a ke sopoM ko mAne kI bahAdurI meM mo ( aba ) mukha meM lagI huI lambI aura sundara lagAma ( ke vyAja ) se (mAno) patispardhA kara rahA thA // 63 / / TippaNI=sa zloka meM yadyapi na apahnuti kA aura na utprekSA kA vAcaka zabda hai, tathApi manvotprekSA ke sAtha gamya ( Artha ) apahnati kA saMkara hai| 'valgu' 'valga' meM chekAnupAsa hai // 63 // sa sindhujaM zItamahasahodaraM harantamuccaiHzravasaH zriyaM hayam / jitAkhilakSmAbhRdanalpalocanastamAroha kSitipAkazAsanaH // 14 // anvaya-jitAkhila-kSmAbhRt analpa-locanaH sa kSiti-pAkazAsanaH sindhujam zItamahassahodaram uccaiH avasaH zriyam harantam tam hayam Aruroha / TIkA-jitAH parAstAH akhilAH sarve kSmAbhRtaH- rAjAnaH ( karmadhA0) yena tayAbhUtaH 1.bI.) atha ca jitA akhilAH dhamAbhRtaH parvatA yena saH indrappa hi sva-vajreNa parvatAnAM sAH chinnA Aptan iti purANa vArtA, anarUpe = Ayate locane = netre anyatra analpAni pani sahasramiti yAvat locanAni yasya saH (ba0 vI0 ) sa nalaH kSiteH pRthivyAH= pAkazAsanaH indraH ( indro marutvAn maghavA viDojAH pAkazAsanaH, ityamaraH ) sindhuSu jAyate iti sindhujam = ( upapada tatpu0) sindhudezodbhavamityartha: atha ca sindhoH = samudrAta jAyate iti uccaiHzravA hi manthanasamaye samudrAdurbhUtaH zIta0 = zItaM mahaH tejo razmaya iti yAvat yasya tathA mUtasya ( va0 vI0 ) candrasya sahodaram = sadRzam atha ca sodarabhrAtaram uccaiHzravasaH = indrAsvarUpa zriyam kAntim harantam corayantam tatsamAnamityarthaH tam bhRtyaH mAnItam hayam = azvam bAlaroha %ArUDhavAn / / 64 / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH jyAkaraNa-camAbhUta-hamA pRthivIM vimartIti mA+/bhR+ kSip krtri| pAka-zAsanaH pAkasya = etannAmno rAkSasavizeSasya zAsanaH- zAsitA parAjevetyarthaH zAstrIti /s + lyu vartari / sindhujam - sindhu +/jan+8 / prAraroha A+/ruh + liT / / hindI-sabho mahImRtoM ( rAjAoM) ko jAte huye evaM analpa (vizAla) A~khoM vAlA vaha nala jo pRthivI kA samI mahIbhRtoM ( parvatoM) ko nIte aura analpa ( aneka ) A~khoM vAlA indra thA sindhu ( deza ) meM utpanna tathA candramA ke sahodara ( samAna ) usa ghor3e para car3ha gayA jo sindhu (samudra ) meM utpanna tathA candramA ke sahodara (mAI) uccaiHzravA kI kAnti curA rahA thaa| TippaNI-yahA~ nArAyaNa ne nala ke ghor3e aura uccaiHbhavA ke sAdRzya ke mApAra para nala ko 'pAkazAsana indra iva' likhakara indra kA upameya banAyA hai| kintu mallinAtha 'kSitipAkazAsana ityatizayoktiH' kaha rahe haiN| atizayokti isaliye nahIM ho sakatI ki Aropa kA viSaya nala yahA~ 'saH' zabda se anigoNaM arthAt zabdopAtta ho hai, bhamedAdhyavasAya nahIM hone pAyA hai| nArAyaNa kI upamA bho nahIM ho sakatI, kyoMki aupamya-vAcaka zabda yahA~ mUla meM koI nahIM hai, isaliye yaha spaSTataH rUpaka kA viSaya hai, nala para indratva kA Aropa hai| vaha 'kSmAbhRd' aura 'analpa' meM zikaSTa hai| 'uccaiH zravasaH zriyaM harantam' meM upamA spaSTa hai, kyoMki daNDI ne 'kAnti curAtA hai' 'Takkara yA lohA letA hai' 'sAmanA karatA hai' 'ekasAtha tarAjU para baiThA hai' 'usakA sahodara hai|' ityAdi samI lAkSaNika prayogoM kA sAdRzya meM hI paryavasAna mAnA hai, isaliye isa aMza meM upamA hai, jo 'sindhuja' aura 'sahodara' meM zliSTa hai| ___ purANAnusAra samudra-manthana se jo caudaha ratna nikale unameM candramA aura uccaiHzravA bhI hai jise indra ne rakha liyA thA / indra ke 'sahasra lovana' hone ke sambandha meM yaha kathA AtI hai ki eka bAra indra gautama RSi kI anupasthiti meM unakI patnI ahalyA ke sAtha vyabhicAra kara baitthaa| gautama ko patA cala gayA / unhoMne jahA~ apanI patnI ko zApa dvArA patthara banA diyA vahA~ indra ko mI zApa diyA-'sahasra-bhagoM bhv'| pIche anunaya-vinaya karake indra ne RSi dvArA 'bhagoM' ko locanoM meM parivartita karavA diyA // 64 // nijA mayUkhA iva tIkSNa'dIdhiti sphuTAravindAktipANipaGkajam / __ tamazvavArA javanAzvayAyinaM prakAzarUpA manujezamanvayuH // 65 // anvaya-nijAH prakAza-rUpA azvavArA sphuTA...jam javanAzvayAyinam tam manujezam ( nijAH prakAza-rUpAH ) mayUkhAH ( sphuTA...jam navanAzva0 ) tIkSyadIdhitim va anvayuH / TIkA-nijAH= svakIyA: prakAzam = ujjvalam rUpam = AkAro yeSAM te (ba0 vI0) parihita-zvetavasanA ityarthaH azvadhArA:=azvArohiNaH sphuTA0-sphuTam spaSTam yathA syAttayA aravindaiH kamale: rekhArUpairityarthaH akSitam =cihnitam ( tR0 tatpu0 ) pAkhiH hastaH ( karmadhA0) pahajam = iva ( upamita tatpu0 ) yasya tathAbhUtam ( ba0 prA0 ) arthAt yasya haste padmAnA rekhA: cihnAni Asan javanaH = ativegavAn ( 'javanastu javAdhikaH' ityamaraH ) yo'zvaH hayaH ( kamadhA0 ) 1. tigma / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite tema yAtuM-gantuM zIlamasyeti tathoktam ) ( upapada tatpu0 ) tam manujAnAm Izam ( 10 tatpu0) rAjAnaM nalam nijaH prakAzaH= tejaH rUpam svarUpaM ( karmadhA0 ) yeSAM te prakAzAtmakA iti yAvat mayUkhAH=kira pAH sphuTA-sphuTama=vikasitam aravindaM tena prakSitam - sanAthaM yuktamiti yAvat 'kamalapANiH sUryaH' ityAgamavacanAt / javanaiH azvaiH sahasaMkhyakaiH yAtoti tathoktam tIcaNAH = kaThorA razmayaH= kiraNAH yasya tam (ba0 bI0 ) tIkSNadodhitim sUryam iva anvayuH= anugamanaM cakruH / yathA mayUkhAH sadaiva sUryasya sahacAriNastathaivaM azvArohiNo'pi nalasyeti mAvaH / / 65 / / vyAkaraNa-azvavArAH azvAn vArayanti vRNvate veti azva+/g+aNa kartari / mayUkhAH mInanti= hiMsanti tama iti / mI+kha (opAdika ) / javanaH javatIti /ju+ yuc kartari / yAyinam / yA +Nin kartari ( zAlAyeM ) / anvayuH anu+yA+laG / hindI-(rAjA ke ) prakAza-rUpa ( ujjvala AkAra ke nijo azvArohI spaSTataH kamaloM ( kI rekhAoM ) se cihnita kamala-sadRza hAtha vAle tathA teja ghor3e se calane vAle usa narendra ( nala ) ke pIche-pIche isa taraha cala diye jaise prakAza-rUpa ( tejasvarUpa ) kiraNe khile huye kamala se cihnita (yukta ) hAtha vAle hAtha vAle tathA teja ghor3oM se calane vAle sUrya ke pIche-pIche ( usakI ) nijI kira calA karatI haiM / 65 / / TippaNI-yahA~ rAjA nala kI sUrya se tulanA hone se upamA hai, kintu donoM kA sAdRzya svAmAvika nahIM, zAbdika hai, ataH ise hama zleSAnuprANita upamA kaheMge // 65 / / calanalaMkRtya mahArayaM' hayaM sa'vAhavAhocitaveSapezalaH / pramodaniHspandatarAkSipakSmabhira vyaloki lokainaMgarAlayairnalaH / / 66 // anvaya-vAha...pezalaH sa nala: mahArayam hayam alaMkRtya calan pramoda...bhiH nagarAlayaH lokaiH vyloki| TIkA-vAhavAhaH = azvArohI tasya ucitaH- yogyaH (Sa 0 tatpu0 ) yo veSaH nepathyam paridhAnAdikamityarthaH ( karmadhA0 ) tena pezalaH sundaraH ('cArau dakSe ca pezataH' ityamaraH ) sa nalaH mahAn rayo vegaH yasya tam (ba0 bI0) hayam bharavam alaMkRtya = suzobhitaM kRtvA svayamazvasya bhUSaNaM bhUtvetiyAvat calan = gacchan pramodaH prakRSTo modaH pramodaH ( prAdi tatpu0) AnandAtizayaH tem nispandatarANi ( tR. tatpu0) nirgataH spandaH kriyA yebhyaH iti (prAdi ba0 vI0 ) nizcalAnI. tyarthaH atizayena nispandAni iti 0tarApi akSipakSmANi ( karmadhA0 ) acaNAm netrANAm pakSamANi (pa0 tatpu0 ) romANi yeSAM tathAbhUtaiH (ba0 vI0) ninimeSarityarthaH nagaram AlayaH = sthAnaM (karmadhA0 ) yeSAM taiH ( ba0 bI0 ) nagara-vAsibhiH lokaijanaiH vyaloki dRSTaH // 66 // myAkaraNa-vAha-vAha; vahati puruSam iti vAha:vaha +ghaJ ( kartari ) azvaH, tasya vAhaH = vAhayati sacAlayatIti vaha +Nic +ghaJ kartari / arthAt azvArohI athavA vAhanaM = vAhaH saJcAlanam azvasya vAhe saJcAlane ucita0 / alaMkRtya alam /+lyap / nagarama nagAH santyarimaniti naga+ra: / myaloki vi+/eok +luG ( karmavAcya ) / 1. khavAha. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH hindI-azvArohI-yogya veSa se sundara banA huA vaha nala bar3e vega vAle ghor3e ko suzobhita karake jAtA huA nagara ke logoM ne AnandAtizaya ke kAraNa binA jarA bhI palaka jhapakAe A~khoM se dekhA / / 66 // TippaNI-yahA~ 'vAha' 'vAho', 'loki' 'lokaiH' meM chekAnupAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai| 'rayaM' 'hayaM meM 'ayaM' kA tuka hone se antyAnuprAsa bhI hai| yadyapi antyAnumAsa pAdAnta meM huA karatA hai, tathApi sAhityadarpaNakAra ke 'ayaM padAnte'pi bhavati yathA 'mandaM hasantaH pulakaM vahantaH' isa ukti ke anusAra yaha padAnta-gata mI ho nAtA hai / .66 // kSaNAdathaiSa kSaNadApatipramaH pramAnAdhyeyajavena vaajinaa| sahaiva tAmirjanadRSTivRSTibhira bahiH puro'bhUtpuruhUtapauruSaH // 67 // anvayaH-atha kSaNadA-pati-prabhaH puruhUta-pauruSaH eSaH pramajanAdhyeya-javena vAjinA kSaNAta tAmiH janadRSTi-vRSTibhiH saha eva puraH bahiH abhUt / ____TIkA-atha = etadanantaram kSaNadA-rAtriH ['rAtrikhiyAmA raNadA kSapA' ityamaraH] tasyAH patiH= svAmI candra ityarthaH ( 10 tatpu0) tasya prabhA iva prabhA kAntiH ( upamAna tatpu0) yasya tathAbhUtaH (ba0 vI0) puruhUtaH indraH tasya pauruSam balaM ( 10 tatpu0 ) iva pauruSam ( upamAna tatpu0 ) yasya saH (ba0 vI0 ) eSaH nalaH pramajano vAyuH tana adhyeyaH adhyetuM yogyaH (tR0 tatpu0) javaH vegaH ( karmadhA0 ) yasmAt tathAbhUtena (ba0 vI0 ) vAjinA azvena ( karapa. bhUtena ) kSAtakSaNe eva tAmiH dRSTInAm = netra, pAm vRSTibhiH = pAtaH ityarthaH saha =samam eva puraH = nagarAt vahiH= abhUt abhavat / nalaH sahaiva nagarataH lokadRSTitazcApidUramamava dityarthaH / / 67 / / vyAkaraNa:-aNadA kSaNam utsavam Anandamiti yAvat dadAti ( rAtrizcarebhyaH ) iti kSaNa+/dA+kaH / yAska ne rAtri ko bhI rAtri isIliye kahA hai ki vaha 'ramayati = Anandayati (naktaMcarANi bhUtAni ) / puruhUtaH purumiH= bahubhiH athavA puru bahu yathA syAttathA itaH stutaH iti puru+/ha+ktaH krmnni| prabhamjana-pramanakti troTayati vRkSAdon iti pra+/bhaJja + lyuH kartari / adhyeyaH adhyetuM yogya iti adhi+:+yt| dRSTiH, vRSTiH dRz , vRS +ktin mAve / puro bahiH ke yoga meM pnycmii| hindI-tadanantara candramA kI sI kAnti tathA indra kA-sA bala vAlA yaha naha jAyu ko (mI) zikSA dene vAle ghor3e se logoM ke una dRSTi pAtoM ke sAtha hI nagara se bAhara ho gyaa|| 67 // TippaNI-yahA~ rAjA kI upamA saundarya meM candramA se evaM pauruSa meM indra se dI jAne ke kAraNa upamA hai| logoM kI A~khoM se aura nagara se eka sAtha hI ojhala honA sambhava nhiiN| pahale nala nagara se bAhara humA, taba logoM kI A~khoM se bAhara huA, arthAt logoM kI A~khoM se bAhara hone kA karaNa hai, usakA nagara se bAhara ho jAnA, kintu kAraNa ko pahale aura kArya ko pIche na batAkara yahA~ donoM eka sAtha batAye gaye haiM, isalie yaha kAryakAraNa-paurvAparya-viparyayAtizayokti hai aura Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite isake sAtha 'saha'-zabda vAcya sahokti hai| pramaja0-na ghor3e ne zikSaka bananA hai na vAyu ne ziSya, isalie yaha lAkSaNika prayoga hai jisakA abhiprAya yaha hai ki ghor3A vAyu se bhI teja daur3ane vAlA thaa| 'kSaNA' kSaNe' meM chekAnuprAsa hai| 'puro' 'puru' 'pauru' meM vyajanoM kI AvRtti eka se adhika bAra hone se yahAM cheka na hokara vRttyanupAsa hI hai| 'dRSTi' 'vRSTi' meM 'RSTi'-'RSTa' kI tuka banane se padAnta-gata antyAnuprAsa hai // 67 // tataH pratIccha praharetimASiNI parasparollAsitazalyapallavaiH / mRSAmRdhaM sAdibale kutUhalAnalasya nAsIragate vitenatuH // 18 // andhayaH-tataH 'pratoccha, prahara' iti bhASiNo paraspara vaiH nAsIra-gate nalasya sAdi-bale kutU. halAt mRSA mRdham vitentuH| - TIkA-tataH = tatpazcAt 'pratIcha=gRhANa, prahara=prahAraM kuru' iti bhASiNI = vadantI parasparam = anyonyam yathA syAttathA uslAsitAni = utthApitAni zalyapallavAni tomarAgrANi (karmadhA0 ) zalyAnAm pallavAni (pa0 tatpu0 ) yAbhyAM tathAbhUte ( ba0 vI0 ) nAsIram = senAmukham gate- prApta ( 'senAmukhaM tu nAsIram' ityamaraH) sAdinAm = azvArohiNAm bale- senA. dvayam (10 tatpu0 ) kutUhakhAna-kautukAt mRSA= mithyA mRdham = yuddham ('mRdhamAskandanaM saMkhyam' ityamaraH ) vitenatuH cakratuH / azvArohiNAM senAdvayaM parasparaM kRtrima yuddhamakaroditi mAvaH // 68 // ___vyAkaraNa-pratIccha = prati+Vs+loTa (madhya0 pu. ) bhASiNI-bhASete iti /mAS pina katIra, dhyAna rahe ki mASiNI zabda yahA~ napuMsaka prathamA dvivacana hai| parasparam paraM param iti kaskAdi hone se sakAra ho gayA hai ullAsita= ut +/las+pic+ktaH karmaNi / vitenatuH= vi+/tana+liT (pra0 pu0 di0)| hindI-tadanantara-'lo grahaNa karo' 'prahAra karo'- isa taraha kahatI huI aura paraspara (prahAra karane hetu ) mAloM ke kinAroM ko uThAye, senA ke agra-mAga meM sthita narU kI do ghur3asavAra senAyeM kautUhala-vaza nakalI lar3AI lar3ane lagIM / / 68 / / TippaNI-vidyAdhara ne yahA~ atupAsopamAlaMkAra likhA hai| anuprAsa to 'para' 'paro' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai hI kintu upamA kisa sthala meM hai-yaha hamArI samajha meM nahIM A rahA hai| prayAtumasmAkamiyaM kiyatpadaM dharA tadammodhirapi sthalAyatAm / itIva vAhairnijavegadarpitaiH payodhirodhakSamamuddhataM rajaH // 69 // anvayaH-iyam dharA asmAkam prayAtum kiyat padam ? tat ambhodhiH api sthalAyatAm iti zva nija-vega-darpitaiH vAhai: payodhi-rodha kSamam raja: uddhatam / TIkA-iyam dharA= pRthivI asmAkam prayAtum = gantum kiyat padam = pAda-vikSepaH ? na kimarIti kAkuH na paryAptamiti bhAvaH pada zabdo'tra jAtAvekavacanam dvitrANi padAnyevabhaviSyanti tat tasmAt kAraNAt AbhodheiH samudraH api sthalAyatAm = sthAnam iva Acaratu gamanArtha sthalI. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamaH sarga: masvityarthaH iti vicAyeMtyarthaH / zvetyutprekSAyAm nijaH = svIyaH yo vegaH rayaH (karmadhA0) tena datiH dapaMprApitaH ( tR0 tatpu0) vAha:- azvaiH payodheH-samudrasva rodhaH= vAraNaM pUraNamiti yAvat (pa0 tatpu0 ) tatra samamsa martham ( sa0 tatpu0) rajaH dhUli: ukhutam = utyApitam ! samudaM dhUliniH praparya sthalIkRsya ca vayaM sukhena saMcariSyAma iti mAvaH / / 69 / / - vyAkaraNa-ammodhiH ammAMsi jalAni dhIyante'treti ammas + dhA+kiH adhikaraNe / isI taraha 'payodhi' mI samajhiye ! sthalAyatAm sthalam iva pAcaratIti svarU+kyaG loT ( nAmadhAtuH ) dakti /dRp +pic+ktaH binA Nic ke dRptaH bnegaa| uddhatam-ut + han +ktaH krmnni)| hindI-"yaha pRthivo hamAre lA~ghane hetu kitane kadama hai ? ( bahuta kama ] isaliye samudra bhI sthala bana jAya-yaha vicAra kara mAno apane vega ke abhimAna meM cUra ghor3oM ne samudra pATa dene yogya dhUli ur3AI / / 69 // TippaNI-sthalAyatAm AcArArtha meM banA huA yaha nAma-dhAtu sAdRzya-vAcaka hai, ataH upamA hai / dhUli ur3AnA svAbhAvika hai kintu kavi ne usameM samudra ko pATa dene kI kalpanA kI hai isalie utprekSA bhI hai / 'dhr|' 'dhira0 0"dhiro' meM vyanjanoM kA eka se adhika vAra sAmya hone se cheka na hokara vRttyanuprAsa hai // 66 // harerya'dakrAmi padaikakena khaM padaizcaturbhiH kramaNe'pi tasya naH / trapA harINAmi ta nanitAnanaiyavarti tairardhanamaHkRtakramaiH // 70 // anvayaH- "yat kham hareH ekona padA akrAbhi, tasya catubhiH padaiH kramaNe ( sati ) api naH harINAm trapA" iti nanitAnanai: ardhanamaHkRtakramaiH taiH nyavati / TIkA-yat kham = AkAzam hareH-viSNoH viSNurUpasya vAmanasyetyarthaH ekakena = ekAkinA padAcaraNena akrAmi AkrAntam, laghatamiti yAvat tasya prAkAzasya caturmiH=catuHsaMkhyakaiH padaiH= varaNaiH kramaNe-laMghane satyapi naH= asmAkam harINAm = azvAnAma atha ca viSNUnAm pAlajjA vartate iti zeSaH / ekenaiva hariNA ekenaiva padena gaganaM laMbitam asmAmiH bahumiH padaizca tahalaMdhyate iti mahatI lajjA'smAkamiti bhAvaH iti hetoH vicArya namritamlajjAkAraNAta nIcaiH kRtam mAnanam = mukham yestaiH [ ba0 vI0 ] ardha ca tat namaH AkAzam [karma dhA0 ] tasmin kRtaH= vihitaH ( sa0 tatpu0 ) kramaH = pAivikSepaH [ karma dhA0] yastai: [20 bI0 ) taiH = haribhiH azvairityarthaH gyavarti nivRttam / ardhAkAze caraNau kRtvA punaste nivatitavanta iti bhAvaH // 70 // ___ vyAkaraNa-ekaka eka eveti eka+kan ( asahAye ] arthAt ekaakii| padA pAda zabda ko pdaadesh| akrAmi krama+laG / karma vAcya ) kram dhAtu ke mAnta hone ke kAraNa yahA~ vyAkaraNAnusAra akrami rUpa honA caahiye| 'nodAttopadezasya mAntasyAnAca meM pA. 7 3 / 34 yaha sUtra bRddhi niSeSa kara detA hai / isIlie apanI bAla-manoramA TIkA meM maTTojIdIkSita ne likhA hai - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. naiSadhIyacarite kathaM tahi "hareyadakrAmi padaikakena kham" iti zrIharSaH 1 pramAda evAyam" pA-Vtrapa+aG (mAve) +TAp / nanita-namatIti nam+ra: (kartari ) namraH nanaM karotIti namra+pica namrayati (nAma dhAtu banAkara ) niSThA meM ta / nyati-ni+ vRta+luG [ karmavAcya ] / hindI-jisa AkAza ko hari (viSNu ) kA akelA eka hI paira lAMgha gayA thA, use cAra pairoM se lauMpa dene para bhI hama hariyoM ( ghor3oM, viSNuoM) ko lajjA bhA rahI hai yaha socakara (mAno) mu~ha nIce kiye aura Adhe AkAza meM paire rakhe ve ( ghor3e ) loTa par3e // 70 // Tippakho-yahA~ hari zabda meM zleSa rakhakara kavi bar3I vicchitti dikhA gayA hai| hari viSNu aura ghar3A donoM ko kahate haiM [ yamAnilendra cndraark-vissnnu-siNhaashu-vaajissu| zukAhi-kapiakepu harinAM kapile triSu / ityamaraH ] / hari ( viSNu ) ne vAmanAvatAra dhAraNa karake mikhArI kA veza banAkara rAjA bali se apanI kuTiyA banAne hetu tIna paira nApakI dharatI maaNgii| bali dAno to thaahii| usane yaha choTI-so prArthanA svIkAra karalo, kintu bAdako vAmana ne tatkAla vizAla rUpa apanA liyA aura eka paga se sArI dharatI aura dUsare paga se sArA AkAza mApa liyaa| tIsare paga ke liye ve jaba baliko pUchane lage ki kahA~ rakhU , to bali ne apanA sira pasAra diyaa| bhagavAna ne apanA paira rAkSasaroja ke sira para rakhA aura jora se dabAkara use pAtAla bheja diyA / hetu rUpameM kalpanA karane se utprekSAlaMkAra hai vaha vAcaka pada na hone se gamya hai| 'kAmi' 'krama' aura 'kramaiH' meM aneka vyajanoM kI eka se adhika bAra bhAvRtti se bRtyanuprAsa hai / 'akrAmi' meM cyutasaMskRti doSa hai / / / 70 // camUcarAstasya nRpasya sAdino jinoniSu zrAddhatayeva saindhvaaH| vihAradezaM tamavApya maNDalImakArayanbhUrituraGgamAnapi / 71 / anvayaH-tasya nRpasya camUcarAH sAdinaH tam vihAra-dezam avApya jinotiSu prAddhatayA saindhavAH iva bhUri turaGgamAn api maNDalIm akArayan / TIkA-tasya nRpasya =rAzo nalasya camUcarAH = senAcarAH sAdinaH= azvavAhA azvArohisainikA ityarthaH tam vihArasya = vAdhakrIDAyAH dezam =sthAnam [ 10 tatpu0 ] atha ca sugatAlayam ['vihAro bhramaNe skandhe lIlAyAM sugatAlaye' iti vizvaH ] avApya prApya jinaH buddhaH [ 'sarvazaH zraddhAlusvena saindhavAH - sindhudezodbhavAH pauddhA iva bhUrayazca te turaGgamAH= azvAH tAn ( karma pA0 ) api maNDalIm = maNDalAkAreNa gatim atha ca maNDalAkAreNa Asanam prakArayan - kAritavantaH / yathA bauddhA bauddha maThamAgatya maNDalAkAreNAvatiSThante tathetimAvaH // 31 // vyAkaraNa-camucarAH camUSu carantIti camU+/cara+TaH / zrAddhatayA-zraddhA'syAstIti zraddhA+Na: ( matubatheM zrAddhaH tasya bhAvaH tattA tyaa| saidhanvAH sindhuSu mavA iti sindhu+aN / maNDalIm maNDala+DoS [ gaurAditvAt ] akArayan /ka+Nic +ThaG vikalpa se pijanta meM dvikrmktaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH hindI-bisa taraha buddha ke upadezoM meM zraddhA rakhane ke kAraNa sindhu ke baukha loga vihAra deza sugatAlaya ] meM jAkara kiyA karate haiM usI taraha usa rAjA nala kI senA ke azvArohI sainikoM ne vihAra deza ( vihArovAna ) meM jAkara ( apane ) bahu saMkhyaka ghor3oM se bhI maNDalAkAra gati karavAI // 71 // TippaNI-maNDalIm =sindha ke bauddhoM meM yaha prathA hai ki ve apane miAnoM ko maTha meM maMDalAkAra viThAte haiM / ziSTa upamAlaMkAra hai, kintu yahAM mallinAtha saindhava zammako 'sAdinaH' ke sAtha jor3ate haiN| saindhava zabda ko sindhu se 'tatrabhavaH' artha meM aNa karake saindhava banAte haiM, phira 'saindhavAnAm ime' artha meM 'tasyedam' se aN karake sindhu deza ke ghor3oM vAle, sAdinaH' isa taraha anvaya karake upamAna nahIM banane dete haiM, jisase yahA~ upamAna banakara utprekSA bana jAtI hai arthAt sindhu deza ke ghor3oM vAle savAra mAnoM buddhoradezoM para zraddhAlu hone ke kAraNa ghor3oM ko gati meM maNDalAkAra banA rahe the / 'api' zabda meM yaha artha nikalatA hai ki dhor3oM ke maNDalAkAra meM hone se ve unapara savAra hone ke kAraNa svayaM bhI maNDalAkAra banA rahe the| vidyAdhara ne bhI yahA~ utprekSA hI mAnI hai| dviSadbhirevAsya vilacitA dizo yazomirevAdhirakAri goSpadam / itIva dhArAmavadhIrya maNDalI kriyAzriyAmaNDi turaGgamaiH sthalI / / 72 // anvayaH-dizaH asya dvidbhiH eva vihitAH, abdhiH yazobhiH eva gASpadam akAri-iti iva turaGgamaiH dhArAm avadhIrya maNDalo-kriyA zriyaH sthalI amaNDi / TIkA-dizaH=AzAH asya = nalasya dviSadbhiH=zatrubhiH eva vivitAH = krAntAH, bhandhiH =samudraH ( asya ) yazobhiH kIrtibhiH eva goSpadam = gokhurapramANapradezaH mukhena laGghaya iti yAvat akAri= kRtaH iti hetoH athavA manasi kRtvA turaGgabhaiH =azvaH dhArAm = ( jAtAvekavacanam ) dhArAH paJcavidhA: gatIrityarthaH [ 'AskanditaM dhoritakaM recitaM valgitaM ghutam / gatayo'mUH paJca dhArAH' ityamaraH] avadhIya = anAdRtya parityajyetyarthaH maeDalyAH=kriyAmaNDalIkara vyApAraH maNDalAkAragatiriti yAvatU [10 tatpu.] tasyAH zriyA=kAntyA [10 tatpu0 ] sthalIakRtrimA bhUmaH pramaNDi-abhUSi arthAt maNDalAkAra gatyA te vihAra-sthalImalamakurvan / / 72 / / vyAkaraNa-dviSabhiH +shtR+t| bhabdhiH bhApo dhIyante'trati apa + dhA+kiH adhikaraNe / goSpadam goSpadamAtram' goSpada sevitAsevitapramANeSu / pA0 61145 se parimANa artha meM sud aura Satva / akAri=V8+ luG karma vAcya / avadhIyaM = yaha prayoga / avadhIra (avazAyAm ) isa caurAdika dhAtu se to bana nahI sakatA hai, kyoMki "lyae' upasargAdi pUrva meM hone para hI hotA hai binA upasargAdi ke nhiiN| isalie-jaise ki nArAyaNa ne mAnA hai-yaha aba+adhi+VIr se hI hama banA sakate haiM / 'avadhI' meM zakandhvAdi hone se pararUpa ho jAtA hai / bhamaNDi/maD+luG karmavAcya / hindI-( dizAyeM to ) isa ( nala ) ke zatru hI lA~gha gaye ( ora ) samudra ko ( isake ) yazoM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiSadhIyacarite ne ho jo-khura parimANa nitanA ( choTA ) banA diyA-isa kAraNa mAnoM ghor3e vividha cAloM ko chor3a. kara gola cakkara kATane ko kriyA ko ramaNIyatA se ( vihAra ) sthalI ko zobhita kara rahe the // 72 / / TippaNI-vaise to ghor3e svabhAvata: maNDalAkAra daur3a rahe the lekina kavi-kalpanA yaha hai ve sIdhA daur3e to kahA~ dauDe, dizAoM meM zatra daur3a gaye the aura samudra taka yaza calA gyaa| nayA akSuNNa pradeza jaba rahA hI nahIM; to becAroM ko cakkara, hI lagAnA par3a rahA hai / isa taraha yahA~ utprekSA hai / 'maNDa' 'maNDi' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| tIsare aura cothe pAda ke anta meM 'aho' 'malI' kA tuka milane se antyAnupAsa hai / / 72 / / bhacIkaraccAru hayena yA bhramInijAtapatrasya talasthale nalaH / maruskimadyApi na tAsu zikSate vitatya vAsyAmayacakamakramAn / / 73 // anvaya-nalaH nijAtapatrasya tala sthale hayena yA bhramIH cAru acIkarat , tAsu marut vAtyAmaya. cakra-canamAn vitatya adya api na zikSate (kim ) / TIkA-nakhaH nijam = svIyam yat prAtapatram - chatram ( karmadhA0 ) tasya talasya sthale adhobhAge ( 10 tatpu. ) hayena = azvena yAH bhramIH = maNDalAkArabhramapani cAru ramaNIyatayA yathA syAttathA adhIkarat = kAritavAn , tAsu-bhrabhISu bhramaNaviSaye ityarthaH mahat-vAyuH vAlyA bAtasamUhA eva vAsyAmayA-cakreNa maNDalAkAreNa cakramAH=cakramaNAni nuhurmuhuH bhramaNAnIti yAvat (tR0 tatpu0) tAn vitatya- kRtvA adyApi = asmin dine api zicetaabhyasyati ( kim ? ) api tu zikSate eveti kAkuH / vAyuH adyApi yat maNDalAkara bhramapAni karoti tat nalAzva-maNDalAkArabhramaNaviSayakam 'abhyAsa' karotIti bhAvaH / / 72 / / vyAkaraNa-bhrami/bhran+( kRSyAditvAt ) ik / acIkarat + Nic +luGa kartari, vikalpa se dvikarmakatA nahIM huii| vAsyAmayAH vAtyA eveti vAtyA+mayaT svarUpAtheM / pAtyA vAtAnAM samUha iti vAt +yat (pAzAditvAt +TAp ) cakramAn-punaH punaH kramati iti cakramyate ( yaDanta ) iti cakam +chatr mAve / vitatya vi+/tana lyap / agha gabda ko yAska ne asmin pavi kA sakSipta rUpa mAnA hai| hindI-nala apane chatra ke nIce ghor3e dvArA acchI taraha jo cakkara kaTavAtA thA, unakI vAyu Aja bhI bAra-bAra audhI ke bavaDaroM ko khar3A karake kyA zikSA nahIM le rahI hai ? TippaNI-cAru-nArAyaNa ne isa zabda ko 'bhrami' kA vizeSaNa banAkara samyak (manozAra ) artha kiyA hai kintu vizeSaNa honepara 'cArU: yA cAvoH rUpa bananA cAhiye thA, ataH hamane kriyAvizeSaNa hI banAyA hai| Ajakala svabhAvataH vAyu-dvArA uThAye jA rahe bavaMDaroM para zikSA lenekI kalpanA kI gaI hai, ataH utprekSA hai, vAcaka zabda ke na hone se vaha gamya hai, vAcya nahIM / 'vitasya' 'vAtyA' meM cheka aura anyatra vRttyanuprApta hai / / 7 / / viveza gatvA sa vilAsakAnanaM tataH kssnnaakssonniptirdhtiicchyaa| pravAlarAgacchuritaM suSupsayA harirdhanacchAyamivAmmasA' nidhim // 7 // 1. mivAryatA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 63 andhayaH-tataH saH kSoNipatiH kSaNAt gatvA dhRtIcchayA pravAha-rAga-cchuritam dhanacchAyam vilAsa-kAnanam hariH supupsayA prabAla-rAga-cchuritam ghana-cchAyam ammasA nidhim va vivesh| TokA-tataH= tadanantaram sa kSoNyAH = pRthvyAH patiH = svAmI (10 tatpu0 ) nala ityarthaH kSaNAt-kSaNe eva garavA= calitvA dhRtiH- dharyam tasya icchayA= abhilASeNa vilAsakAnane phala-puSpAdikaM dRSTvA mama santApo nivatiSyate dhairyaJca bhaviSyatIti vicAraNetyarthaH prabAlA: navapallava: teSAM yo rAgaH= lAlimA ( 10 tatpu0) vena churitam =liptam ( tR0 tatpu0) ghanA-nividA chAyA vRkSakRto'nAtapaH ( karmadhA0 ) yasmin tathAbhUtam (ba0 vI0 ) vilAsasya kAnanam - iti ( ca0 tatpu0 ) vilAsa-kAnanan = krIDodyAnam hariH = viSNuH suSasayAsvaptumicchayA prabAlAH vidrumAH ( 'muktA'tha vidramaH puMsi pravAlaM punapusakam', 'pravAlamaDare'pyastro' ityamaraH) teSAM rAgeNa churitana, pravAlAhi samudre jAyante, dhanasyameSasya chAyA=kAntiH (10 tatpu0 ) chAyA ( upamAna tatpu0 ) yasya tam (20 bI0 ) jalasya zyAmatvAt medhenopamA ammasA= jalAnAm nidhim samudra mityarthaH ivetyupamAyAm viveza-prAvizat , yathA viSNuH samudre pravizati tathA nalaH vilAsabane praviSTa iti mAvaH / / 74 / / vyAkaraNa-churita/chur+kta karmaNi / suSupsA svaptumiccheti svap /san+a+TAp / viveza/viza +liT / hindI-tadanantara rAjA nala kSaNabhara meM jAkara dhairya ko cAha se naye kopaloM ko lAlI se kiye ghano chAyA vAle vilAsakAnana meM isa taraha praveza kara gayA jaise viSNu bhagavAn sone kI cAha se mUMgoM kI kAlI se liye, dhana ( megha ) kI-sI chAyA ( kAnti ) vALe samudra meM praveza kiyA karate TippaNI-yahA~ rAjA nala kI hari se aura vilAsa-kAnana kI samudra se tulanA kI gaI hai, ataH upamAlakAra hai; vizeSaNoM ke zikaSTa hone se vaha zleSa gabhita hai| mallinAtha ne 'vilAsa-kAnanam' zabda ko bhI zliSTa mAnakara usako samudra kA isa taraha vizeSaNa mAnA hai-('bavayoramedAra ) vilAsakAnAm vilezayAnAM sarpANAm prAnanaM prANanam' kintu hamAre vicAra se upameya ko zliSTa banAkara upamAna kA bhI vizeSaNa banAne meM koI aucitya nahIM dikhAI detaa| 'kSaNA' 'kSoNi' aura 'cchayA', 'chAya' meM chekAnuprAsa hai / / 74 / / vanAntaparyantamupetya saspRhaM krameNa tsminnvtiirnndRkpthe| nyavarti dRSTiprakaraiH puraukasAmanubrajabandhusamAjabandhubhiH // 75 // anvayaH-anuvraja' bandhubhiH puraukasAm dRSTiprakaraiH vanAnta-paryantam saspRham upetya krameNa tasmin avatoNaM-dRk-pathe ( sati ) nyavati / / TIkA-anu0anuvajan = anugacchan yaH bandhu-samAjaH= bAndhava-vargaH (karmadhA0 ) bandhUnAM sama jaH (10 tatpu0 ) tasya bandhubhiH- samAnaiH (10 tatpu0 ) puraukasAm = puram moka:nivAsasthAnaM yeSAM teSAm (ba0 bI0 ) nagaravAsinAmityarthaH dRSTiH= nayanaM tasya prakaraiH smuuhai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 naiSadhIyacarite (10 tatpu0 ) vanasya vilAsakAnanasya atha ca jalasya ( 'vane salila-kAnane' ityamaraH) antaH= pradezaH (10 tatpu0) paryantaH = sImA ( karmadhA0 ) yasmin ( ba0 vI0 ) karmaNi yayA syAttathA, saspRham spRhayA= abhilASeNa saha vartamAnam ( ba0 vI0) yathA syAt tathA upepya = gatvA tasmin = nRpe nale pravINa = pratikrAnta ityarthaH dRSTaH = darzanasya panthAH- mArga: ( 10 tatpu0) yena tatha bhUte (ba0 vI0 ) arthAt dRGamArgAgo vare sati nyavarti nivRttam / yathA jalapradezasImAM prApya pravasati bandhau dRSTadyatIte sati svajanA nivartante, tathaiva loka-locanAnyapi vanasImAM gate nale dRSTayanIte sati nivRtAnIti bhAvaH / / 75 / / vyAkaraNa-upetya upa+Vs+lyaSa / ik pazyatIti/dRz +kvip kartari / 'rAjan' zabda kI taraha pathin' zabda bhI samAsa meM akArAnta ho jAtA hai / dRSTiH dRzyate'nayeti / dRz+ktin karaNe / nyavarti = ni+/vRt vuG mAvavAcya / hindI-nisa prakAra ( pravAsI ke ) pIche-pIche jA rahe bAndhava-gaNa vana-( jala )-pradeza kI sImA taka utsukamAva ke sAtha jAkara kramazaH ( usake) dRSTi se ojhala ho jAne para vApasa lauTa Ate haiM, usI prakAra nagaravAsI logoM kI oNkhe ( vilAsa ) vana ( kAnana ) ke pradeza kI sImA taka cAva se nAkara usa (nama ) ke dRSTi se ojhala ho jAne para vApasa mur3a gaI / 75 / / TippaNI-yahA~ logoM ko A~khoM kI tulanA pravAsa meM jA rahe mitra ko chor3ane jAne vAle bandhugaNa se kI gaI hai| pIcha pIche jAnA aura 'vanAnta-paryanta' jAkara lauTa AnA donoM meM samAna dharma hai / vana zabda meM zleSa hai / jala pradeza taka chor3ane jAne kI prathA kA kAlidAsa ne mI ullekha kiyA hai-'odakAntAt snigdho jano'nugantavyaH ( zaku0 aka 4)', zAstroM meM bhI likhA huA hai-'udakAntaM priyaM paanthmnuvrje'| isalie yahA~ zliSTopamA hai| bandhu zabda sAdRzya batAne meM 'sakhA' zabda kI taraha lAkSaNika hai / 'bandhu' 'bandhu' meM yamaka aura anyatra anupAsa hai| banAnta paryanta-yahA~ 'anta' aura 'paryanta' zabdoM meM punarukti sI mAlUma par3a rahI hai kintu anta zabda kA artha yahA~ 'pradeza' hai| cANDU paNDita ne 'vanAntaH vanaikadezaH' vyAkhyA kI hai| bhavabhUti ne mI isI artha meM 'yatra ramyo vanAntaH' ( utta0 2 / 25 ) prayoga kiyA hai| tataH prasUne ca phale ca maJjale sa sammukhasthAGgulinA / janAdhipaH / nivedyamAnaM vanapAlaprANinA byalokayatkAnana kAmanIyakam // 76 // andhayaH-tataH saH janAdhipaH manjule prasUne phale ca sammukhasthAGgulinA vanapAla-pApinA nivedhamAnam kAnana-kAmanAyakam vyalokayat / TIkA-tataH = anantaram saH janAdhipaH narendraH mammule-ramaNIyeM prasUne puSpe phaleca jAtAveka-vacanam puSpa-phaleSvityarthaH sanmukhasthA abhimukhI ahuliH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtena (ba0 bI0 ) vanapAlasya mAlAkArasya pAkhinA=kareNa (50 tatpu0) nivedyamAnam = jJApyamAnan kAnanasya=vilAsovavanasya kAmanIyakam =rAmaNImakam saundaryamiti yAvat vyalokayat= 1. sammukhInA 2. rAmaNIyakam Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH / 65 apazyat / aGgulinidezapUrvakam mAlAkAro rAjAnaM phala-puSpasaundaryamadarzayaditi mAvaH / / 76 // vyAkaraNa-adhipaH adhikaM pAti rakSatIti avipA+kaH ( upapada tatpu0 ) sammukhasthA sammukhe tiSThatIti smmukh+/sthaa+kH| vanapAlaH pAlayatIti pAl +ac kartari pAla: vanasya pAka iti / nivedyamAnam ni+/vid +pic + zAnaca ( karmavAcya ) / kAmanIyakam kamanI. yasya bhAva iti kamanIya+vuJ, 'vu' ko ak| __hindI-tadanantara usa rAjA ne phUla aura phala kI ora gaMguli kiye hAtha vAle mAlI dvArA batAI jA rahI kAnana kI sundaratA dekhI / / 76 / / TippaNI-yathAvastu pratipAdana hone se yahA~ jAti athavA stramAvokti alaMkAra hai / zamdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai // 76 / / phalAni puSpANi ca pallave kare vayo'tipAtodgatavAtavepite / sthitaiH samAdAya maharSivArdhakAd vane tadAtithyamazikSi zAkhimiH // 77 // anvayaH-vayo'... pite pallave kare phalAni ghuSpANi ca samAdAya sthiteH vane zAkhibhiH maharSibArdhakAt tadAtithyam azismi / ___TIkA-vayo-bayasAm=pakSiSAm atipAtena upariuDDayanena (10 tatpu0) sadgataH utthitaH utpanna ityarthaH ( ta0 tatpu0 ) yo dhAtaH vAyuH ( karmadhA0 ) tena vepite kampite (ta0 tatpu0 ) atha va vayasaH yauvanasya atipAte atikrame udgato yo vAtaH vAyu-vikAraH tena vepite pallave kisalaye eva kare haste atha ca kare eva pallave pallavasadRzahaste ityarthaH phalAni puSpANi kusumAni ca samAdAya gRhoskhA sthitaH vane kAnane zAkhimiH vRkSaH atha ca zleSavazAt tRtIyAM paJcamyA parivartya zAkhinaH vedAnAM mAdhyandinAdizAkhA anusaratAm maharSINAm mahAnazca te RSayaH munayaH ( karmadhA0) teSAm vAdhakAta vRddha samUhAt tasya naThasya bhAtithyam atithi-satkAraH pUjAdirityarthaH azikSi zikSitam (zvetyutprekSAyAm ) bhayaM mAvaH yathA vAta-vyAdhi-kampita-kare phaLa-puSpamAdAya tattacchAkhAdhyAyino maharSayo rAyaH satkAraM kurvantisma tathaiva vRkSA api pavanaprakampina pallava-gata-phala-puSpaiH rAzaH Atithyam akurvan / etena vane vRkSAH phala-puSpamaritA Asan , tatra vRddha. maharSayazcApi tiSThanti smeti sUcitaM bhvti| 77 // vyAkaraNa-pratipAta: patanaM pAta:/pat+ghaJ mAve atizayitaH pAtaH atipAtaH (praadittpu0)| vepita/ +kta karmaNi / vAdhakam vRddhAnAM samUha iti vRddha+bu bu ko aka / mahI NAm vArdhakam yaha SaSTho-tatpuruSa yahA~ nahIM honA cAhiye thA, kyoMki vRddha zabda ke sAtha taddhita bRtti huI hai, isaliye usake ekadeza-bhUta vRddha se 'maharSi' kA sambandha anupapanna hai arthAta maharSayana te vRddhAzca teSAM samUhaH aisA nahIM banatA / agatika gati se yahA~ 'ziva-mAgavata' kI taraha hI samAsa mAnanA par3egA / zAkhinaH zAkhA aiSAmastIti zAkhA' in / yadyapi matvartha in adantoM se hI hotA hai, tathApi (brIdhAdibhyazca pA0 5 / 2 / 116) 'vanamAlI' Adi kI taraha yahA~ AkArAnta se bhI in huA hai / mAtithyam atithaye idam iti atithi+bhya: / praziki/zi +luGa krmvaacy| hindI-vayoM ( pakSiyoM ) ke Upara ur3a jAne ke kAraNa utpanna vAta (pavana ) se hile huye 'pallava-rUpa hAtha meM phala aura puSpoM ko rakhe vana sthita vRkSoM ne vaya ( tAruNya ) ke cale jAne ke Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite kAraNa utpanna vAta ( vAyuroga ) se kaoNpe hAtha-rUpa pallava meM phala aura puSpa rakhe vana-sthita, ( vedako tatra ) zAkhAoM vAle vRddha maharSi-gapa se mAnoM usa ( nala ) ke Atithyako zikSA lI / / 77 // ___ TippaNI-yahA~ pallava para karatvAropa hone se rUpaka hai, vaya vAta aura zAkhi zabdoM meM zleSa hai; inase utprekSA kI bhUmi bana rahI hai, jo vAcaka zabda na hone ke kAraNa gamya hai / rUpaka-zleSotyA. pita utprekSA se yaha upamA-dhvani nikala rahI hai ki jisa taraha vRkSa RSigaNa rAjA nala kA phalapuSpoM se atithi satkAra kara rahe the, vaise hI vRkSoM ne bhI kiyaa| zabdAlaMkAroM meM vRttyanupAsa hai / 77 // vinidrapatrAligatAlikaitavAnmugAGkacUDAmaNivarjanArjitam / dadhAnamAzAsu cariSNu duryazaH sa kautuko tatra dadarza ketakam // 78 // andhayaH-saH tatra kautukI ( san ) vinidravIt mRgAka" jitam , bhAzAsu cariSNu duryazaH dadhAnam ketakam ddrsh| TokA--saH= nalaH tatra = tasmin kAnane kautukI= kRtUhalI san vinidra-vigatA nidrA yeSAM tathAbhUtAni ( prAdi ba0 vI0 ) vinidrApi lakSaNayA vikasitAni yAni patrANi kusuma-dalAni (karmadhA0 ) teSAM yA Ali:= paGktiH (10 tatpu0 ) tasyAM gatAH sthitA: (sa0 tatpu0) ye pralayaH amarAH ( karmadhA0 ) teSAM kaitavAta chaLena mRgA0-mRgaH...ataH cihna yasmin tathAbhUnaH (ba0vI0) mRgAGkaH candraH eva cUDAmaNiH zekharaM basva tathAbhUtaH (ba0 bI0) mahAdeva ityarthaH tena dhanam parityAgaH ( tR0 tatpu0 ) tena arjitam umpamityarthaH ( tR0 tatpu0 ) prAzAsu dizAsu (dizAtu kakubhaH kASThA bhAzAzva haritazca tAH / ityamaraH) cariSNu samaraNazIlaM prasRtamityarthaH duH duSTaM yazaH duryazaH ( prAdi tatpu0 ) apayazaH davAvam pArayan ketakam ketakyAH puSpam dadarza apazyat ketakaMdalamabhyasthitabhramarAvali-rUpeNa apakIti patte sma yogyapuruSa-vahiSkAro'pakIrtimeva karotIti mAvaH / / 78 // vyAkaraNa-kautukI kautukam attAttIti kautuka+in / kaitavam kitavasya mAtra iti kitava +aN / carizu carituM zIlamatveti /cara+SNuc kartari / ketakam ketakyA: vikAra iti ketakI+vat , usakA 'puSpa-mUleSu bahubam' se lopa aura strI pratyaya kIpa kA mI 'luk taddhita0' se lop| hindI-usa ( nala ) ne vahA~ kautuka-pUrva ho khilI huI paMkhur3iyoM ko paMkti meM baiThe bhramaroM ke bahAne mahAdeva dvArA tyAga die jAne ke kAraNa bharjita, dizAoM meM phaile avayazako dhAraNa karatA humA kevar3e kA phUla dekhA / / 78 / / TippaNI-kevar3e kA phUla mahAdeva ke Upara nahIM car3hatA hai| isakA kAraNa zivapurANAnusAra yaha hai ki ekavAra rAma kI anupasthiti meM sItA ne pitaroM kA svayaM zrAddha kiyaa| dazaratha mAdi pitara prakaTa hue aura ketaka Adi samopapatI padArthoM se kahA ki tuma hamArI upasthiti ke sAkSI ho / jaba rAma aura lakSmaNa vApasa Aye, to unheM pitaroM ke Ane para vizvAsa nahIM huaa| itane meM sItA ne sAkSiyoM se kahA ki ve isa bAta ko pramANita kara deM ki unhoMne bAda meM Aye pivaroM ko Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH dekhA hai, kintu ve inakAra kara baiThe / isa para sItA ne una samI mAkSiyoM ko zApa de diyA aura ketaka ko phaTakAra kara kahA ki 'jA, tU hamezA ke lie mahAdeva kI pUjA se bahiSkRta kiyA jAtA hai' / padmapurANa meM bhAdrapada mAsa meM ketakI-puSpa dvArA viSNu kI pUjA kA bhI niSedha hai: "na mAdre ketakI-puSpaiH pUjitavyo jnaardnH| yato mAdrapade mAse ketakI syAt suraa-smaa||" ___isa zloka meM prastuta 'aliyoM' kA pratiSedha karake una para aprastuta apayazatva ko sthApanA karane se apahnati alaMkAra hai| prastutAprastuta kA samAna dharma yahA~ kAlA raMga hai| kavi-jagat meM paza jahA~ zveta hotA hai vahA~ apayaza kaalaa| 'varjanArjitam' aura 'kautukI' 'ketakam' meM chekAnuprAsa, 'patrAli' 'gatAli' meM Ali AlikA tuka mila jAne se padAnta-gata antyAnuprAsa tathA anyatra vRttyanuprAsa hai / 78 // viyogabhAjAM hRdi kaNTakaiH kaTurnidhIyase karNikAraHsmareNa yat / / tato durAkarSatayA tadantakRd vigIyase manmathadehadAhinA // 79 // anvayaH yat smareNa viyogamAjAm hRdi kaNTakaiH kaTuH ( tvam ) kaNizaraH nidhIyase, tataH durAkarSatayA tadantakRt manmatha-deha-dAhinA vigIyase / / TokA-yat = yasmAt kAraNAt smareNa = kAmena viyogam - viraham majantIti viyogabhAjaH teSAm ( upapada tatpu0) hRdi hRdaye kaNTakaH kaTuH krUraH ( tvam ) kaI = zUlAgram , zalyaniti yAvat asyAstIti ( karNa +in ) kI karNayuktaM zara:- bANaH ( karmadhA0 ) nidhIbase= nikSipyase, tataH tasmAdeva kAraNAt duHkhena AkaSTuM yogya iti durAkarSaH = tasya bhAvaH tattA kyA uddhartumazakyatayA teSAma-viyogamAjAm antaM = mRtyu (pa0 tatpu0 ) karotIti tathokta: ( upapada tatpu0 ) manmathaH= kAmadevaH tasya deha =zarIram ( 10 tatpu0) dahatIti dAhIH tena (upapada tatpu0) mahAdevena vigIyase-vinindhase, viyoginAM mAraNAya svaM kAmadevasya sahayogyAsa pik svAmiti bhAvaH / asya zlokasya 'iti tena krudhA'zyata' iti tRtIyazlokenAnvayaH / / 73 // vyAkaraNa-smaraH smaraNaM smara iti /smR+apa mAve, smara athavA kAma eka manobhAva hI to hai jo priya aura preyasA kA smRti-rUpa hai| viyogamAjAm viyoga+ma+kvip kartari p0| nidhIyase ni+VdhA+laT madhya0 karmavAcya / durAkarSaH dur+bhA/kRS + hal / satahada tadanta+/+kvip kartari / manmathaH manaH mathnAtoti nipAtanAt sAdhu / vigIyase vi+/gai+ laTa madhya0 karma vaacy| hindI-kyoMki kAmadeva dvArA virahiyoM ke hRdaya meM kA~ToM se tIkSya banA huA tU kaiMTa he pApa ke rUpa meM rakhA jAtA hai isI kAraNa nikAlane meM kaThina hone se una (virahiyoM ) kA prANa levA tU kAmadevakA deha masma kara dene vAle ( mahAdeva ) kI nindA kA pAtra banA rahatA hai / / 76 TippaNI-yahA~ kaeNTIle ketakI-puSpa para kAmadeva ke koTedAra ( barbed ) vANa kA Aropa kiyA gayA hai| isa bANa ke agramAga meM karNa (kA~Te ) athavA ulTe muMha ke zalya lage rahate hai Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite jisase bANa ko khIMcakara bAhara nikAla denA bar3A kaThina hotA hai / rUpakAlaMkAra ke sAtha sAtha yahA~ yaha kalpanA bhI kI jA rahI hai ki mAnoM isIliye ketaka mahAdeva dvArA nindita kiyA jAtA hai ki khabaradAra, yadi merI pUjA meM AyA tU / isa taraha utprekSA hai, vAcaka zabda na hone se vaha gamya hai / zabdAlaMkAroM meM 'deha' 'dAha' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai // 79 / / / tvadagrasUcyA sacivena kAminomanobhavaH sIvyati duryshHpttau| sphuTaM sa patraiH karapatramUrtimira viyogihR hAruNi dAruNAyate // 8 // ___ anvaya-manomaya: tvadA sUcyA sacivena kAminoH duryazaH-paTau sIvyati, sa: sphuTam karapatra. mUrtimiH patraiH viyogi-hRd-dAruNi dAruNAyate / TIkA-manomavaH = kAmaH tava bhanam = agrabhAgaH ( 10 tatpu0 ) tat eva sUcI= sIvanasAdhana-vizeSa: 'saI' iti bhASAyAM prasiddhaH tayA ( karmadhA0 ) sacivena=sahAyena sahakAriNatyarthaH (mantrI sahAyaH sacivaH ityamaraH ) kAminI kAmI ca kAminI ceti kAminI tayoH (eka zeSa dvandaH ) duSTaM yazaH duryazaH (prAdi tatpu.) te eva paTau basane ( karmA0 ) sIvyati=yojayabotyarthaH arthAt kAbhI kAminI ca tvAmavalokya kAmodre ke maryAdAmulladhya yathecchaM yatkimapi kurvANI loka-nindA-pAtratvaM prApnutaH, saH kAmadevaH sphuTam spaSTaM yathA syAttathA karapatram krakacam (krakaco. 'strI karapatra mArA' ityamaraH ) tadvan mUrtiH svarUpaM ( upamAne tatpu0 ) yeSAM tathAbhUtaiH (ba0 vI0) patraiH dala: viyoginazca viyoginyazceti viyoginaH ( ekazeSa dvanda ) teSAm hRd hRdayam (10 tatpu0) eva dArukASTham (kASThaM dAvindhanaM tvedhaH' ityamaraH) (karmadhA0) tasmin dAruNAyatedAruNa-vastuvat pAcarati, bhISaNIbhavatItyartha arthAt kra kacAkArANi tvatpatrANi kAminAM hRdayAni vidIrNAni kurvanti / / 60 / / - vyAkaraNa-sUcI sUcayati =vidhatIti /sUc +in gaurAdi-pAThad DIpa / manobhavaH manasi bhavaH= utpattiryasyeti / dAruNAyate dArupa zabda yahA~ dAruNa padArtha paraka lenA cAhiye kyoMki pAcArArthaka kyaG upamAna se ho hotA hai aura upamAna hamezA vizeSya rahatA hai, vizeSaNa nhii|' patA nahIM nArAyaNa ne kisa taraha 'bhoSaNavat Acarati' artha kara diyA hai| yahI kAraNa hai ki mallinAtha ne 'dAraNAyate' pATha diyA hai aura artha kiyA hai-'dArayatIti dAraNaH vidArako metA, sa ivAparatIti' arthAt Are-jaise tumhAre patte Are kA kAma karate haiN| yaha artha Thoka saMgata ho jAtA hai| hindI-kAmadeva tere noka rUpI sUI ko sahAyaka banAkara kAmI aura kAminiyoM ko badanAmI ke kAr3e |salA karatA hai, vaha ( kAmadeva ) sacamuca tere Aro ke se prakAra ke pattoM dvArA viyogI paura viyoginiyoM ke hRdaya-rUrI lakar3I para dAruya vastu kA-sA kAma karatA rahatA hai / / 80 // TippaNI-yahA~ ketakI kI nokapara sUI tathA duryaza para paTa kA Aropa hone se rUpaka hai jo donoM meM kAryakAraNa bhAva hone se paramparita hai / dUsare zlokAdha meM hRdaya para dAru ke Aropa meM rUpaka 1dAraNAyate, daaruupaakse| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH aura 'karapatramUrti' evaM 'dAruNAyate' meM upamA hai| pUrvAdha aura uttarArdha rUpakoM ko paraspara nirapekSa hone se saMsRSTi hai| 'patrai' 'patra' aura 'dAruNi' 'dAruNa' meM chekAnuprAsa hai| kintu 'da ru' aura 'dAra' meM yamaka bhI hai jisakA chaika ke sAtha ekavAcakAnu-praveza saMkara ho rahA hai / / 80 // dhanurmadhusvinnakaro'pi bhImajApara parAgaistava dhUlihastayan / prasUnadhanvA zarasAskaroti mAmiti dhAkruzyata tena ketakam // 81 // bhanvayaH-dhanurmadhu-svinnakaraH api prasUnadhanvA tava parAgaiH ( AtmAnam ) dhUlihastayan bhImajAparam mAm zarasAtkaroti' iti tena dhA ketakam Akruzyata / TIkA-dhanu0-dhanuSa-puSparUpa-cApasya yan madhurasaH makaranda iti yAvat (10 tatpu.) tena svinnau = AdrauM ( tR0 tatpu0) karau=hastau ( karmadhA0) yasya tathAbhUnaH (ba0 bo0 ) api prasUnaM = puSpaM dhanuH yasya sa ( ba0 bI0 ) kAmadevaH tava parAgaiH= dhUlibhiH ( AtmAnam ) dhUla: haste yasya saH dhUlihastaH (ba0 vI0) dhUlihastaM karotIti dhUlihastayan arthAt hastaM dhUliyukta kurvan anyathA svinna-karataH dhanurdhezaprasaGga t , bhImajA=damayantI paraM=pradhAnam (karmadhA0) prApti-lakSyabhUteti yAvat yasya tathAbhUnam (ba0 vI0) mAnalam zarasAskaroti zarAdhInI. karoti, mayi zarAn prhrtiityrthH| iti evaM prakAreNa tena - nalena RdhA= krodhena ketakam ketakIpuSpam zrAzyata anindhata // 81 // vyAkaraNa-svinna/svid+kta ta ko na / dhUlihastayan yahA~ (ba0 0 ) dhUlihasta se tatkaroti ke artha meM Nic kara ke nAmadhAtu banAkara zatR pratyaya hai| nArAyaNa ne dhUlihastayanniti dhUliyuktaM hastaM karototi NyantAcchatR mAnA hai kintu yaha ThIka nahIM kyoMki isa vigraha meM hasta para dhuliyuktatvakA vidhAna ho rahA hai, isaliye dhUliyuktatva kA hasta ke sAtha samAsa ho jAne para usakI vidheyatA nahIM rahegI aura vidheyAvimarza doSa ho jAyagA / bhImajAmImAt jAyate iti bhIma+ /jan +3+TAp ( upapada tatpu0) zarasAskaroti zarANAm adhIna karotIni zara+sAt +vs +laT 'tadadhInavacane' pA0 5 / 4 / 54 se adhAna karane meM sAt pratyaya ho jAtA hai / krudhA krudha +kvip bhAve tRtIyA / bhARzyata A+/kruz+laG karmavAcya / hindI-"re kevar3e ! dhanuSa ke makaranda se golA-hAtha hotA huA bhI kAmadeva tere parAga se apanA hAtha dhUli-yukta karake bhImajA ( damayantI ) para Asakta huye mujhe bANoM ke adhIna kara detA hai "-isa taraha usa ( nala ) ne kevar3e kI marsanA kI // 81 // TippaNI-dhUlihastayan-gIle hAthoM se koI bhI vastu phisala jAtI hai| phUloM ke dhanuSa se makaranda cUne ke kAraNa kAma ke hAtha gole ho gaye the, sukhAne hetu miTTI kI AvazyakatA par3atI hai, jise ketakI apane parAga se pUrA kara detA hai / ukta tIna zlokoM meM ketaka kA varNana karake kavi Age 101 taka prAyaH ina phala-phUloM kA varNana kara rahA hai, jo kAmohoraka hokara virahiyoM para bar3A burA prabhAva DAlate haiM / 'paraM' parA (gaiH ) tathA 'ka(dhA ) 'ku( zya)' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / 'prasUnadhanvA ke yahA~ sAbhiprAya vizeSya hone ke kAraNa parikarAMkura alaMkAra mI hai / / 81 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite vidarbhasubhrastanatuGgatAptaye ghaTAnivApazyadalaM tapasyataH / phalAni dhUmasya dhayAnadhomukhAn sa dADime dohadadhUpini drume // 82 // anvayaH-saH dohada-dhUpini dADime drume vidarbha-subhU-stana-tuGgatAptaye alam tapasyataH dhUmasya dhayAn adhomukhAn ghaTAnitra phalAni apazyat / TIkA-saH nalaH dohadam = phala-kRSyAdi-samRddhikAraka-sAdhanavizeSaH (puSpAdyatpAdaka dravyaM dohada syAtta tat-kriyA' iti zabdArNavaH) ca yo dhUpaH ( karmadhA0 ) so'syAstIti tathokta dADime drumedADimaphalavRkSe vidarbha - vidarbhAyAm vidarbhadezasya subhra = suH zobhane bhruvau yasyAH sA ( 30 bI0 ) sundarI damayantItyarthaH tasyAH yo stanau kucau tayoH bA tuGgatA = uccatA tasyA avAptaye = prAptaye ( sarvatra pa0 tatpu0) anam = atyadhikaM yathA syAttathA tapasyataH=pasyAM kurvANAn dhUmasya dhayAn = pAtRn ( ataeva ) adhaH = nocaiH mukhaM yeSAntAn ( ba0 vI0 ) nIcaiH kRtamukhAn ghaTAn = kalazAn vetyutprekSAyAm phalAni dADimAni apazyat / uccaphalaprAptihetoH yathA ko'pi sAdhako mukha nocaiH kRtvA dhUmapAna-rUpAM tapasyAM carati, tathaitra adhastAt dohadarUpeNa dhU-dhUmaM gRhNAnAni dADima phalAni damayantIkucoccatAprAptihetostapasyantaH kalazA iva pratIyante smeti maavH||2|| vyAkaraNa-dohadaH doham = pAkarSa dadAtIti doh/daa+k| tapasyataH tapazcaratIti tapas+kyaG 'tapasaH parasmaipadaM ca' isa vAtika se parasmaipada (nAma dhaatu)| dhayAn dhayatIti Vdhe+zaH kartari / hindI-usa ( nala ) ne dhUpa kA dohada liye anAra ke per3a para phaloM ko aisA dekhA mAno ve vidarbha deza kI sundarI ( damayantI ) ke kucoM ko U~cAI prApta karane hetu atyadhika tapasthA meM lage, dhUma-pAna kara rahe, noce mu~ha kiye kalaza ho // 82 // TippaNI-dohada-Adhunika bhASA meM dohada pharTalAiz2ara ( Fertilizer ) ko kahate haiN| vividha phala-phUloM ke vividha dohada huA karate haiM / anAra kA dohada dekhiye-'matsyAjyatriphalAle. pairmAsairAjAvikodbhavaiH / lepitA dhUpitA sate phalaM tAlIva dADimI // machalI kI khAda aMgUra lIcI 'Adi phaloM meM kAma AtI hai| kandhArI anAra ko bakarI ke khUna kI khAda bhI dI jAtI hai| kucha phUloM ke vicitra. hI prakAra ke dohada dekhiye:-"pAdAhataH pramadayA vikasatyazokaH zokaM jahAti bakulo mukhasIdhusikaH / AlokanAt kuravakaH kurute vikAsam prAliMgitastilaka utkaliko vimAti // arthAt azoka sundara navayuvatI ke pAda-prahAra se, maulasarI usake mukha kI madirA kI kullose, kurabaka usake madhura dRSTipAta se aura tilaka usake AliMgana se phUla uThate haiN| zloka meM anAra ke phaloM para tapa meM lage ghaToM kI kalpanA karane se utprekSA alaMkAra hai, jisakA vAcaka 'iva' zabda hai / vRttyanupAsa zabdAlaMkAra hai / / 82 / / viyoginImaikSata dADimImasau priyasmRte: spaSTamudItakaNTakAm / phalastanasthAnavidIrNarAgihRdvizacchukAsyasmarakiMzukAzugAm // 8 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH anvayaH-asau viyoginIm priyasmRteH spaSTam udotakaNTakAm phalastana...zugAm dADimIm aikSata / / 83 // TIkA-prasaunalaH vayaH pakSiNaH ('nagauko-vAji-vikira-vi-viSkira-patattrayaH' ityamaraH) te: yogaH=saMyogaH saMsagoM'syA astIti viyAginI athAMta zukAdipakSyadhiSThitA tAm (nAyikApakSe) viyogaH priyatamasya viraho'syA astIti virahiNItyarthaH tAm priyam=dohadam dhUpadhUmAdikam tasya smRteH ( lakSapayA) prApte ( 10 tatpu0 ) spaSTam sphuTam yathA syAttathA udItAH prAdurbhUtAH kaNTakAH= kaNTakazabdo'tra phalapuSpANAmapi upalakSakaH ( karmadhA0) yasyAM tayAbhUnAm (ba0 vI0), (nAyikA-pakSe ) priyasya-priyatamasya smRtaHsmaraNAt spaSTam udItAH udgatAH kaNTakAH romAncA ityarthaH yasyAstAm ('veNau dumAGga romAJce kSudrazatrau ca karATakaH' iti vaijayantI) phala-phalAni =dADimAni stanA-kucA va ( upamita-tatpu0 ) teSAM sthAne-pradeze (10 tatpu0 ) vidIrNama = sphuTitam ( sa0 tatpu0) (dADimAni paripakvAvasthAyAM yatra-tatra sthAneSu vidIyante ) rAgi rAgI lAlimA so'syAmastIti raktavarNamityarthaH ( dADima-bIjAni raktAni bhavanti) yat hRd Abhyantara-bhAgaH ( karmadhA0 ) tasmin vizanti pravezaM kurvanti ( sa0 tatpu0 ) yAni zukAsyAni ( karmadhA0 ) zukAnAm = kIrANAm AsyAni (10 tatpu0 ) smarasya kAmasya kiMzakAzugAH= palAza-rUpA bANA ( 10 tatpu0) iva ( upamita tatpu0) yasyAM tathAbhUnAm (ba0 bI0 ) arthAt dADimAnAM sphuTita bhAgeSu praviSTAni zukAnA mukhAni kAmadevasya palAzapuSparUpabANasadRzAni Asan , zukA hi dADimaphaThavIjAni bhakSayantIti svAbhAvikam , ( atha nAyikA-pakSe) phalne dADime itra yo stanau= kucau ( upamAnatatpu0 ) tayoH sthAne vidorNa = priyatama-virahakAraNAt sphuTitaM rAgi= anurAgapUrNa hRd = hRdayam tasmin vizantaH zukAsyAnIva smarasyakiMzukakhyAzugAH ( upamAna tatpu0 ) yasyAm tAm , palAza-puSpaM hi zukAsyavat raktavarNam agrabhAge ca kuJcitaM mavatIti kAraNAt sAdRzyam / virahita-nAyikA-hRdaye kAma-bANA pravizanti smeti bhAvaH // 42 // __vyAkaraNa-dita ut +vs+taH kartari / vidorNa vi+/+kta ta ko na, na ko pa / vizat/ viz+zata / stanaH stanatIti / stan + ac kartari / prAsyam asyate kSipyate'nnAdikamati/as+maNa karmaNi / aicata/kSa+laG / hindI-usa ( nala ) ne dADimo dekhI, jisapara pakSI baiThe the, dohada pAsa karane se koTe bAdi kA spaSTa vikAsa huA par3A thA evaM jisake stana jaise phaloM ke sthAna meM phaTe par3e lAla lAla bhItarI mAga meM kAmadeva ke palAzapuSpa-rUra bANAM jaise totoM ke mukha praveza kara rahe the // 8 // vyajyamAna aprastuta arthaH usa ( nala ) ne virahiNI nAyikA dekho, jise priyatama kI smRti se romAJca ho uThA thA aura jisake ( dADima ke ) phala-jaise stanoM ke ( madhyavartI ) sthAna meM (viyoga ke kAraNa ) vidIrNa hue par3e anurAga-bhare hRdaya meM totoM ke mukha ke samAna kAmadeva ke palAza-puSpa-rUpa bANa praveza kara rahe the // 3 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 naiSadhIyacarite TippaNI-isa zloka meM kavi ne alaMkRta zailI kA acchA camatkAra mara rakhA hai| mallinAtha Adi TIkAkAroM ne yahA~ 'rUpakotprekSA saMkaraH' batAyA hai, jo zleSa-garbhita hai / dADimI para viyoginI kA bhAropa karake tadaGgabhUta kaNTakoM para romAJca kA phaloM para stanoM kA roma para anurAga kA aura totoM ke mukhoM para kAmadeva ke phUla-rUpa vANoM kA tAdAtmya batAkara rUpakAlaMkAra kA samasta-vastuviSayaka rUpa citrita kiyA hai jo zleSa aura utprekSA ko sAtha lie hue haiM kintu hamAre vicAra se yahA~ samA. sokti hai| kavi kA abhiprAya 'viyogino' pada se virahiNI-mAtra batAnA nahIM, pratyuta pakSigaNa' se 'bharI' batAnA bhI yahAM abhISTa hai| isa taraha yahA~ tInoM vizeSaNoM evaM dADimI gata liga ke sAmya se prastuta dADimI para aprastuta virahiNI kA vyavahAra-samAropa ho rahA hai| vigraha-meda se zleSa ke kAraNa vizeSaNa prastuta dADimI aura aprastuta nAyikA para samAna rUpa se laga rahe haiN| samAsokti use kahate haiM jahA~ vizeSaNa-sAmya ke kAraNa prastuta se aprastuta gamya ho, jo yahA~ spaSTa hI hai / isIlie hamane hindI anuvAda meM donoM hI yartha batA die haiN| zabdAlaGkAra yahA~ anuprAsa hai|83|| smarArdhacandreSunibhe krazIyasAM sphurTa' palAze'dhvajuSAM palAnAt / sa vRntamAlokata khaNDamanvita viyogihRtkhazini kAlakhaNDajam // 84 // anvaya-saH smarArdhacandreSunime viyogihRt-khaNDini krazIyatAm adhva-juSAm palAzanAt sphuTa palAze anvitam vRntam kAlakhaNDajam khaNDam Alokata / TIkA-saH nalaH smarasya= kAmasya yaH ardhacandraH= ardhacandrAkAraH ityarthaH (10 tatpu0 ) iSaH = bApaH ( karmadhA0 ) tadhime tatsadRze viyoginazca viyoginyazceti viyoginaH ( ekazeSadvandaH) teSAM yat hRd - hRdayam (10 tatpu0) tata khaNDayati vidAyaratIti tathokte ( upapada tatpa0 ) virahihRdaya vidArake ityarthaH atizayena kRzA iti RzIyAMsaH teSAm adhvAnaM mArga juSate sevante ityevaM. zIlAnAm ( upapattatpu0) pravAsinAmityarthaH palam mAMsaM tasya azanAt = bhakSaNAt (10 tatpa0) ( 'syAccAmiSe palam ityamaraH ) sphuTam = pratyakSam palAze= palam aznAtItvanvartha ke palAze kiMzuka puSpe anvitam = sambaddham lagnamityarthaH vRttam = prasava-bandhanam ( 'vRntaM prasavabandhanam' ityamaraH ) kAlakhaNDam = yakRt dakSiNa-pArzvagataM zyAmavarNa mAMsamityarthaH tasmAjjAtam iti tajja tadIyamiti yAvat ( upapada tatpu0 ) khaNDam zakalam pAlokata - aera t / rAzA palAzapuSpaM tadvantamca dRSTam / palAzaM hi kAmadevasyArdhacandrAkArazarasamAnamasti, tatkRSNa-varNavRntam tatra lagnaM adhvaga-yakRt-khaNDamiva pratIyate smeti mAvaH // 84 // vyAkaraNa--inibhe-nima zabda kA samAsa asvapada-vigrahI nitya samAsa kahalAtA hai, yaha sadRzArtha-vAcaka hai ( 'syuruttarapade tvmo| nima-saGkAza-nIkAza-pratikAzopamAdayaH', ityamaraH) / krazIyasAm atizayena kRza iti kRza+I yasun , 'kR' ke 'R' ko ra=kazIyAn / juSA-/ juS+kvip kartari pa0 / 0khaeDajam 0khaNDa-/jan -H / 1. sphutte| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH hindI-usa (nala ) ne kAmadeva ke ardhacandrAkAra bANa ke samAna, virahiyoM ke hRdayoM ko vidIrNa kara dene vAle ( tathA ) kRza hue par3e pathikoM kA pala ( mAMsa ) khA jAne ke kAraNa ( palAza) kahalAye jAne vAle palAza-puSpa para lage hue ( kAle ) DaMThala ko kaleje ke Tukar3e ke rUpa meM dekhA // 84 // TippaNI-palAza-paSpa kAmottejaka hone ke kAraNa virahiyoM ko asahya huA karatA hai / dikhAI par3ate hI vaha unakA mAMsa khA jAtA hai, isIlie to usakA nAma palAza ( AmiSabhojI) par3A hai| hRdaya kA mAMsa to khAkara vaha pacA baiThA, lekina hRdaya-mAsa se jur3A kaleje kA Tukar3A abhI bAhara ho rahA huA hai, mAMsa ke sAtha udara meM vaha use sAtmtha nahIM kara paayaa| vahI kaleje kA Tukar3A palAza kA kAlA DaMThala hai| kavi kI yaha bar3I anUThI kalpanA hai| yahA~ vRnta para kAladaNDa (kaLeje ) ke khaNDa kA Aropa hone se rUpaka hai, 'palAzana' se mAno palAza kahalAtA hai, yaha utprekSA hai, jo vAcaka pada na hone se gamya hai, 'khaNDi' 'khaNDa' aura 'palAze' 'palAza' meM chekAnupAsa hai, kintu 'palA' 'palA' meM yamaka bhI hone se chekAnupAsa kA yamaka se ekavAcakAnupraveza saMkara hai // 84 // navA latA gandhavahena cumbitA karambitAGgI makarandazIkaraiH / dRzA nRpeNa smitazomikuDmalA darAdarAbhyAM darakampinI pape // 5 // anvayaH-gandhavahena cumbitA, makaranda-zIkaraiH karambitAGgI smitazobhikuDmulA dara-kampinI navA latA darAdarAMbhyAm ( upalakSitena ) nRpeNa dRzA ppe| TIkA-gandhavahana = vAyunA cumbitA spRSTA makarandasya = puSparasasya zIkaraiH kaNaiH (10 tatpu0 ) karambitam = militaM yuktamityarthaH ( tR0 tatpu0) aGgam = zarIraM ( karmadhA0) vasyA tathAbhUtA (ba0 vI0 ) smitena=vikasanena zomante iti zobhoni ( upapada tatpu0 ) kuDamahAni = mukulAni ( karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtA (ba0 vI0) daram ISat yathA syAttathA kampate iti darakampinI ( upapada tatpu0 ) navA=nUtanapallavA latA-vallo dara:-mayaM ca pAdara:=saMmAnazceti darAdarI ( dvandva ) tAbhyAm upalakSitena ( upalakSaNe tR0) yuktenetyarthaH puSpitalatAvalokanena viyoginAM bhayam bhavati uttejakatvAt , pazu-pakSiNAM saMbhogadarzanaM viyoginAM kautukamAvahatIti AdaraH, zA=nayanena pItA samyak dRSTetyarthaH. atra gandhavaha-latAdi-vRttaM nAyaka-nAyikAgatamapi bhavati, navA navoDhA kApi, ratryapi bhavati sA'pi saugma-yuktena vAyu tulyena kenApi nAyakena cumbitA, zarIskRtapuSparasakarSaH svitrA romaanitaa| smitena kuDmalasadRza-danta-zobhitA, sAvikamAvarUpeNa bepamAnA kenApyanyena iyaM parastroti mayena paramasundarIti AdareNa ca dRzyate // 85 // myAkaraNa:--dhavahaH vahatIti vah + ac kartari, gandhasya vahaH (pa0 tatpu0) / smitazomi darakanpinI ubhayatra zIlArtha pin / pape/pA+liT karmavAcya / hindI-vAyu dvArA cUmI, puSparasa ke kappoM se zarIra meM gIlI, khilo huI kaliyoM se zomita ho rahI, kucha hilatI huI nayI latA rAjA nala ne bhaya aura Adara ke sAtha dekho // 85 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-isa zloka meM latA ke sabhI vizeSaNa aise haiM, jo kisI navoDhA nAyikA para bhI saMgata ho jAte haiM / vaha bhI cUmo jAne para pasIja jAtI hai, muskarAhaTa meM kalI-sI daMtar3iyo dikhalA detI hai, aura sAvika bhAva meM kAMpa-sI jAtI hai| isa taraha yahA~ vizeSaNa sAmya se prastuta nava utA para aprastuta navoDhA kA vyavahAra-samAropa hone se sabhAsokti alaMkAra hai| 'darA' 'darA' meM yamaka aura anyatra vRttyanupra.sa hai / ho sakatA hai vAyu dvArA jhakajhorI bAto huI 'juhU kI kalI' ke cetanIkRta zArIrika citra hetu preraNA prasiddha chAyAvAdA kavi nirAlA ko yahIM se milI ho / / 85 / / vicinvatIH pAnyapataGgahiMsanairapuNvakarmANyalikajjalacchalAt / vyalokayaccampakakorakAvaloH sa zambarArevalidIpikA iva // 86 // bhandhayaH-saH pAntha-pataGga-hiMsanaiH ali-kanjala-cchalAt apuNya-karmANi vicinvatIH campakakorakAvalIH zambarAreH bali-dIpikA eva vyalokayat / . TIkA-saH=nakaH pAnthAH pathikAH iva pataGgAH = zalabhAH ( karmadhA0) teSAM hiMsanaiHmAraNaH (10 tatpu0 ) bhalayaH=bhramarAH eva kAlam = ajjanam (karmadhA0 ) tasya chalAtpiSAt na puNyam apuNyam pApam ( na tatpu0 ) tasya karmANi = kAryANi (50 tatpa0) viciktoH =arjayantIrityarthaH camakAnAm pItavarNa-paSpavizeSANAm yAni korakANi = kuGamalAni (10 tatpu0 ) teSAm bhAvajIH paGktIH (10 tatpa) zamparasva = rAkSasavizeSasya bhareH zatroH (10 tatpu0) mArakasyetyarthaH kAmadevasyeti yAvat bajiHpUjA tasyai dIpikAH dIpAn ( ca0 tatpu0 ) va nyalokayat = apazyat / pItavarNacampaka kalikAH kAmadeva-pUjAyAM dIpakA iva pratIyante smeti bhAvaH // 66 // ___ vyAkaraNa-pAnyaH panyAnaM gacchati nityamiti payin + pAnthAdezazca ( 'pantho Na nityam' paa05|1.75) / pataGgaH patan ( utplavan ) gacchatIti patata+ gam +3 / hiMsanam has+ lyuTa bhAve / vicinvatIH vi+/ci+zata+DIpa dvi0 na0 / dIpikA-dIpa eveti dIpa+kan +TApa itvam / hindI-usa (nala ) ne parika-rUpI zalamoM ko mAra dene se bhramara-rUpI kAjala ke bahAne pApa-karmoM ko baToratI huI campA ko kaliyoM kA samUha aisA dekhA jaisA ki ve kAmadeva kI pUjA hetu, dIye ( rakha ) ho // 86 // TippaNI-campAko kalikAyeM kAmoddIpaka hone se virahiyoM ko mAra hI detI hai jaise dIpako kI lau pataMgoM ko mArA karatI hai / dIpakoM kI lau se jo kAlA kajjala banatA hai,vaha mauroM ke rUpa meM kaliyoM meM jamA ho rahA pApa hai isa taraha yahA~ pAnthoM para pataGgatvAropa meM rUpaka, aliyoM para kajjala. svAropa meM bhI rUpaka, kajjalakA apahana karake usa para pApa ko sthApanA meM apaha ti aura kaliyoM para bali-dIpikAyoM ko kalpanA meM utprekSA hokara ina cAroM alaMkAroM kA aMgAgimAtra saMkara banA humA hai| 'Nya' 'oya' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa zabdAlaMkAra hai| vaise kavijagata meM yaha khyAti calI A rahI hai ki campA ke phUloM para bhramara nahIM baiThA krte| isa sabandha meM dekhie:-rUpa-saurama Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH samRdisametaM campakaM prati yayuna milindAH / kAminastu jagRhustadazeSA grAhakAdi guNinAM kati na syuH // kintu kavi ne isa khyAti ke viruddha una para bhramara biThAye haiM, isalie yahA~ kavi khyAti-viruddhatA doSa hai / / 86 // amanyatAsau kusumeSu garbhagaM' parAgamandhaGkaraNaM viyoginAm / smareNa mukteSu purA purAraye tadaGga bhasmeva zareSu saGgatam // 87 // - anvayaH-asau kusumeSu garbhagam viyoginAm andhakaraNam parAgam parA smareNa purAraye mukteSu zareSu saGgatam tadaGgamarama iva amanyata / TokA-prasau- nalaH kusumeSu puSpeSu garne abhyantare ( sa 0 tatpu0 ) gacchati iti garbhagam ( upapada tatpu0 ) garbhasthamityarthaH viyoginazca viyoginyazceti viyo ganaH ( ekazeSa dvandva ) teSAm andhaM karotIti tathoktam ( upapada tatpu0 ) andhatvApAdakam , nayanapatitena bharamanA andhatvaM jAyate eva parAgam = pauSa rajaH purA=prAcIna-kAle smareNa = madanena purAraye = mahAdevAya mahAdevaM lakSyIkRtyetyarthaH mukkeSu prahRtaSu zareSu bANeSu saGgatam = lagnam tasa5 = mahAdevasya aGgam =zaroram (10 tatpu0 ) tasmin bhasmavibhUtiH ( sa0 tatpu0) iva amanyata= atarkayat arthAt mAnabANagata-parAgaH mahAdeva-zarIra-samparkeNa saMkramitaM masmeva pratIyate sma / / 87 // myAkaraNa--gabhaMgam garma + gam +Da / andhAraNam anandham andhaM kurvantyaneneti prAdhAna V+khyun ( 'ri' ke artha meM ) yuko mana aura mum kA Agama / hindI-usa ( nala ) ne phUloM ke bhItara sthita evaM virahiyoM ko andhA banA dene vAle parAga ko prAcIna kAla meM madana dvArA mahAdeva para pheMke gaye bApoM meM lagA huA una ( mahAdeva ) ke zarIra kA bhasma jaisA samajhA // 87 // TippaNI-isa zloka meM phUloM ke parAga para kavi-kalpanA yaha hai ki vaha mAnoM bhasma ho jo mahAdeva ke zarIra para lago rahatI hai aura madana dvArA unapara bANa pheke jAne para unake zarIra ke samparka se vApoM meM saMkrAmita huI par3I ho| isa taraha yahA~ utprekSA hai, jisako amanyata zabda vAcya banA rahA hai| min dhAtu ke utprakSA-vAcaka hone ke viSaya meM dekhiye sAhityadarpaNa-'manye, zaGke dhruvam prAya utprekSA-vAcakA ime'| 'purA' 'purA' meM yamaka hai / / 87 // pikAdvane zRNvati bhRGgakRtairdazAmudaJcatkaruNe viyoginAm / anAsthayA sUnakaraprasAriNIM dadarza dUnassthalapaminI nalaH // 88 // anvayaH-dUnaH nalaH udaJcatkaruNe bane pikAt bhRga huGkRtaiH viyoginAm dazAm zRNvati (sati) anAsthayA sUna-kara-prasAriNIm sthala-pabhinIm dadarza / TIkA-dUnaH saMtasaH nalaH udazcantaH= vikasantaH karuNAH=karupAkhyavRkSavizeSAH (karmadhA0 ) yasmin tathAbhUte (20 bI0 ) atha ca sadazcantI ladbhavantI karuNA dayA yasmin 1. kusumessugrbhjm| 2. udacitkaruNe / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite bane = kAnane pikAt=kokilAt bhRGgAnAm bhramarANAm hukRtaH, - huMkAra-dhvanibhiH viyoginazca viyoginyazceti viyoginaH ( ekazeSa dvandvaH) teSAM dazAma-duHkhamaritAvasthAm zRNvati AkarSayati sati anAsthayAna AsthA ruciH icchatiyAvat tayA ( naJ tat pa0 ) audAsInyena viraktyetyarthaH sUnAni puSpANi padmAnItyarthaH eva karAH=hastAH ( karmadhA0 ) tAn prasArayatIti tathoktAm ( upapada tatpu0 ) sthalasya padaminI= kamalinI ( 10 tatpu0 ) tAm kamalaM jalajaM sthalajamapi ca mavati / atra sthalana-padminI pratipAditA, dadarza dRSTavAn , atra viyoginAM karuNadazAyAH vaktA pikaH bhramara-jhakAradhani-rUpeNa hu~kAraM dadAnaH zrotA vanAntaH, pAzva sthitA sthalapadminI ca kaSTAM dazAM zrotumanicchayA kara rUpeNa padmAni prasArya agre kathanAt pikaM vArayati, nalazca tatsarva pazyatIti saralArthaH // 88 / / ___ vyAkaraNa-hukRtaH 'hum' iti zabdAnukRtiH tasyAH karaNam iti hum +/+kta bhAve / udazcat ut + /aJc + zatR / prAsthA A+ gthA+aG mAve zraddhetyarthaH / dUnaH +kta,'ta' ko 'n| hindI-(kAma-) saMtapta nala vikasita ho rahe karuNa ke vRkSoM ke rUpa meM karuNA bhare vana ke pika ( ke mu~ha ) se bhramaroM kI dhvani ke rUpa meM huMkArI bharakara viyogI aura viyoginiyoM kI dazA sunate rahane para anicchA se puSpa-rUpa kara pasAre sthala-kamalinI ko dekha beThA // 88 // TippaNI-kAnana meM koyale kUka rahI haiM, bhaure huMkAra rahe haiM; karuNa vRkSa ke phUla vikasita ho rahe haiM bhora kamala khila rahe haiN| ye sAre prakRti-tattva virahiyoM ko burI taraha sAlate hai / kavi ne yahA~ ina sabhI kA hindo ke chAyAvAda kI taraha cetanIkaraNa kara rakhA hai| koyala kUkane ke rUpa meM vana ko virahI-janoM kI vyathA-pUrNa dazA sunA rahI hai| vana bhI sunate samaya dravita huA bhramaroM ke huMkAra ke rUpa meM 'hA~ hU~' kara rahA hai| pAsa meM khar3I padminI bhI virahiyoM ko jaba burI hAlata sunatI hai to dravita ho uThatI hai aura Age na sunane kI icchA se kara ke rUpa meM prasUna phailA kara koyala ko roka detI hai ki 'basa karo bahina ! maiM Age nahIM suna sktii|' isa taraha yahA~ prastuta jar3a prakRtitatvoM para aparatuta cetana strI puruSoM kA vyavahAra-samAropa hone se samAsokti hai, 'sUnAni eva karA' meM rUpaka hai aura 'kara phailAkara roka-jaise rahI hai' meM utprekSA hai| utprekSA gamya hai, vAcya nhiiN| 'karuNe' maiM 'karuNa vRkSa' aura 'karuNA' arthoM kA zheSa hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / cANDU paMDita ne jambora ko karuNa vRkSa kahA hai // 88 // rasAlasAla: samadRzyatAmunA sphuradvirephAravaroSahukRtiH / samIralaulamukulaviMyogine janAya ditsamiva tarjanAbhiyam // 89 // anvayaH-pramunA sphurad kRtiH, rasATha-sAlaH samIra-loleH mukulaiH viyogine janAya tarjanAbhayam ditsan iva samadRzyata / TIkA-amunA narena sphurada0-sphurantaH =bhramanta: ye dvirephAH = bhramarAH (karmadhA0 ) teSAm pAravaH = jhakkAra-dhvaniH (10 tatpa0 ) eva roSahukRtiH ( karmadhA0 ) roSasya = krodhasya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 prathamaH sargaH hurukRtiH 'hu~iti zabdaH (10 tatpu 0 ) yasya tathAbhUtaH ( ba0 vI0) rasAlasya Amrasya sAnaH vRkSaH ( 'anokahaH kuTaH zAlaH ( sAlaH ) palAzI dru drumAgamAH' ityamaraH ) samoreNa -pavanena boleH cancalaH mukulaiH=kuGmale (10 tatpa0 / viyogine = viyogI ca viyoginI ca tasmai (ekazeSadvandvaH) janAya = lokAya tajanAyA:=bhatsanAyA: bhayam =motim disan =dAtumicchan iva samadRzyata = dRSTipathamAnotaH viyogiSu kruddha AmravRkSaH bhramaradhvani-rUpeNa huMkurbana, vAyuvepita-kuGmala-rUpAGgulyA vibhISayatIvetibhAvaH / / 86 / / - vyAkaraNa-rasAla sAla:-rasAla zabda se yahA~ Amra vRkSa na lekara Amra phala lenA cAhiye kyoMki vRkSa ke liye sAla 'zabda' pRthaka de hI rakhA hai| rasAla pAmravRkSa ko bhI kahate haiM, aisI sthiti meM vRkSa zabda kI punarukti ho jAtI hai, isaliye sAmAnya vRkSa vAcaka sAla kA vizeSa vRkSa. bAcaka rasAla ke sAtha 'sAmAnya vizeSayoramedAnvayaH' isa niyama se 'AmravRkSAbhinnavRkSa' artha kara kenA cAhiye / huGa kRti 'hum'/+ttin bhaave| tajanA tarja + yuc +TAp / bhoH /bhI+ tripa bhAve / ditsan/dA+san +zatR / samadRzyata sam +/dRz +laG krmvaacy| / hindI-usa ( nala ) ne maMDarAte huye bhramaroM kI dhvani ke rUpa meM krodha-bharA hu~kAra chor3ate huye ( tathA ) havA se hila rahe mukuloM ( ke rUpa meM aMguliyoM ) se viyogI-janoM ko tarjanA kA bhaya dete jaise Ama ke vRkSa ko dekhA / / 86 / / TippaNI-yahA~ bhramara-jhaMkAra para roSa hu~kRtitva ke Aropa se rUpaka hai, kintu sAtha ho kavi ko mukuloM para aMgulitvAropa bhI kara denA cAhiye thA, jise vivakSita hone para bhI vaha kara na sakA isaliye rUpaka kA samasta-vastu-viSayaka rUpa na vanakara eka-deza vivau rUpa hI raha gayA hai| mukula rUpI aMguliyoM se mAnoM tarjanA denA cAha rahA hai-isa kalpanA meM utprekSA hai| rasA' 'rasA' meM yamaka aura anyatra vRttyanupAsa hai / / 89 / / dine dine svaM tanuredhi re'dhikaM punaH punarmUrcha ca tApamRccha ca / itIva pAnthAnzapataH pikAn dvijAna sakhedamaikSiSTa sa lohitekSaNAn // 90 // anvaya-re ( pAntha ) tvam dine dine adhikaM tanuH edhi, punaH punazca mUrcha, tApaM ca Rccha' iti pAnyAn zapataH iva lohitekSaNAn pikAn dijAn sa. sakhedana aikSiSTa / / TIkA-re are ityanAdara-pUrvaka sambodhane avyayam , dine dine pratidinam adhikaM yathA . svAtathA tanuH = kRzaH edhi mava, puna-punazca bAraM vAraM ca maccha = mUrchA prApnuhi, tApama:jvaramityarthaH ca Rccha prApnuhi' iti=evam iva pAnthAn = pathikAn virahiNa ityarthaH zapataH - zApaviSayIkurvataH pAnthebhyaH zApaM dadata iti yAvat lohite raktavaNe IvaNe= nayane / karmadhA0 ) yeSAM tAn (ba0 vI0 ) pikAn = kokillAna dvijAn = pakSiNaH aya ca brAhmaNAn saH nala: sakhedam khedena sahitaM yayA syAttathA aikSiSTa = dRSTavAn / / 90 / / .: vyAkaraNa-dine-dine vIpsA meM dvitva / edhi/apsa+loT madhya0 eka0 / acha/R ko cha Adeza karake yA sIdhe Rccha dhAtu kA loTa madhya0 eka0 banA huA hai| pAnthaH nityaM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite panyAnaM gacchati isa artha meM pathin zabda se pa aura panthAdeza / dvijAn dvijAyate iti dvi+/jan +dd| pakSI peTa aura aNDA, brAhmaNa bhI peTa aura saMskAra-ina donoM se hone ke kAraNa dina kahalAte haiM, dekhiye dharmazA0 'janmanA jAyate zUdraH saMskArAd dvija ucyate / IkSaNam IkSyatedRzyate'neneti / +lyuTa karaNe / aitiSTha-/IkS +luGa kartari / hindI-"are ( yaTohI!) tU dina-pratidina adhika kRza hotA jA, phira-phira mUrchA khAtA jA aura tApa rakhatA jA"-isa prakAra baTohiyoM ko mAno zApa dete huye lAla-lAla AMkhoM vAle koyala-pakSiyoM ko nala ne kheda ke sAtha dekhA / / 90 // TippaNI-yahAM koyaloM ko zApa dete huye-jaise banAkara utprekSA hai, jo iva-zabda vAcya hai| koyaloM kI AMkheM svamAvataH lAla huA karatI haiM kintu yahAM krodha ke kAraNa lAla hone ko kalpanA ko gii| dvija zabda zliSTa hone ke kAraNa brAhmaNoM kA vAcaka mI hai| kroSa meM Akara AMkheM lAla kiye bhI zApa de dete haiM / isa taraha yahAM-jaise krodha meM lAla-lAla AMkhe kiye brAhmaNa zApa diyA karate haiM, usI taraha koyala-pakSo. mI pathikoM ko zApa de rahe the yaha upamA-dhvani nikala rahI hai| 'redhi' '2'dhi' meM yamaka hai / 'dine-dine' 'punaH punaH 'meM vIpsArthaka dvirukti ko kitane hI AlaMkArika vIpsAlaMkAra mAna lete haiM / / 99 // alisrajA kuDamalamuccazekharaM nipIya cAmpeyamadhIrayA dhiyaa| sa dhUmaketuM vipade viyoginAmudItamAtakSitavAnazaGkata // 9 // anvaya-ali-sajA ucca-zekharam cAmpeyam kuGmalam adhIrayA dhiyA nipIya mAtaGkitavAn ( san ) saH viyoginAM vipade udItam dhUma-ketum azaGkata / TIkA-bhalInAm =bhramarANAm straka-mAlA paMktirittharthaH tayA (10 tatpu0) uccam - unnatam zekharam = agram ( karmadhA0 ) yasya tat (ba0 vI0) cAmpeyam = cAmpeyasya = campakasya vikAraM ( 'cAmpeyazcampako hemapuSpakaH' ityamaraH) kuchamalam - korakam campakapuSpakalikAmiti yAvat ( 'kuGmalo mukule pusi' ityamaraH adhIrayA- dhairyarahitayA dhiyA=muddhayA nipIya = sAdaramavalokyetyarthaH bhAtahitavAn = cakito mItazca san saH nalaH viyoginazca viyoginyazceti viyoginaH = ( ekazeSadvandvaH) teSAm vipade vinAzAya udItam - uditam prakaTitamityarthaH dhUmaketum = ulkAm utpAta-sUcakaM pucchalatArakamityarthaH prazaitaH= tarkitavAn // 91 // vyAkaraNa-cAmpeyam cAmpeyasya vikAra iti cAmpeya+yat jisakA 'puSpa-mULeSu bahulam / se lopa hokara cAmpeya hI raha jAtA hai kintu artha-'cAmpeya kA vikAsabhUta' ho jAtA hai| nipIya isake lie isa sargakA pahalA zloka dekhie| bhAtaritavAn mA+VtaGka+kavat / udItam ut +5+ka katari / dhUmaketu dhUmaH ketuH-cihnaM yasya sH| hindI-bhramaroM kI paMkti se Upara uThe agrabhAga vAle campaka-kuGmala ko adhIra mana se dekhakara 1. dazA 2. mAzAkitavAn Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH mAtaMkita hue usa (0) ko yaha zaMkA huI ki viyogI aura viyoginiyoM ke vinAza hetu udaya hubA yaha pucchala tArA to nahIM // 11 // -TippaNI-dIpa-jvAlA-sadRza pIlI campaka kalI ke Upara bhramarapaMkti baiTha jAne se vaha Upara se kAlI huI par3I thii| isa para kavi ne usapara dhUmaketu kI kalpanA kara dii| dhUmaketu pucchala tAre ko kahate haiM, jo dhuoM sA chor3atA dikhAI detA hai / yahA~ bhramara-samUha dhuMA kA sthAnApanna hai / jaba kabhI pucchala tArA dikhAI de to mahAvinAzako zaMkA ho jAtI hai vana kI campaka-kalI mo virahiyoM hetu bar3A khatarA banI rahatI hai| yahA~ utprekSA hai aura usakA vAcaka zaGka dhAtu hai, dekhiye-'manthe, zake dhra vaM prAya utprekSA-vAcakA ime' ) zabdAlaMkAra 'pIya' 'peya' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai| campaka kaliyoM para bhramara-paMkti piThAkara kavi phira kavikhyAti-viruddhatA doSa lA gayA hai| ho sakatA hai ki use campaka-bhramara viSayava kavi khyAti svIkAra na ho // 11 // galatparAgaM bhramiyaGgimiH patatprasaktabhRGgAvali nAgakesaram / sa mAranArAcaniyarSaNasvalajjvalatkaNaM zANamiva vyalokayat // 92 // anvaya:-saH galatparAAm bhrami-maGgimiH patatprasaktabhRGgAvali nAgakesaram mArakaNam zApam iva vyalokayat // 92 // ___TokA-sa nalaH gan - patan = parAgaH rajaH ( karmadhA0 ) yasmAt tathAbhUtam (ba0 vI0) bhramiH= bhramaNam tasyAH maNibhiH = racanAvizeSaH prakArairiti yAvat patantI= vRkSAt Agatya upari 'bhramantItyarthaH ca prasakta = lagnA ca ( karmadhA0 ) bhRGgAvaliH bhramara-paMktiH (karmadhA0 ) yasmin tathA mUtam ( ba0 vI0 ) mAvaliH bhRGgANAm AvakiH (Sa0 tatpu. ) nAgakesaram = pRSpavizeSam mAra0. mAraH kAmaH tasya nArAcAHbANAH teSAM nigharSayAt - tIkSNIkaraNAdityarthaH (10 tatpu0) skhalantaH zyantaH(paM0 tatpu0) ca jvalantaH= dedIpyamAnAzca (karmadhA0) kaNAH = sphulliGgAH ( karmadhA0 ) yasmA tathAbhUtam ( ba0 vI0) zANam =nikaSopalam ('zANastu nikaSaH kaSaH' ityamaraH) iva vyatokayat apazyat // 92 // vyAkaraNa-galata gal+zata / bhramiH bhram +imAve / prasaka pra+/sajja+kta kartari / nighaSaNa ni+/paS + lyuTa mAve / jvalan /jval +zat / hindI-rasa (naka ) ne nAgakesara-puSpa ko jisase parAga jhar3a rahA thA aura jisa para maMDarAne ke ( nAnA )kAroM se bhramara-paMkti TUTa par3a rahI thI tathA beThI huI thI, aisA dekhA mAnoM vaha zApa ho, jisase teja karane hetu) kAmadeva ke vANoM ke ragar3e jAne ke kAraNa jalate agni-kaNa nikala rahe // 12 // Tippa-nAgakesara eka kAphI bar3A gola-gola phUla hotA hai jise hindI meM nAhora kahate haiM / isakI paMkhuryA zveta aura kesara camakIle pole raGga ke hote haiM nala ne usa para taraha-taraha se maNDarAtI ra baiThI bhramara paMkti dekha lii| basa phira kyA thA, usa para gola-gola zANa kI kalpanA kara baiThA kAlo bhramara-paMki zApa para teja kiye jA rahe kAmadeva ke bApa bora mar3ate huye pI. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite camakIle parAga-kaNa zANa se nikala rahe agni-sphuliMga vana gye| isa taraha yahA~ utprekSA hai, joksa zamda dvArA vAcya hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai // 12 // tadaGgamuddizya sugandhi pAtukAH zilomukhAlIH kusumAd guNaspRzaH / svacApadurnirgatamArgaNabhramAt smaraH svanantIravalokya lajjitaH // 93 // anvayaH-sugandhi tadaGgam uddizya guNaspRzaH kusumAt pAtukAH svanantoH ( ca ) zilImukhAlI: avalokya smaraH sva-cApa-dunirgata-mArgaNa-bhramAt lajjitaH // 12 // TIkA-su+suSTu gandho yasya tat (prAdi ba0 bo0) tasya = nalasya aGgam zarIram (10 tatpu0 ) uddizya= lakSyokRtya guNam = gandhama atha ca nauz2am smRzatIti tathoktAt ( upapada tatpu0) kusumAta % ( jAtAvekavacanam ) puSpebhyaH atha ca puSpa rUpAccApAt pAtukA:-- patantIH svanantIH= zabdAyamAnAH zilImukhAnAm namarANAm atha ca vApAnAm ( 'alibAyo zilImukhau' ityamaraH ) pAlI:=paMktoH (10 tatpu0 ) avalokya =STvA smaraH kAmaH svaH= svakIyaH cApaH= dhanuH (karmadhA0 ) tasmAt durnirgatAHna samyaga gatAH ye mArgaNAH = bANA: (paM0 tatpu0 ) teSAM bhramAt = bhrAnteH lajjitaH= lajjAMgata (2) amavAdati zeSaH, bANo hi dhanuSA na samyak muktaH zabdAyamAnazca lakSyaM yadi prApnoti, tahiM dhAriNo lajjA sAmAvikIti bhAvaH // 93 // dhyAkaraNa-sugandhi gandhAnta bahuvrIhi meM samAsAnta '' pratyaya ho jAtA hai| pAtu kAH patituMzIlameSAmiti/pat + ukaJ (tAcchIlye ) / guNaspRzaH /spRz +kvip tiri / svnntiiH| svan+zatR +GIpa dvi0 b0| hindI-usa ( nala ) ke accho sugandhi-yukta zarIra ko lakSya banAkara Na (gandha ) vAle kumuma se haTakara jA raho evaM zabda kara rahI zilImukhoM (bhramaroM) kI paMktiyoM ke dekhakara kAmadeva isa bhrAnti se lajjita jaise ho uThA ki guNa ( pratyaJcA) vAle kusuma-rUra cApa se galata tarIke se chUTI evaM sanasanA rahI yaha mere zilImukhoM (bApoM) kI paMktiyA~ to nahIM vayA // 63, TippaNI-isa zloka meM kavi kA yuNa, kRnuma aura zilImukha zabdoM meM zleSa 'khA humA hai arthAt guNa gandha aura dhanuSa kI Doro ko, kusuma phUla aura phUla rUpa dhanuSa ko tathA Thiomukha bhramara aura bANoM ko bhI batA detA hai / jhakAratI huI bhramara-paMkti meM kAma ko apanI galata cho huI bANapaMkti kA bhrama ho uThA / galata chor3A huA bANa zabda karatA huA lakSya para nahIM pahu~tA boca meM hophisa ho jAtA hai / isa taraha yahA~ bhramaroM para bANoM kI bhrAnti hone se bhrAntimAna aMkAra hai| bhrAnti ke kAraNa kAmadeva ke lajjita hone kI kalpanA kI jAne me gamya utprekSA hai, bikA zleSa aura bhrAntimAn se aGgAGgi-mAva saMkara ho jAtA hai| kintu zleSamukhena ne zilImukha seNAM tathA kusuma se dhanuSa kA pUrva pratipAdana ho jAne para bhI kavi ne bAda ko mArgaNa aura cAkA phira - ullekha karake yahA~ punarukti doSa ke lie sthAna de diyA hai / / 13 / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH marullala pallavakaNTakaiH kSataM samuccanaccandanasArasauramam / sa vAranArIkucasazcitopamaM dadarza mAlUraphalaM pacelimam // 94 // anvayaH-saH marullalatpallava-kaNTakaiH kSatam samuccaraccandana-sAra-saurabham vAranArI kucasazcitopabham pacelimam mAlUra-phalam dadarza / TIkA-saH= nalaH marut-marutA vAyunA balantaH = calantaH kampamAnA iti yAvat (tR0 tatpu0 ) ye paljavAH = kisalayAH ( karmadhA0 ) teSAM kapaTakaiH-tIkSNAH avayavaiH (10 tatpu0 ) kSatam = pAhatam atha ca marutA=( lakSaNayA ) marutA iva vegavatA kAmena lalantaH = vilasantaH ye pallavAH = viTA bhujaGgA iti yAvat teSAM kaNTakaiH = kaNTakasadRzaiH nakhaiH kSatam , samucca0-samuccarat udgacchat athavA prasarat candanavat ( upamAna tatpu0 ) sAraM= zreSTham saurabham = paribhalaH= ( karmadhA 0 ) yasmAt atha ca candanasya sAraM (pa0 tatpu0 ) saurabhaM vasmAt tathAbhUtam (ba0 vI0) vAranArI= vezyA tasyAH kucAbhyAm = stanAbhyAm (10 tatpu0) saJcitA=ajiMtA ( tR0 tatpu0) upamA sAdRzyam ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtam (ba0 vI0) pacelimam pakvam mAlura-phalam = bilvaphalam ('vilve zANDilya zailUSo mAlUra-zrIphalAvapi' ityamaraH) badarza = avAlokayat / / 64 / / . myAkaraNa-balat lal+zat / kSata/kSaNa+kta / sauramam surameH bhAva iti surami+ apa / pacelimama/paca+kelimar ( 'karmakartari kelimara upasaMkhyAnam ) / . hindI-usa ( nala ) ne maruta ( kAma-vikAra ) ke kAraNa vilAsa karate hue pallavoM (kAmukoM) ke kaNTako ( nakhoM)dvArA kSati-grasta hue, ( tathA ) phaila rahI candana kI acchI sugandhi vAle gaNikA ke kucoM kA sAdRzya liye maruta ( vAyu ) se hila rahe pallavoM ( pattoM ) ke kaMTakoM (kA~ToM) se pati-prasta ( tathA ) candana kI-sI acchI sugandhi vAle pake hue bilva-phala ko dekhA / / 94 / / TippaNI--yahA~ pake hue gola-gola bela kI gaNikA ke kucoM se tulanA ko gaI hai| vizeSaNa zliSTa hone se donoM meM barAbara laga jAte haiN| lekina 'marut' zabda ko kAmukoM kI tarapha koI bhI TokAkAra nahIM lagA sakA hai| hamAre vicAra se 'kaMTaka' kA jaba sAdRzya-mUlaka lAkSaNika artha nakha kiyA jA rahA hai to 'marut' kA bhI lAkSaNika artha 'kAma' kyoM na liyA jAya / kAma bhI to eka havA hai jo manuSya ko vicalita kara detI hai| aura havA kI taraha hI vega vAlA kAma bhI hai| pasalie hamane bhI yahI lAkSaNika artha liyA hai| kucoM para candana lepa karane kI prathA bar3o purAnI hai| bela meM candana kI-sI gandha AtI hI hai| isalira yahA~ zleSAnuprANita upamA hai / candanavArasAra-saurabham meM luptopamA hai| 'sAra' 'saura' meM cheka, anyatra vRtyanuprAsa tathA pratyeka pAda ke anta meM am' 'am' ko tuka milane se antyAnupAsa bhI hai / / 94 / / yuvadvayIcittanimajjanocitaprasUnazUnyetaragarmagahvaram / smareSudhokRtya dhiyA bhayAndhayA sa pATalAyAH stabakaM prakampitaH // 95 // 1. llasat / 2. bhiyaandhyaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite anvayaH-sa: yuva. gahvaram pATalAyAH stabakam mayAndhayA dhiyA smareSudhIkRtya prkmpitH| TIkA-saH=nalaH yuvA taruSazca yuvatI-tarupI ceti yuvAnI ( ekazeSa dvandvaH ) tayoH dvayI yugalam tasyAH cittayoHnimajjanam = vuDanam ( umayatra 10 tatpu0 ) tasmin citAni = ( sa0 tatpu0 ) yAni prasUnAni = puSpANi ( karmadhA0 ) taiH zUnyetaram = azUnyam pUrNamiti yAvata (tR0 tatpu0 ) zUnyAt itarat iti zUnyetarat ( paM0 tatpu0 ) garbha gahvaram = madhyabilam (karmadhA0 ) garbhasya gahvaram iti ( 10 tatpu0 ) yasya tathAbhUtam ( ba0 vI0 ) pATalAyAH= pATalyAH ( pATaliH pATalA moSA' ityamaraH) stabakam-guccham (10 tatpu0 ) bhayena-mItyA andhA=mUr3hA bhrAntA iti yAvat ( tu. tatpu0 ) tayA dhiyA=buddhayA smarasya = kAmasya iSudhiH=tUpIraH (10 tatSu0 ) ('tUNopAsana- tUkhIra niSaGgA 0iSudhiyoH' ityamaraH) asmareSudhiM smareSudhiM kRtveti smareSudhokRtya bhrAntyA kAmadevasya tUNIra eSa iti matvetyarthaH prakampitaH = kampitavAn // 95 / / vyAkaraNa-dvayI dau avayavo asyeti dvi+tayap , tayapa ko vikalpa se ayaca+ Gopa / smareSudhIkRsya smareSudhi+kvi+lyap / hindI-vaha ( nala ) yuvA-yuvatiyoM ke yugala ke manoM ko DubA dene meM sakSama phUloM se bhare hue bhItarI bhAga bAle pATala ke gucche ko bhaya se bhrAnta huI buddhi dvArA kAmadeva kA tarakaza samajha kara kaoNpa uThA / / 95 / / TippaNI-nimajjanocitaH bhallinAtha ne ni+/masja dhAtu ko Nyanta (nimajjayati ) banAkara taba lyuTa karake 'Dubo dene meM sakSama' artha kiyA hai jabaki anya TIkAkAra binA pica ke hI lyuTa karake cittoM ke 'Daba jAne yogya' artha kara rahe haiN| bhAva yaha hai ki pATalA ke sundara bharapUra guccha ko dekhakara yuvA-yugala kA ciMtta usameM gar3ha jAtA hai aura vaha kAma-vihala ho uThatA hai| pATalA jaMgalI gulAba ko kahate haiM, jo zaharoM meM bAr3a ke kAma meM thI AtA hai| yahA~ rAjA nala ko pATalA-stabaka para kAmadeva ke tarakasa kA bhrama hone se thAntimAn alaMkAra hai| 'citta' 'citaM tathA 'miyA' 'piyA' meM chekAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai // 15 // munidrumaH korakitaH zitidyutirvane'munAmanyata siMhikAsutaH / tamisrapakSatruTikUTamakSitaM kalAkalApaM kila baidhavaM vaman // 96 // bhanvayaH-amunA vane kora kitaH zitidyutiH munidrumaH tamina "kSitam vaidhavam kalA-kalApam vaman siMhikA-sutaH amanyata kil| TIkA:-bhamunA=nalena banekAnane korakittaH=kuDmala-yuktaH zitiH = kRSNavarSA ( zitI= dhavala mecakI' ityamaraH) patiH= kAntiH (karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0 bI0 ) munidrumaH agastya-vRkSaH tamitra = tamisram andhakAraH ( 'tamisra timiraM tamaH' ityamaraH ) tasya pace= paJcadazAhorAtrA: (10 tatpu0 ) tasmin yA truTi:= candrasya kalA-hAsaH ( sa0 tatpu0) sA eva kUTam =nyAjaH (karmadhA0 ) vena bhaSitam = khAditam ( 10 tatpu0 ) vaidhavam = vidhuH candraH Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH syeti tatsambandhinamityarthaH kalAnAn = candramaNDalasya SoDaza-mAgAnAm ('kalA tu SoDazo mAgaH' ityamaraH) kalApam = samUham (10 tatpu0 ) vaman = ugirad siMhikA= etatsaMzakA rAkSasI tasyAH sutaH putraH rAhurityarthaH (pa0 tatpu0 )bhamanyata-atarkayat kileti nizcaye / agasyavRkSo kRSyo bhavati, tasya kuDmalAni ca zvetAni bhavanti, ataeva vRkSasya rAhuNA tatkorakAppAJca candrakalAbhiH sAdRzyam // 66 / / ___ vyAkaraNa-korakitaH korakAH samjAtA asyeti koraka+itaca ('tadasya sajAtam' isa artha meM 'tArakAdibhya itac' ) / truTi /truTa +in kitvam / vaidhavam vi|H idam iti vidhu+ynn| hindI-usa / gala ) ne vana meM ( zveta ) kaliyA~ nikAla rahA, kAle raMga kI kAnti vAlA agastya-vRkSa 'sacamuca aisA samajhA ki mAnoM rAhu ho jo kRSNapakSa meM ( candramA kI kalAoM ke hAsa ke bahAne ) khAe huye candramA ke kalA-samUha ko ugala rahA hai / / 66 // TippaNI-agastya vRkSa ke patte gahare hare raMga ke hone ke kAraNa vaha kAlA dikhAI detA hai lekina usase nikalane vAlI kaliyoM zveta hotI haiN| isI taraha rAhu bhI kAlA hotA hai aura candramA kI kalAyeM zveta hotI haiN| kRSNapakSa meM candramA kI eka-eka kalA kA kSaya hotA rahatA hai / isa tathya ko chipAkara kavi kI kalpanA yaha hai ki rAhu candra kI kalAoM ko khAtA jAtA hai / zuklapakSa meM candramA kI eka-eka kalA phira prakaTa hotI rahatI hai| isa para kavi kalpanA kara rahA hai ki mAno rAhu pahale kRSNapakSa meM khAI huI candramA ko kalAoM ko ugala rahA ho| yahA~ 'amanyata' utprekSA kA vAcaka hai, ataH utprekSA hai kintu usake mUla meM apahna ti kAma kara rahI hai, isaliye yahA~ ina donoM kA agAGgibhAva saMkara hai| 'kalA' 'kalA' 'kila' meM do se adhika bAra AvRtti hone se cheka na hokara vRttyanuprAsa hai // 66 // 'purAhaThAkSiptatuSArapANDuracchadAvRtervIrudhi baddha vimrmaaH| milannimIlaM sasRjurvilokitA namasvatastaM kusumeSu kelayaH // 17 // anvayaH-purA haThA...vRteH namasvataH vIrudhi baddhavimamAH kusumeSu kelayaH vilokitAH satyaH taM milannimIcham viddhuH| TIkA-purA pUrvam AdI ityarthaH haThA0-haThAt balAt mAkSiptAH AkRSTAH (paM0 tatpu.) tuSAra-pANDurAH ( karmadhA0 ) tuSAreNa = himena pANDurAH = zvetAH (10 tatpu0 ) ye chadA% patrApi ( karmadhA0 ) teSAm AvRtti:= AvaraNam ( pa0 tatpu0 ) yena tathAbhUtasya ( ba0 vI0) namasvataH vAyoH vIrudhi= latAyAm ('khatA=pratAninI vIrud' ityamaraH ) baddhAH = kRtA ityarthaH vibhamAH=bhramaNAni (karmadhA0) tuSArazvetapatrANi balAt uchyavAyoH latAyAM vividha bhramaNA nItyarthaH kusumeSa - puSpeSu kelayaH krIDAH (ca) vilokitAH dRSTAH satyaH sam = nalam milana saMyujyamAna: nimIlaH= netra saMkoca; ( karmadhA0 ). yasya tathAbhUtam nimIlitacakSuSkamityarthaH (ba0 bI0 ) saMsRjuH cakruH / vAyoH latAyAM puSpeSu ca vividha-krIDAmavalokya virahitvAt asama 1. puro 2. pANDara Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ naiSadhIyacarite khAna nalo netre nimIlitavAniti mAvaH / ayaM ca vAyusthAnIya; ko'pi nAyako vIrut-sthAnIyAyAH karayA api nAyikAyAH tuSAravat zvetam AvaraNam ( vasanam ) apanIya tasyAM vividhavibhramapUrvaka kusumeSu-kelim kAma-krIDAm karoti, para saMbhogadarzanAnaSedhAt rAjA ca netre nimIlayati yathoktam'nekSetArka na nagnAM strI na ca saMsakta-maithunAm' / eSo'stuto'rtho'pi vyajyate / / 97 / / / . myAkaraNa-chandaH chadati ( AcchAdayati ) iti / ud+ac kartari / zrAvRtti A+/ +cin bhAve / namaravAn namaH= AkAzaM sthAnatvenAsyAstIti namas+matup ma ko va / sasRju; /suj+liTa ba0 v0| hindI--pahale pAle se sapheda vane pattoM kA AvaraNa balAt pakar3e huye vAyu kI latA para kiye huye vilAsa ( aura bAda ko ) phUloM para kI huI aThakheliyoM ( nala ke ) dekhane meM AI huI usakI bA~kheM banda karavA detI thIM / / 97 // hippaNI- yahA~ kavi zloka 85 meM AyA huA prakRti kA cetanIkRta citra doharA rahA hai| vAyu meM nAyaka aura lanA meM nAyikA kA citraNa karake kavi ne yahA~ bhI samAsokti banAI hai| yahA~ bhI vizeSaNa jar3a prakRti tatvoM tathA cetana nAyaka-nAyikAoM meM samAna rUpa meM laga jAte haiM / hA~ nAyaka kI ora 'baddha-vibhramAH' baddhAH vibhramA yAsu tAH yoM ( 10 vI0) kara leM, jo 'kusubheSu kelayaH kA vizeSaNa hai aura 'kusumeSu kelayaH ko 'kusumeSu kelayaH' eka hI samasta pada rakheM arthAt kusumeSoH = kAbhasya phelayaH = krIDAH saMbhoga ityarthaH / bAkI heraphera ke liye saMskRta TIkA dekhiye / / 97 // gatA yadutsaGgatale vizAlatAM drumAH ziromiH phalagauraveNa tAm / kathaM na dhAtrImatimAtranAmitaiH sa vandamAnAnaminandati sma tAn // 98 // anvayaH-( ye ) drumAH yadutsaGga-tale vizAlatAm gatAH, tAm dhAtrIm phala-gauraveNa atimAtranAmiteH zirobhaH vandamAnAna tAna saH kathaM na abhinandati sma / TIkA- (ye ) drumAH vRkSAH yasyAH= dhAvyA: utsaGga = madhyam tasya taje rathale atha ca utsaGgaH= aGkaH ('utsaGga cihnayo GkaH' ityamaraH ) tasya tale pradeze (10 tatpu0) vizAlatAm = vRddhim gatAH= prAptAH, tAm dhAtrIm - pRthivIm atha copamAtaram (dha trIbananyAmalakI-vasumatyupamA tRSu iti vizvaH ) phalAnAm = AmrAdInAm gauraveNa - bAhulyena matha ca puNyaphalasya Atazayena ( 50 tatpu0 ) atimAtram = atyadhikaM yathA syAttathA nAmitaiH = namrIkRtaiH ziromiH = agrabhAgaiH atha ca bhastake: vandamAnAn spRzataH atha ca abhivAdayamAnAn tAndru mAn ( putrAMzca ) sa nalaH kathaM na bhabhinandati sma = abhyanandat astIt iti yAvat api tu abhinandati smaiveti kAkuH / samucita-kArya-kAriNAM stutiH samucitaiva / kAnane vRddhiM gatAH vRkSAH phalamareNa namitA An dRSTvA ca tAn nalaH paramaprasanno'bhavaditi bhAvaH / atra phalavRkSavat dhAtryA ake palitAH puSTAH vRddhizca matAH putrAH pUrvajanmasRkRtaphalasvarUpaM vinayAdi-guNasampannAH tAm amivAdayante iti te stutiyogyA ityaprastutArtho'pi vizeSaNa-sAmyAt gamyate // 98 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 8 vyAkaraNa-dhAtrI dadhati yAm iti dhA+STran + Gopa ( dhAya ) / nAmitaH /nam +Ni+ taH karmaNi / hindI-(jo ) vRkSa jisakI goda meM bar3e hue haiM, usa dhAtrI (bhUmi, dhAya ) ko phalabAhulya ke kAraNa atyanta jhuke huye siroM se namana karate hue una ( vRkSoM ) kA vaha ( nala ) kyoM na abhinandana karatA ? / / 18 // TippaNI-yahA~ bhI kavi ne prakRti kA cetanIkaraNa kiyA hai| dhAtrI Adi zabdoM meM zleSa rakhakara dha trI ( pRthivI) para bar3e hokara ( phaloM kI pracuratA ke kAraNa usakI ora namana kara rahe prastuta vRkSoM para dhAtro (dhAya ) ko goda meM pale-puse aura bAda ko use namana karane vAle aprastuta putroM kA vyavahAra-samAropa karake yahA~ bhI kavi samAsokti banA rahA hai| pahale aura dUsare pAda meM 'anAm' 'anAm' kI tuka bana jAne se antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanupAsa hai / / 98 / / nRpAya tasmai himitaM vanAnilaiH sudhIkRtaM puSparasairahamahaH / vinirmitaM ketakareNumiH sitaM viyogine'datta na kaumudImudaH // 99 / / anvayaH-vanAnilaiH himitam puSpa-rasaiH mudhokRtam , ketaka-reNubhiH ( ca ) sitaM vinirmitam ahamahaH viyogine tasmai nRgaya kaumudI-mudaH na adatta / TIkA -vanastha-kAnanasya anilAH = pavanAH taiH (10 taspu0) himitam = himokRtam zItalI kRtamiti yAvata, puSpAkhAM kusumAnAM rasaiH = makarandairityarthaH sudhIkRtam = amRtIkRtam (50 tatpu0 ) ketakonAm = ketakI-puSpANAm reNubhiH-dhUlibhiH parAgairiti yAvat sitam = zvetam vinirmitam = kRtam ahamaMDaH ahnaH = divasasya mahaH = tejaH ('mahastUnsava-tejasoH' ityamaraH) (10 tatpu0 ) viyogine= virahiNe tasmai nRgaya=rAze nalAya kaumudyAH=candrikAyAH mudaH AnandAn na adatta = prAyacchat , dine sarvasyA api candrikA-sa magrathA upapAdane'pi nalo virahivAt na prasanno jAta iti bhaavH| vyAkaraNa-himitam = himam zItalaM karotIti hima+ pic ( tatkarotyarthe ) himayati (nAmadhAtu banAkara ) niSThA meM kt| dhyAna rahe ki hima zabda vizeSaNa hai ( 'tuSAraH zItalaH zIto himaH saptAnyaliGgakAH' itymrH)| sudhIkRtam asudhA sudhA sampadyabhAnaM kRtam iti sudhA+ci+ ch| armahaH ahan+mahaH sandhi meM ('ro'nupi' pA0 8.2.66 ) se rephAdeza / muda:/mud+ vitra maave| hindI-vana kI pavanoM se zItala banAyA huA puSpa-makarandoM se amRtamaya kiyA huA aura ker3e ke parAgoM se zveta banAyA huA ( bhI ) dina kA teja usa virahI nala ko caudanI ke AnandoM ko nahIM de pAyA // 99 / / 7 TippaNI-yahA~ Ananda ke kAraNa vanAnila Adi ke hote hue bhI Ananda-rUpa kArya nahIM ho rahA hai, isalie vizeSokti alaMkAra hai / 'mudI' 'mudaH' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai // 16 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite 'ayogamAjo'pi nRpasya pazyatA tadeva sAkSAdamRtAMzumAnanam / pikena roSAruNacakSuSA muhuH kuhUrutAyata candrabairiNI // 10 // acayaH-AyogamAjaH api nRpasya tat Amanam sAkSAt amRtAMzum eva pazyatA roSArupa. cakSuSA pikena muhuH 'kuhU'-rutA candra-vairiNI ( kuhUH) aahuuyt| TIkA-ayogam = viraham damayantyA iti zeSaH majati - juSate iti tathoktasya ( upapada tatpura) api nRpasya = rAzo nalasya tat = prasiddham prAnanam =mukham sAkSAt = pratyakSam amRtam aMzuSa = kiraNeSu yasya tathAbhUtam ( ba0 bI0) candramityarthaH eva pazyatA avalokayatA virahe'pi candravat mukha saundarya dRSTvotyarthaH roSeNa krodhena aruNe = rakte ( tR0 tatpu0) cakSuSI= netre (karmadhA0 ) yasya tathAbhUtena ( ba0 vI0) pikena-kokilena muhuH punaHpunaH 'kuhU' iti hatAzabdena candrasya vairiNo zatrubhUtA kuhUH bhAhU yata= AkAritA viyogakAraNAt nalasya mukha-candraM neSadapi mlAni majatIti kopAruNacakSuH pikaH 'kuhU-kuhU' iti rutena kuhUmAkArayaditi bhAvaH ('kuvaH syAt kokilAlApa-naSTendukalayorapi' iti vizvaH ) // 10 // vyAkaraNa-mAjaH ma+viS kartari / cakSuH caSTe pavyatIti /caz + usa zicca / ruva/+vip bhAve / AhUyata A+V+laG karmavAcya / hindI-( damayantI ke ) viyoga meM rahate hue bhI rAjA (nala ) ke mukha ko sAkSAt candramA hI dekhate hue, krodha meM A~kheM lAla-lAla kiye koyala ne 'kuhU' 'kuhU' zabda se ( mAno ) candramA kI vairI kuhU bulAI // 100 / TippaNI--ina meM koyala svabhAvataH 'kuhU' 'kuhU' karake kUka rahI thii| isa para kavi 'kuhU' zabda meM zleSa rakhakara yaha kalpanA kara rahA hai ki mAno 'kuhU' 'kuhU' pukAra kara vaha kuhU ( amAvAsyA ) ko bulA rahI hai jisase nala ke mukha-candra ko camaka jAtI rhe| koyala kI AkheM bhI svamAvataH lAla hotI haiN| usapara go kavi-kalpanA yaha hai ki mAno vaha krodha se A~kheM lAla kie hue ho / ye donoM utprekSAyeM gamya haiM, vAcya nahIM / kAra nala ke Anana para jamRtAMzutva kA Aropa hone se rUpaka hai / isa prakAra rUpaka, zleSa aura do utprekSAoM kA saMkara hai| zabdAlaMkAra vRttyanu. prAsa hai / 'amRtAMzu' zabda se sambandha rakhane vAle avadhAraNArthaka 'eva' zabda ko vahA~ na rakhakara 'tat' ke sAtha rakhane meM asthAnasthapadava doSa bana rahA hai // 10 // azokamaryAnvitanAmatAzayA gatAnzaraNya gRhazocino'dhvagAn / amanyatAvantamivaiSa pallavaiH pratISTakAmajvaladastrajAlakam // 101 // . ___ anvayaH-eSaH pallava: pratISTa...kam azokam arthAnvitanAmatAzayA zaraNyam gatAn gRhazocinaH adhvagAn anantam iva amanyata / TokA-eSaH = nalaH pallavaiH= kisalayaiH pratISTa0-pratISTam = pratigRhItaM kAmasya = madanasya ( 10 tatpu0 ) jvalat = dIpyamAnam astra-jAlakam = astrasamUhaH ( karmadhA0 ) astrANAm 1.viyoga Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH bAlakam ( pa. tatpu0 ) yena tayAbhUtam (ba0 vI0) prazokam =etadAkhyavRkSavizeSam arthana manvitaM = sambaddham nAma abhidheyam ( karmadhA0 ) yasya tathA bhUtasya (ba0 vI. ) bhAvaH tattA tasyA prAzayA=(10 tatpu0) zaraNyam zaraNe sAdhuna saMrakSaNadAyakamityarthaH ( 'zaraNaM rakSaNe gRhe' iti vizvaH ) gatAn = prAptAn zaraNAgatAniti yAvat gRhAn =gRhiNIH patnIrityarthaH ( 'na gRhaM gRhamityAhuH gRhiNI gRhamucyate' ityamiyuktAH 'gRhAH patnyAM gRhe smRtAH' ihi vizvaJca ) zocituM = cintayituM zolameSAM tathoktAn ( upapada tatpu0 ) priyAsu samutkaNThitAnityarthaH adhvagAn =pAnthAn pravAsina iti yAvat avantam =rakSantam iva amanyata=atarkayat / 'na zokaH yatreti azokaH' ityazokasyAnvarthatAM hRdi nidhAya pathikAstaccharaNamAgatAH, so'pi ca 'zaraNAgata-rakSaNaM mahAn dharmaH' iti kRtvA puSparUpAn kAma-bANAn svazira uparigRhItvA zaraNAgata-pAnthAn rakSatIveti bhaavH||101|| - vyAkaraNa-zaraevam zaraNe sAdhuH iti zaraNa+yat ( 'tatra sAdhuH' pA0 4 4 / 98) / zocinaH zuc+Nin taacchiilye| pratISTa prati+ i +kta karmavAcya / adhvagAn adhAnaM gacchantIti avan + gam +GaH / jAlakam jAlameveti jAla+ka ( svAtheM ) / hindI-usa ( nala ) ne patroM dvArA kAmadeva ke nalate hue atroM kA samUha ( svayaM) grahaNa kiye hue azoka ko, anvartha nAma vAlA hone kI AzA se zaraNa meM Ae ( tathA ) patniyoM kI soca meM par3e pathikoM ko rakSA huA-jaisA samajhA / / 101 / / TippaNI-pathikoM para kAmadeva ke bANa par3a rahe the ve prazoka kI zaraNa cale gaye yaha socakara ki usakA nAma hI logoM ko zoka-rahita karanA hai| azoka ne bhI apane nAma kI lAja rakha lii| usane Age khar3e ho kAma ke bANa apane Upara par3ane die aura zaraNAgata pathikoM kI rakSA kara dii| yaha artha yahA~ hameM kucha ThIka nahIM jaeNca rahA hai / kAraNa yaha hai ki-jaisA hama poche batA Ae haiMazoka to svayaM kAmadeva ke pA~ca bANoM meM se anyatama haiN| vaha virahita janoM kA rakSaka nahIM, bhakSaka hai / nAma ke bharose baTohI usake pAsa gae / vaha dekho to una para ulTA aura musIbateM DhahAne lgaa| 'nAma nayana-sukha aura A~kha kA andhA' vAlI bAta ho gaI / isalie / ava dhAtu ko hama yahA~ rakSArtha meM na lekara hiMsArtha meM leMge jaise bhaTTojI dIkSita likhate haiM-'aba rakSaNa-gati-kAnti-prIti-tRpyava. gamana-praveza-zravaNa-svAmyarthayAcanakriyecchA-dIpti vyAptyAliGgana-hiMsA-dahana-mAva-vRddhiSu / nArAyaNa ne vaikalpika-rUpa meM isa artha ko ora saMketa kiyA hai, kintu jinarAja aura kRSNakAnta ne sIdhA hisA artha hI liyA hai / rakSArtha meM utprekSA-mAtra hai, kintu hiMsArtha meM utprekSA ke sAtha sAtha viSamA. lakAra bhI hai / viSama vahA~ hotA hai, jahA~ koI bhalAI hetu jAve kintu malAI ke sthAna meM musIbata meM phaMsa jAya' / baTohI gaye the zoka miTAne, lekina ulTA prApta kara baiThe shok| zabdAlaMkAra vRtyanupAsa hai // 10 // vilAsavApItaTavIcivAdanAt pikAligIteH zikhilAsyalAghavAt / vane'pi tauyaMtrikamArarAdha taM kva mogamApnoti na mAgyamAgjanaH // 102 // anvayaH-vilAsa...nAt , pikAligIteH, zikhilAsyalAghavAt tauryatrikam bane api tam ArarAdha / mAgyamAk janaH kva mogam na Apnoti ? Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TIkA-vilAsa-vilAsaH- krIDA tasmai vApI=dodhikA ( ca0 tarapu0 ) tasyAH taTe =tIre / 10 tatpu0 ) ye vIcayaH taraGgAH ( sa0 tatpu0 ) teSAm vAdanAt vAdya vyApArAta pikAnAm = kokilAnAm pAle: paMke: gIteH- gAnAt / 10 tatpu0 ) athavA pikAzca bhalayaH=bhramarAzceti ( indraH ) teSAM gIteH zikhinAm mayUrANAm yat lAstham = nRtyam ( 10 tatpu0 ) tasya lAghavAt naipuNyAt ( 10 tatpu0) tauyatrikam = vAdya-gIta-nRtyam ('vauryatrika nRtya-gotavAdyam' ityamaraH) etat trayaM saMgItamapyucyate yathoktam-'gItaM vAdyaM nartanazca trayaM sNgiitmucyte'| vane = kAnane api tam nalam ArAdha% sevitavAn / bhAgyaM bhajatIti bhAgyabhAk = ( upapada tatpu0 ) mAgyazAlI jana:vyaktiH kva kutra mogam = sukham na prApnoti lamate apitu sarvatrevApnotIti ka'kuH / bhAgyakA. raNAt yaH sukhI sa yatra kutrApi gacchati sukhameva labhate yazca duHkhI sa yatra kutrApi gacchati duHkhameva lamate iti bhAvaH // 102 // vyAkaraNa-lAsyam lasituM yogyamiti/las+Nyat / lAghavAt laghoH (nipuNasya ) bhAva iti laghu+aN / tauryatrikam trayANAM samUha iti trikam ( tri+kan tUryasya vAdya vizeSasyedamiti tauryam ( aNa ) turahI kA zabda usake sAtha gIta aura nRtya bhI jor3a kara eteSAM trikam tauryatrikam bhAka/ maja+vip kartari / hindI-vilAsa hetu ( banI ) bAvar3I ke kinAroM para taraMgoM ke bane, koyala samUha ke gAne tathA moroM kI nRtya-nipuNatA se banA ( trika-rUpa ) saMgIta bana meM bhI usa ( nala ) ko sevA kara rahA thaa| bhAgyazAlI vyakti kahA~ sukha nahIM pAtA hai ? / / 102 / / TippaNI-rAja-bhavana meM nala ko prasanna karane hetu mAnavIya saMgIta to calatA hI rahatA thA kintu vana meM bhI prAkRtika saMgIta use prasanna rakhane meM koI kasara nahIM chor3atA thA arthAt prakRti bhI use rijhAtI rahatI thii| 'bane'pi' meM api zabda kaimutya nyAya se aura jagaha kI to bAta ho kyA' isa artha ko batalAtA hai, isaliye arthApatti hai, nala kI ArAdhanA kI kalpanA karane se gamyotprekSA hai aura cauthe pAda meM pratipAdita sAmAnya bAta se Upara nala vAlI vizeSa bAta kA samarthana karane se arthAntara nyAsa hai| sAtha meM vRttyanupAsa milAkara ina cAroM alaMkAroM kI yahA~ saMsRSTi bana jAtI hai kintu kAku vakrokti ke sAtha arthAntara nyAsa kA ekavAcakAnupraveza-saMkara rahegA / / 103 / / ' tadarthamadhyApya janena tadvane zukA vimuktAH paTavastamastuvan / svarAmRtenopajaguzca sArikAstathaiva tatpauruSagAyanIkRtaH // 103 // andhayaH-janena tadartham adhyApya tadane vimuktAH paTavaH zukAH tam astuvan ; tathA eva ca tat pauruSa-gAyanIkRtAH zArikAH svarAmRtena ( tam ) upanaguH / TIkA-janena = bhRtyajanena tasmai = nalAya nalastutaye ityarthaH tadartham - ( tac zabdena arthasya caturthyAM nityasamAsaH ) adhyApya = pAThayitvA tasya = nalasya bane = vilAsakAnane vimukA / syaktAH paTavaH = nipuNAH sphuToccAraNA ityarthaH zukAH = kIrAH tam = nalam astuvan = stutimakurvan ) tathA eva = tenaiva prakAreNa tasya = nalasya pauruSam = zauryam (10 tatpu0) tasya gAyinyaH Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 89 - gAyikAH kRtA iti gAyanIkRtAH janeneti zeSaH (10 tatpu0 ) zArikAH = 'mainA' iti mASAyAM pratiddhAH pakSivizeSAzca svaraH kaNThadhvaniH amRtamivetyupamita tatpu0 tena ( tam nalam ) upajaguH = astuvannityarthaH // 103 // ___ vyAkaraNa -adhyApya adhi+vs+Nic + lyap / upajaguH upa+/gai+liTa pra0 ba0 / pauruSam puruSasya mAvaH karma vA iti puruss+ann| gAyanIkRtAH gAyatIti-/gai+lyuTa ( kartari ) +GIpa gAyanyaH agAyanyaH gAyanyaH sampadyamAnAH kRtA iti gAyana+vi+/+kta karmaNi / hindI-bhRtyoM dvArA usa ( nala-stuti ) hetu sikhA-par3hAkara usa (nala ) ke vana meM chor3e huye catura tote usa ( nala) kI stuti kara rahe the aura usI taraha usa ( nala ) ke zaurya ko gAyikAyeM banAI huI mainAyeM amRta-jaise svara se utta ( nala ) kA ( zaurya ) gAna kara rahI thIM // 103 // ___ TippaNo-'svarAmRta' meM luptopamA aura sAre zloka meM svamAvokti hai, kyoMki par3hAe sikhAye tote aura mainAyeM svamAvataH aisA karate hI haiM / zabdAlaMkAra vRttyanupAsa hai / / 103 / / itISTagandhADhyamaTannasau vanaM pikopagIto'pi zukastuto'pi ca / bhacindatAmodamaraM bahizcaraM vidarmasubhrUviraheza nAntaram // 104 // anvayaH-iti iSTa-gandhADhyam vanam aTan pikopagItaH api zuka-stutaH api ca asau bahazvaram mAmoda maram avindata, vidarbhasubhra -viraheNa Antaram ( Amoda-maram ) na ( bhavindata ) / . . TIkA-iti evaM prakAreNa iSTaH = amISTaH priya iti yAvat yaH gandhaH = sauramam (karmadhA0) tena mADhyam = samRddham ( tR0 tatpu0 ) abhISTa-saurabhapUrNamityarthaH vanam = kAnanam aTan-bhraman pike = kokileH upagItaH stutaH ( tR0 tatpu0 ) api zukaiH = kIraiH smRtaH= stutiviSayIkRtaH api prasaunala: vahizcaram = bAdyam Amodasya saurabhasya bharam = atizayam avindata = prApnot , ( kintu ) vidarbhANAm subhraH vaidI sundarI damayantItyarthaH (10 tatpu0 ) tasyAH viraheNa = viyogena prAntaram Antarikam prAmodasya Anandasya bharama= atizayam na avindata ( Amodo harSa-gandhayoH iti vizvaH) Anandasya vAhyasAmagrayAM vidyamAnAyAmapi nako virahakArayAt hRdaye AnandaM prApeti mAvaH / / 104 // - vyAkaraNa-iSTa/iS+kta karmavAcya / an / aT + sht| bahizvaram bahiH caratIti bahis+/car+Ta / Antaram antarasyedamiti antara+aN / hindI-isa prakAra amISTa ( priya ) gandha se bharapUra vana meM bhramaNa karatA huA ( aura ) koyakoM se gAyA evaM totoM se stuti kiyA jAtA huA.mI vaha ( nala ) bAharI atyadhika prAmoda ( saurama) prApta kara rahA thA, ( kintu ) vidarbha deza kI sundarI ke viraha ke kAraNa bhItarI atyadhika Amoda (Ananda ) nahIM / / 104 / / TipaNI-yahA~ Ananda ke kAraNa ke hote-hote mI bhAnanda-rUpa kArya ke na hone se vizeSokti hai| bhinna bhinna AmodoM meM amedAdhyavasAya karane se atizayokti bhI hai // 104 / / . kareNa mInaM nijaketanaM dadhad gumaalbaalaambuniveshshngkyaa| vyatarka sarvartughane vane madhuM sa mitramatrAnusaraniva smaraH // 105 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite bhandhayaH-saH nija-ketanam mInam drumAlavAlAmbu-niveza-zaGkayA kareNa dapat sarvartu-dhane atra vane mitram madhum anusaran smara ina vyatakiM ( lokaiH ) / TIkA-saH=nala: nijaM = svakIyam ketanam = cihnam =vajamiti yAvat (karmadhA0 ) mInam =matsyam dramANAm = vRkSANAm yAni prAlavAlAni=AvAgaH (10 tatpu0 ) 'syAdAlavAlamAvAlamAvApaH' ityamaraH ) teSu yat ambu = jalam tasmin niveza:=pravezaH ( ubhayatra sa0 tatpu. ) tasya zaGkayA=bhayena (10 tatpu0 ) ayaM monaH jale pravekSyatIti zaGkayetyarthaH kareNa = hastena dadhat = dhArayan sava ca te RtavaH ( karmadhA0 ) taiH ghane pUrNe (tR. tatpu0) atra=asmin vane= kAnane mitramsa khAyam madhum% vasantam anusaran = aviSyannityarthaH smaraH = kAmadeva va vyatarki-amanyata lokariti shessH| rAzo haste sAmudrikazAstrAnusAraM cakravati-cihna matsya Asota tadeva vAstavaM nija-ketanaM matsyaM haste dhArayan rAjA kAmadeva iva pratopate smeti mAvaH // 105 // vyAkaraNa-ketanam = ketyate ( zAyate ) aneneti / kat +luTa karaNe / AlavAlam zrAlaya+te ( khanyate ) iti A+VluJ+Alac ( onnaadik)| dadhaVdhA+zata ( 'nAbhyastAcchatuH' pA0 7.1.78 ) se num niSedha / vyatarkivi /tak +luG karmavAcya / hindI-vaha ( nala ) apane cihna matsya ko bAvalI ke jala meM praveza kara jAne kI zaMkA se hAtha meM dhAraNa kiye, sabhI RtuoM se paripUrNa isa kAnana meM apane mitra ( vasanta ) ko DhU~DhatA huA madana jaisA pratIta ho rahA thA // 10 // TippaNI-rAjA ke hAtha meM matsya kI rekhA tho jI cakravartI kA cihna mAnI jAtI hai| usa para kavi ne kalpanA kI hai ki vaha kAmadeva hai jo apanA bhatsya rUpa dhvaja apane hAtha meM isalie pakar3e hue haiM ki yaha kahIM bAvalI ke jala meM na ghusa jAya / pAnI kA jIva jo tthhraa| isalie rekhArUpa matsya ko dhvaja-rUpa matsya banAkara nala para kAmadeva kI kalpanA karane se utprekSA hai, jisase nala atyanta sundara yuvA hai-yaha vastu dhana nikala rahI hai / "mitra' 'matrA' meM cheka aura anyaya vRttyanuprAsa hai / / 105 / latAbalAlAsyakalAgurustarupranagandhotkarapazyatoharaH / asevatAmuM madhugandhavAriNi praNItalIlAplavano vanAnilaH // 106 // . ___ anvayaH-latA guruH, taru''haraH madhugandhavAriNi praNIta-jhIlA-plavanaH vanAnilAH amum asevt| TIkA:-latAH= vallaya eva abalAH = nAyaH (karmadhA0 ) tAsAm lAsyam = nRtyam (10 tatpu0 ) eva ka jA=vidyA ( karmadhA0 ) tasyAH guruH= zikSakaH (10 tatpu0 ) latA nartayannityarthaH tarUNAm = vRkSANAm yAni prasUnAni =puSpANi teSAM yo gandhaH saurabham tasya ya utkaraH= samUhaH tasya pazyatoharaH= coraH ( sarvatra pa0 tatpu0 ) madhu = makarandaH eva gandha-vAri-(karmadhA0) gandhayukto vAri gandhavAri ( madhyamapadalopo sa0 ) tasmin praNItam = kRtam lIlA-uvanam = lolAvagAhana ( karmadhA0 ) lIlayA = vilAsena plavanam = ( tR0 tatpu0 ) jalakrIDetyarthaH yena Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 91 . tathAbhUnaH (ba0 vI0 ) vanasya kAnanasya anila:= vAyuH (10 tatpu0) amumna lam asevata sevitavAn / atra uktaiH tribhiH vizeSaNaH bAyoH mandatvam sugandhitvam zItalatvaM ca dyotyate / anyo'pi sevyaH poThamardAdiparicArakaiH sevyate / vyAkaraNa--lAsyam/las + Nyat / pazyatoharaH haratIti hara:/ha+ac kartari pazyataH lokasya haraH,, yahA~ SaSThI cAnAdare' ( pA0 2 / 338) meM SaSThI aura usakA "vAdika, pazyadbhayo yukti-daMDahareSu' isa vAtiMka se lopa-niSedha hokara aluka samApta hai| jo logoM ke dekhate-dekhate vastu ur3A letA hai, use 'pazyatohara' kahate haiM, dekhiye halAyudha-'pazyato yo haratyartha sa cauraH pazyatoiraH' / praNIta pra+/nI+kta krmpi| hindI-latA-rUpI nAyikAoM kA nRtya-kalA kA guru, vRjhoM ke saurabha-samUha kA DAkU ( aura ) makaranda-rUpI sugandhita jala meM savilAsa snAna kiye hue vana-pavana usa ( nala ) kI sevA kara rahA thA // 106 // TippaNI-vana meM manda-sugandha-zItala pavana baha rahA thaa| usa para kavi sevakatva kA aropa kara rahA hai| sAtha hI latArUpI nAriyoM kA gurutva aura phUloM ke cotva kA Aropa bhI usa para kiyA gayA hai / isalie yaha rUpaka hai / latA para nArItva aura pavana para gurutva ke AropoM kA paraspara kAryakAraNabhAva hone se paramparita rUpaka hai, kintu pazyatoharatvAropa meM niraMga rUpaka hai| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / / 106 / / atha svamAdAya mayena manthanAcciratnaratnAdhikamuccitaM cirAt / nilIya tasminnivasannapAMnidhirvane taDAgo dadRze'vanIbhujA / / 107 / / anvayaH-atha avanI bhujA taDAgaH manthanAt bhayena cirAt uccitam ciratna-ratnAdhikam svam AdAya tasmin vane nilIya nivasan ani dhiH ddRshe| TokA-atha = anantaram avanIbhujA-rAjJA nalenetyarthaH taDAgaHkAsAraH manthanAt = mathanAt bhayena = bhItyA cirAt = suda dhakAlAt uccitam = saJcitam ciratnAni = cirantanAni yAni ratnAni-airAvatoccaiHzrava prAdIni caturdaza ( karmadhA0 ) taiH adhikam = adhikatara mityarthaH ( tR0 tatpu0 ) pUrva tu ekaikAnyetra airAvatAdiratnAni Asan , samprati tu cirAd dRddhi gatAni adhikatarANi tAni jAtAnIti bhAvaH, svam = dhanam bhAdAyagRhItvA tasmin vane = kAnane nilIya= antardhAya tirobhUnIbhUgeti yAvat nivasan = vAsaM kurvan apAnidhiH samudra iva = dadaze = dRSTaH / etena taDAgasya jala-bAhulyaM sUcyate // 107 // vyAkaraNa-avanIbhujA avanIm ( pRthvIm ) bhunakti iti/guja +kvipa kartari tR0 / ciratna ciraMbhavatIti cira+tnaH ('cira-parut-parAdibhyastno vaktavyaH', vAtika ) / dadRze dRz+ liTa karmavAcya / hindI-isake bAda rAjA ( nala ) ne tAlAba dekhA, jo aisA laga rahA thA mAno manthana ke Dara ke mAre cirakAla se saJcita ( aura ) pahale ke ratnoM se ( bhI kahIM ) adhika dhana lekara usa vana meM chipa kara raha rahA samudra ho // 107 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TippaNI-jala-bAhulya ke kAraNa tar3Aga para samudra kI kalpanA karane se utprekSA hai, jo vAcaka zabda na hone se gamya hai| samudra ke yahA~ Ane kA kAraNa yaha huA ki pahale to devAsuroM ne mila kara usakA manthana karake usake sabhI caudaha ratna nikAla liye the| manyana hue bahuta samaya bIta gayA aura isa bIca ratna mI bar3ha kara saMkhyA meM aba pahale kI apekSA kitane hI adhika ho gye| phira kahIM usakA manthana hI na kara baiThe aura usake ratna na nikAla le-isa hetu Dara ke mAre vaha isa vana meM chipakara raha rahA hai / kavi kI bar3I anUThI kaspanA hai| pahale ke samudra kI apekSA isa vartamAna samudra meM ratna adhika hone ke kAraNa vyatireka bhI hai| utprekSA vAcaka zabda ke abhAva meM vidyAdhara ne yahA~ samAsokta mAnI hai aura yaha aprastuta artha gamya kahA hai ki jisa taraha koI dhanI apanA bahuta-sA saMcita dhana yaha bhaya khAkara ki kahIM koI rAjA Adi na le baiThe, lAkara kahIM jaMgala meM chipA kara rahane lagatA hai, usI taraha samudra ne bhI kiyA hai / kintu hamAre vicAra se samudra to yahA~ prastuta hI nahIM hai prastuta to tar3Aga hai| apastuta se apastuta kI gamyatA meM samAsokti hotI hI nhiiN| ataH yahA~ gamyatprekSA ho mAnanA ThIka hai| 'ratna' 'ratnA' aura 'vane' 'sjanI' meM cheka evaM anyatra vRttyanupAsa hai // 107 // payonilInAbhramukAmukAvallIradAnanantoragapucchasucchavIn / janArdharuddhasya taTAntabhUmido mRNAlajAlasya nibhAt bamAra yaH // 108 // anvayaH--yaH jalAdharuddhasya taTAntabhUmidaH mRNAla-jAlasya nimAt anantoragapucchasucchavIn payo radAn babhAra / / 108 / / TIkA-yaH= taDAgaH jalena = ardha yathA syAttathA rukhasya = channasya arthAt ardhatirohitasya taTasya =tIrasya antaHprAntamAga: (10 tatpu0) tasmin yA bhU-bhUmiH ( sa0 tatpu0 ) tAm bhinatti = manakti ityuktasya tIra-samIpabhUmimubhidya nirgatasyetyarthaH ( upapada tatpu0) mRNAlAnAm = visAnAm jAlasya = samUhasya (10 tatpu0 ) nibhAt = vyAjAt ('nimo vyAja-sadRkSayoH iti vizvaH ) ananta anantaH = anantAkhyaH ya uragaH = nAgaH zeSa ityarthaH ( karmadhA0 ) tasya yat pucchamlAGgalam (10 tatpu0 ) tadvat ( upamAna tatpu0) suzobhanA chaviH ka nti: ( prApti tatpu0 ) yeSAM tathAbhUtAn (ba0 bI0) payo0 payasijale nikhInA: bhagnAH ye abhramu kAmukAH ( karmadhA0 ) abhramUkhAm diggajAnAM kareNUnAm ye kAmukAH = icchukA airAvatA ityarthaH teSAM yAM pAvalI=samUhaH tasyA radAn =dantAn ( sarvatra pa0 tatpu0) babhAra=dadhau / taTa-pAntodbhinnamRNAlasamUhaH / jalatirohitairAvadhiprakAzita Asanniti tatra bahava airAvatAstiSThanti smetimAvaH // 10 // vyAkaraNa-kAmukaH kAmayate iti/kam +ukny| yahA~ 'na lokAvyaya0' (pA0 2 / 36) se SaSThI kA niSedha hokara 'abhramUH kAmukA' iti dvitIyA samAso bhadhupipAsuvata' yaha mallinAtha patA nahIM kyoM likhagaye, kyoMki ' kameranipeSaH yaha vArtika 'kAbhuka' meM SaSThI ke niSedha kA niSeva maryAda SaSThI kA vidhAna kara rahA hai, dekhiye monI-'lakSmyAH kAmuko hariH' bhUmida bhU+/mid + kvip kartari / 1. sacchavIn 2. miSAt / . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-jo ( taDAga ) jala se AdhA Dhake hue, taTa ke pAsa kI bhUmi ko phor3e ( phor3akara Upara nikale ) mRNAla samUha ke bahAne zeSa nAga ke pUMcha kI-sI kAntivAle, pAnI meM chipe airAvata :mUha ke dA~toM ko dhAraNa kara rahA thA / / 108 // TippaNI-pichale zloka meM tar3Aga-rUpI samudra meM bahu-saMkhyaka ratnoM kA ullekha AyA hai| yahA~ sabase pahale bahuta se airAvata batAye gaye haiM, jo pAnI ke bhItara chipe huye haiM kintu zveta mRNAladaNDoM kebAja se jinake Adhe dA~ta hI Upara dikhAI de rahe haiN| isa taraha vyatirekAlaMkAra pUrvavat calA A rahA hai, kintu yahA~ 'miSa' zabda vAcya kaitavApata ti se usakA saMkara ho rakhA hai| 'puccha' 'ucha' ghora 'pAla' 'jAla' meM tuka milane se padAnta-gata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai / / 108 / / taTAntavizrAntaturaGgamacchaTA-sphuTAnubimbodayacumbanena yH| babho baladvIcikazAntazAvanaiH sahastramuccaiH zravasAmivAzrayan // 109 // anvayaH--yaH taTAnta "cumranena vAcikazAntazAtanaiH calan uccaiHzravasAm sahasram ayan hA bmo| .. TokA-yaH = taDAgaH taTA0-saTasya = tIrasya ante prAntamAge ( sa0 tatpu0) vizrAntAH . vibhamaM kurvANA: sthitAH iti yAvat (60 tatpu0) ye taraMgamAH= azvA nalasyeti zeSaH (karmadhA0) roSAM chaTA=NirityarthaH tasyAH sphuraH= spaSTaH (10 tatpu0) yaH anubimbaH= prativimbaH (karmadhA0 ) tasya udayaH= AvirbhAvaH tasya cumbanena=sambandhena ( sarvatra pa0 tatpu0) jalapatitAnA turaMgama-pratibimbAnAM vyAjenetyarthaH vIcayaH=taraGgAH eva kazAH azvatADinyaH ( 'azvAdestADanI kazA' ityamaraH ) ( karmadhA0 ) tAsAm antA:=prAntAH (pa0 tatpu0 ) taiH yAni zAtanAni = cAinAni ( tR0 tatpu0 ) taiH calam = caJcakam uccaiHzravasAm = etatsaMzakAnAm azvAnAm sahasram =dazazatIm zrayan = prApnuvan zva bbhaushushume| tIrapradezasthitAnAM nalAzvAnAM prati. simbanAt jale uccaiH zravasA pratItirmavati smeti bhaavH| etena nalAzvAnAM uccaiHzravobhiH sAmyaM dhanyate / / 106 // vyAkaraNa- vizrAnta gi/+zram ktaH kartari / turaGgamaH turaM ( zIghraM ) gacchatIti tura+ Vim +khac mum / zAtanam zo+Nic +ta+ lyuT / hindI-jo ( tar3Aga ) taTa ke pAsa vizrAma le rahe ghor3oM ko paMkti ke spaSTa pratibimba par3ane ke sambandha ke kAraNa, hilatI huI taraMga rUpI cAbukoM kI nokoM ke prahAroM se daur3e jA rahe hajAroM uccaiH bhavAoM ko rakhatA huA jaisA laga rahA thA / / 109 / / TippaNI-pichale zloka meM airAvatoM kI adhikatA batAI gaI hai / taraMgoM ke hilane se prAtibimboM kA hilanA svAmAvika hai, ata: ghor3oM kI pAnI meM hilatI huI parachAiyoM aisI laga rahI haiM mAnoM kA ke motara rahane vAle haz2AroM uccaiH zravA cAbuka ko mAra khAkara daur3e jA rahe hoM / isa taraha yahA~ utprekSA hai jisakA vyatireka aura vIci kazA' vAle rUpaka ke sAtha saMkara banA huA hai| vidyAdhara ne yahA~ apahati mI mAnI hai kintu apahnati vAcaka kaitava Adi zabda yahA~ koI nahIM hai| yadi apahnava Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite artha mAna leM, to bAta dUsarI hai / ina alaMkAroM se yahA~ nala ke ghor3e uccaiH zravA kI taraha haiMupamA dhvani nikalatI hai| zabdAlaMkAra vRttyanupAsa to sarvatra rahatA hI hai // 106 / sitAmbujAnAM nivahasya yazchalAda bamAvalizyAmalitodarazriyAm / / tamaH samacchAyakalaGkasaGkulaM kula sudhAMzorbahalaM vahan bahu // 10 // . anvayaH-yaH alizyAmalitodarazriyAm sitAmbujAnAm nivahasya chalAt tamaH kulam sudhAMza bahalam kulam vahan bahu bbhau| TIkA-yaH=taDAgaH alibhiH =bhramaraiH zyAmalitA = zyAmalIkRtA ( tR0 tatpu0 ) udara zrI (karmadhA0 ) yeSAM teSAm (ba0 no0) udarasya =madhyabhAgasva zroH=zomA (Sa0 taraSu0 ) arthA yeSAM madhyabhAgaH tatra sthitAnAM bhramarANAM kAraNAt zyAmavarNIbhUtA Asan , sitAni = zvetAni tAni ambujAni = kamalAni ( karmadhA0 ) teSAm nivahasya= samUhasya chalAt = vyAjAt tamaH tamasA=andhakAreNa samA= tulyA ( tR0 tatpu0 ) chAyA = kAntiH ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUta (ba0 bI0 ) yaH kalaGkaH ( karmadhA0 ) tena saGkujam vyAptam (10 tatpu0 ) sudhAMzoH candramasa bahalam = sAndraM dhanamitiyAvat kujam-vahan-dhArayan bahu = adhikaM yathAsyAttathA babhauzurumai pUrva samudre eka eva candramA AsIt , atra tu bhramarAdhiSThitamadhyamAgAnAm sitakamalAnAm vyAje. sakalaGkAnAM candramA kulameva tiSThatIti bhAvaH // 110 // jyAkaraNa-ambujam ambuni (jale ) jAyate iti ambu /jn+dd| zyAmalita zyAmA karotIti isa artha meM Nic lagAkara zyAmalayati ( nAma dhA0 ) banA ke niSThA meM kA hindI-jo ( tar3Aga) bhamaroM dvArA kAlI banA do gaI madhya mAga kI kAnti vAle zveta kamA ke samUha ke bahAne andhakAra kI sI kAnti vAle kalaka se yukta candramAoM ke ghane samUha ko dhArA karatA huA acchA zobhita ho rahA thaa| TippaNI-manthana samaya meM eka hI candramA thaa| kintu aba yahA~ candramAoM kI bharamAra hai gola 2 zveta kamaloM ke madhya bhAga para bhramara baiThane se ve kAle bane huye haiN| zveta candramA para andherA sA kalaMka rahatA hai / isa sAmya ko lekara kamaloM kA apahana karake candramAoM kI sthApana hone se apahR ti hai, jisakA pUrvavat cale A rahe vyatireka se saMkara hai| 'kulaM' 'kulaM' meM yamA 'vaha' 'bahu' meM chakAnupAta hai, lekina 'babayorabhedaH' mAnakara yadi 'vaha' ko bhI le leM, to eka adhika vAra varNa sAmya hone ke kAraNa chaika na hokara vRttyanuprAsa ho jAegA // 11 // rathAGgamAjA kamalAnuSaGgiNA zilImukhastomasakhena shaangginnaa| sarojinIstambakadambakaitavAnmRNAlazeSAhibhuvAnvayAyi yaH // 11 // anvaya-yaH saro...vAt rathAGgamAtrA kamalAnuSaGgiNA zilImukhastomasakhena mRNAlazeSAhimukha zAGgipA anvyaayi| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH TIkA-yaH taDAgaHsaro0-sarojinInAm = kamalinonAm ye stambAH= gulmAH ('aprakANDe stamba gulmo' ityamaraH) teSAM kadambasya= samUhasya ketavAt = vyAjAt ( sarvatra 10 tatpu0 ) rathAGgAH = cakrAGgAH haMsA ityartha; ( 'haMsAstu = zvetagarutazcakrAGgA mAnasaukasaH' ityamaraH ) tAm (viSNu kSe ) rathAGgam = cakram sudarzanacakramiti yAvat tat bhajati-sevate iti tathoktena ( upapada tatpu0 ) kamalAnAm = padmAnAm anyatra kamalAyAH=lakSmyA anuSaGgaH saMsargaH asyAstIti tathoktena=( tatpu0) zilImukhAH=bhramarAH teSAM stomaH=samUhaH tasya sakhA=mitram tena bhrmrshitenetyrthH| anyatra sadRzaH tena ( umayatra pa0 tatpu0 ) mRNAlaM zeSAhiH-zeSanAga iveti mRNAlazeSa hi- (upamita tatpu0) tasya bhUH= utpattisthAnam tayA, anyatra mRNAlam = iva zeSAhiH (upamAna tatpu0 ) mUH= sthAnam zayanasthAnamiti yAvat ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtena (ba0 vI0) zAGgiNA= kRSNena viSNuneti yAvat , upameyabhUtaka.dambarayaikavacanatvena zAGgiNetyatrApi ekavacanatvam , vastuto'tra jAtAvekavacanaM matvA kadambaiH, zAGgibhirivi bahuvacanaM vivakSitaM viSNorekatve vyatirekAprasaGgAt / atra tu bahavo viSNavaH santIti vyatirekaH, anvamAyi = anugataH: adhiSThitaH yukta iti yAvat asti / sarojinI-stamba-kadamba-kaita venAtra samudre vahavo viSNavaH santIti bhAvaH // 111 // vyAkaraNa-0mAjA majatoti maja+vip kartari tR0 / zAGgiNA zAm asyAstIti zA+in / zAGgam zRGgasyedam iti zRGga+aNa sIMga kA banA huA dhanuSa kRSNa kA hotA hai, isIlie unheM zAGgoM kahate haiN| kRSNa viSNu ho hote haiN| 0sakhena dhyAna rahe ki rAjan aura pathin zabdoM kI taraha sakhin bho samAsa meM rAma zabda kI taraha akArAnta bana jAyA karatA hai / anvayAyi anu+/yA+luG karmavAcya / hindI-jo ( tar3Aga) rathAGgoM ( haMsoM) se sevita, kamaloM se yukta, bhramara -samUha sAtha lie ( tathA ) zeSanAga jaise ( sapheda ) mRNAloM ke utpatti-rathAnabhUta kamaliniyoM kI jhAr3iyoM ke samUha ke byAja se rathAGga ( cakra) liye, kamalA ( lakSmI) ko sAtha rakhe, bhramara-samUha-jese ( kAle raMga ke ) tathA mRNAla ke samAna ( zveta ) zeSanAga ko apanA ( zayana)-sthAna banAye hue kRSNa se anugata (= marA huA ) thA // 111 // TippaNI-pahale samudra meM eka ho viSNu zeSazayana kiyA karate the jabaki yahA~ haz2AroM viSNa zeSazayana kara rahe haiM / zloka meM zAGgagata eka vacana jAtiparaka hone se bartha-vAcaka hai| yahA~ viSNu bane haiM kamaliniyoM ke jhaadd'| kavi ne zleSa dvArA aisA camatkAra dikhAyA hai ki viSNugata sabhI dharma jhAr3oM meM bhI pAye jAte haiM male hI vibhakti tayA samAsa meM thor3A-bahuta heraphera kyoM na karanA par3e jaise zleSa meM prAyaH huA hI karatA hai| kintu vyAkaraNa ko dRSTi se rathAGgabhAnA Adi tRtIyAnta vizeSaya tRtIyAnta zAGgiNA se to laga jAte haiM kintu 'sarojinIstambakadamba ke sAtha nahIM laga sakate, kyoMki vaha kaitava pada ke sAtha samasta ho gayA hai| vyAkaraNa kA niyama hai-'savizeSaNAnAM vRttina, vRttasya ca vizeSaNAyogo n'| yahA~ samApta-vRtti ho gaI hai, kintu kavi ko vahA~ bhI vizeSaNayoga vivakSita hai; ataH sAhitya kSetra meM, jaisA ki hama anyatra bhI dekhate haiM, zleSa-sthaloM meM prAyaH vibhakti-vyatyaya kiyA jAtA hai| hameM bhI yahA~ aisA hI karanA pdd'aa| yahA~ zleSa, upamA, apahRti Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 naiSadhIyacarite aura vyatireka kA saMkara hai| pahale aura dUsare pAda meM 'GgippA' 'GgiNA' kI tukAndI se antyAnupAsa aura anyatra vRttyanuprAsa zabdAlaMkAra hai // 111 // taraGgiNIrakajuSaH svavallamAstaraGgarekhA bimarAmbabhUva yH| darodgataH kokanadaughakorakaiztapravAlAGkarasaMcayazca yaH // 112 // __ anvayaH- yaH aGkajuSaH taraGgarekhAH ( eva ) sva-vallamAH taraGgiNIH bimarAmbamUva; yaH ca darodgataiH kokanadoSa-korakaiH dhRta-pravAlAGkara-saJcayaH ( AsIt ) / TIkA-- yaH- tar3AgaH aham = madhyam juSante sevante iti GkajuSaH ( upapada tatpu0 ) taraGgANAm = vIcInAm rekhAH mAlAH (10 tatpu0 ) ( eva ) svAH= svakIyA vallamAH priyAH taraGgiNIH nadIH bimarAmbabhUva = dadhau; yaH taDAgaH daram - ISat yathA syAt tathA udgataiH= udbhUtaiH ( supsupeti samAsaH ) kokanadAnAm = rattotpalAnAm yaH bodhaH = samUhaH (10 tatpu0) tasya korake: kalimiH ta0-pravAlAnAm = vidrumANAm akurAH prarohAH teSAM saJcayaHsamUha iti pravAlAkurasaJcayaH ( ubhayatra 50 tatpu0) dhRtaH pravAla0 yena tathAbhUtaH (ba0 vI0 ) AsIt yathA samudra nadyaH pravizanti vidrumAzca bhavanti , tathA atrApi taraGgarUpeNa nadyaH kokanadAGkararUpeNa ca vidrumAH santIti bhAvaH // 112 // vyAkaraNa-juSaH juSante iti /juS +vivap kartari / bimarAmbabhUva- na+pAm + +liT ( 'bhI-ho-bha-huvA zlubacca' ( pA0 3 / 1136 ) / hindI-jo ( tar3Aga) madhya-sthita taraGga-mAlAoM ke rUpa meM apanI priyatamA nadiyoM ko rakha rahA thA; aura jo ( tar3Aga ) kucha Upara nikale, lAla kamala-samUha kI kaliyoM ke rUpa meM mUMgoM ke aMkuro kA samUha rakha rahA thA // 112 // TippaNI-yahA~ taraGghamAlAoM para nadIva kA aura kokanada-kaliyoM para vidrumAGkaratva kA Aropa hone se do rUpakAlaMkAra hai| jinako paraspara nirapekSa hone se saMsRSTi hai| vidyAdhara ne Artha apahava mAnakara kokanada-korakoM ke bahAne pravAlAMkura rakha rahA thA-isa taraha apahnuti mAnI hai| 'raGgi' raGga' tathA 'bibhe' 'babhU' meM cheka tathA anyatra vRttyanuprAsa hai 112 / / mahIyasaH paGkajamaNDalasya yazchalena gaurasya ca mecakasya ca / nalena mene salile nilInayostviSaM vimuJcan vighukAlakUTayoH // 113 // ___ anvayaH--yaH nalena mahIyasaH gaurasya mecakasya ca paGkaja-maNDalasya chalena salile nilInayoH vidhu-kAlakUTayoH viSam vimuJcan mene / TIkA-yaH= taDAgaH nalena=mahIyasaH- atizayena mahataH gaurasya = zvetasya mecakasya = zyAmasya paGkajAnAm = kamalAna m maNDalasya = samUhasya (pa0 tatpu0 chanlena vyAjena salile = jale. nilInayoH magnayoH vidhuH = candrazca kAlakUTaH = etatsaMzaka viSazca tayoH (dvandaH) viSam = kAntim vimuJcan = udgiran mene = azaGki // 113 // vyAkaraNa-mahIyasaH atizayena mahAn iti mahat +Iyasun / viSA/viS kvip mAve / dvi0 ba0 / mene man+liTa karmavAcya / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH hindI--jisa (tar3Aga ) ko nala ne sapheda aura nIle raMga ke bar3e mArI kamala-samUha ke bahAne pAnI ke bhItara chipe candramA aura kAlakUTa-viSa kI kAnti ko chor3atA huA jaisA samajhA // 113 // TippaNI-candra ke zveta aura kAlakUTa ke kAlA hone ke kAraNa yahA~ chala zabda se zveta aura nIla kamaloM kA pratiSedha karake unameM vidhutva aura kAlakUTasva kI sthApanA karane se apahRti 'mene' zabda se abhihita utprekSA tathA 'gaura' aura 'mecaka' kA 'vidhu' aura 'kAlakUTa' se kramazaH anvaya meM yathAsaMkhya kA saMkara hai / 'nala' 'nilo' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / / 113 // calIkRtA yatra taraGgAriGgaNarabAlazavAlalatAparamparAH / dhrubaM daghurvADavahavyavADavasthitiprarohattamabhUmadhUmatAm // 114 // anvayaH-yatra taraGga-riGgappaiH calIkRtAH abAla-zaivAla-latA-paramparA: vADava'dhUmatAm dadhuH (iti ) dhruvam / TokA-yatrataDAge taraGgAkhAm = vIcInAm riGgaNaiH kampanaiH skhalanairityarthaHcalIkRtAHcAzcalyam prApitA: na bAlAH ladhvyaH iti abAlAH =(maJ tatpu0 ) mahatya ityarthaH yAHzaivAla. latAH = jalanIlo-ballayaH ( karmadhA0 ) zaivAlAnA latA iti (10 tatpu0 ) tAsAM paramarAH= paMktayaH samUhA iti yAvat (pa0 tatpu0) vADava0-vADavazcAsau-havyavAT = vADavAgniH avasthitiH = samudra-jaLAbhyantare avasthAnam (10 tatpu0 ) tena prarohattama atizayena prarohan prAdurbhavannityarthaH ( tR0 tatpu0 ) bhUmA-bAhulyam / karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (20 bI0 ) dhUmaH( karmadhA0 ) tasya mAvaH tattA tAm dadhuH=dhArayAmAsuH dhruvamityutprezAyAm , samudre hi vADhavAgnistiSThati, so'trApi tiSThati yasya dhUma-samUhastaraGga valitazaivAlalatA-samUha-rUpeNAvalokyate iti mAvaH / / 114 // vyAkaraNa -riGgaNam/rija+lyuT bhAve / havyavAT havyaM vahatIti havya = vaha +viH 'vahazca' (pA0 3 / 2 / 64 ), kintu yaha vaidika prayoga hai| loka meM isake paryAya havyavAhana kA prayoga hotA hai| patA nahIM kyoM kavi ne yahA~ vaideka zabda kA prayoga kiyA hai / prarohattama pra+ V +zataprarohan atizayena prarohanniti prarohat tamap / dadhu /dhA+liTa / hindI-jisa ( taDAga ) meM taraMgoM ke calate rahane se hila rahI sivAra kI bar3I-bar3I latAoM kI paMktiyA~ mAno ( jala ke nIce chipI ) vADavAgni ke rahane ke kAraNa atyadhika mAtrA meM uTha rahe dhue~ kA rUpa rakha rahI hoM // 114 // TippaNI-samudra meM vADavAgni rahA karatI hai| use vADavAgni isalie kahate haiM ki usakA muMha var3avA (ghor3I) kA-sA rahatA hai / pralayakAla meM sArA samudra sukhAkara vaha saMsAra ko masma kara detI hai / taDAga meM harI-kAlI sivAra ko latAya taraMgoM se TakarAkara jala ke bhItara laharA rahI thii| unapara kavi vADavAgni ke laharAte hue dhue~ kI kalpanA kara baiThA isalie yahA~ utprekSA hai, jisakA vAcaka zabda dhruvam hai| 'bavayoramedaH' niyama ke anusAra 'bAla' 'vAla' tathA 'bADava' 'vADava' meM yamaka, raGga' 'riGga' meM cheka, aura anyatra vRttyanupAsa hai| 'havyavAT' meM apayuktatva doSa hai / / 114 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - naiSadhIyacarite prakAmamAdityamavApya kaNTakaiH karambitAmodabharaM vivRNvatI / dhRtasphuTazrIgRhavigrahA divA sarojinI yatprabhavApsarAyitA // 115 // andhayaH-Adityam avApya kaNTakaiH prakAmam karambhitA Amoda-maram vivRNvatI divA dhRtasphuTa-zrI-gRha-vigrahA yatpramavA sarojinI apsarAyitA / TIkA-Adityam =sUryam atha ca devam indramityarthaH bhavApya = prApya kaNTaka-nAlagateH tIkSyAH avayavaiH, atha ca romAH prakAmam bhRzam yathA syAttathA, AdityapakSe ida Adityasya vizeSaNam prakRSTaH kAmaH= kAmavikAro yasya tathAbhUtam ( ba0 vI0) karambitAyuktA Amo. dasya = saurabhasya bharama-bAhulyam ( 10 tatpu0 ) atha ca prAmodasya= harSasya bharam , vivRNvatI prakaTayantI divA=dine dhRtaH sphurAni = vikasitAni zrIgRhAkhi = kamalAni (karmadhA0) kamalaMhi lakSmyA gRhaM bhavati ataeva sA padmAlayetyapyucyate eva vigrahaH-zarIram (varmadhA0 ) yayA, atha ca divA svargeNa dhRtaH sphuTAyA = dedIpyamAnAyAH ( karmadhA0 ) zriyaH=zAmAyAH (10 tatpu0) gRhaM = prAspadam (50 tatpu0 ) vigrahaH zarIraM ( karmadhA0 ) yasyAH sA ( ba0 vro0) svargavAsinItyarthaH yatprabhavA = yaH (taDAgaH ) prabhavaH= utpattisyAnaM yasyAH tamAbhUtA ( ba0 jI0) sarojinI kamalinI apparAyitA apsarA va aacritaa| atra sarojinIti jAtAvekavacanam sarojinyo'psarasA tulyA Asanniti bhAvaH // 115 // gyAkaraNa-zrAdityaH aditeH apatyaM pumAn iti aditi + yH| sarojinI sarojAni asyAM santoti saroja+in + DIpa ( kamalalatA ) / prabhavaH prabhavatyasmAditi pra-bhU+ap paJcamyarthe / apsarAyitA adbhUyaH saranti = udgacchantIti apa+sa-+-asun apsarasaH ('apsu nirmathanAdeva rasAt tsmaadvrstriyH| utpeturmanujazreSTa ! tasmAdapsaraso'bhavan' (rAmA0 ) apsarA iva AcaratIti apsaras +kyaG salopazca / / hindI-Aditya ( sUrya ke prakAza ) ko prApta karake kaNTakoM ( koTI ) se bharI, Amoda ( saurama ) kA atizaya prakaTa karatI huI, dina meM khile hue kamaloM ko ( ho ) zarIra-rUpa meM dhAraNa kiye hue jisa ( taDAga ) ko kamaliniyo atyadhika kAmavikAra vAle Aditya ( indra ) ko prApta karake kaNTakoM (romAJcoM ) se bharI, Amoda ( harSa ) kA atizaya prakaTa karatI huI una apsarAoM ke samAna thIM / jina dedIpyamAna saundaryAspada zarIravAliyoM ko svargaloka dhAraNa kiye hue hai // 115 // TippaNI--apsarAye samudra meM rahA karato haiM aura manthana ke samaya nikliiN| isa tar3Aga meM bhI sarojiniyoM ke rUpa meM apsarAyeM vAsa kara rahI haiN| donoM kA samAna dharma batAne hetu kavi ne zleSa kA sahArA liyA hai| adhikatara sAdharmya zleSa ke kAraNa zAbda ho hai, kintu jalanivAsa aura saundarya meM sAdharmya vAstavika bhI hai| isa taraha yahA~ zleSAnupApita upamA hai| zabdAlaMkAra vRtyanupAsa hai||11|| ydmbupuurprtibimbitaaytimruttrnggstrlstttdrumH| nimajya mainAkamahIbhRtaH satastatAna pakSAndhuvataH sapakSatAm // 116 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH anvayaH-yadamnu-pUra-prativimbitAyatiH maruttaraGgaH taralaH taTa dumaH nimajya sataH pakSAn dhuvataH mainAka-mahIbhRtaH sapakSatAm tanAna / ____TIkA-yasya taDAgasya ambu-jalam tasya yaH pUraH= pravAhaH ( ubhayatra 50 tatpu0 ) tasmin pratibimbitA= pratiphalitA ( sa0 tatpu0 / prAyatiH= daiya'm ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtaH (ba0bI0) mahatA-vAyunA cAlitAH taraGgAH maruttaraGgAH (madhyamapadalopo sa0 ) teH tarala:cala:, taTasya = tIrasya drumaH = vRkSaH (10 tatpu0 ) nimajjya =jale nilIya sataH = vidyamAnasva pavAn = marutaH dhuvataH= kampayataH mainAkaH = etatsasaMzakazcAsau mahIbhRta = parvataH ( karmadhA0 ) tasya sapakSatAm =sAdRzyam atha ca pakSaptahitatvam tatAna = vistArayAmAsa / taDAgatIrasthitavRkSo jaLe prativimbitaH, caJcalataraGgakAraNAt caJcalIbhavan jalAntanilIna-mainAkaparvata-samAno dRzyale smeti bhAvaH // 116 // vyAkaraNa-pUraH pUr+ghaJ vRddhayabhAva / pratibimbita pratibimbaH saMjAto'syeti pravibimba+itac / dhuvataH dhU+zata+pasapakSatA pakSaH ( garudbhiH) saha vartamAna iti sapanA. atha ca samAnaH pakSaH ( sthitiH ) yasya sa sapakSaH saha aura samAna ko sa Adeza, tasyamAvaH tttaa| hindI-jisa ( tar3Aga ) ke jala-pavAha meM pratibimbata huI lambAI vAlA, vAyu se hilAI gaI taraMgoM se caJcala banA huA taTa kA vRkSa ( pAnI meM ) DUbe aura paMkhoM ko hilA rahe mainAka parvata kI sapamatA (samAnata; pakSayuktatA ) kara rahA thA // 116 // TippaNI-samudra ke bhItara mainAka parvata rahatA hai| isa tAlAba meM kinAre kI vRkSa ko hilato huI laMbI para chAI mainAka ke samAna banI huI hai arthAt yahA~ bhI mainAka parvata raha rahA hai| mainAka himAlaya kA putra, pArvatI kA bhAI hai, jo indra dvArA sabhI parvatoM ke paMkhoM ke kATe jAne ke samaya mAga kara samudra meM jA chigA thA aura aba bhI Dara ke mAre vahIM raha rahA hai| yahA~ mainAka kI vRkSaprativimba ke sAtha samAnatA batAI jAne se upamA hai, jo sapakSatA zabda meM zliSTa hai| sakhA Adi zabdoM kI taraha sapakSa zabda sAdRzya artha batAne meM lAkSaNika hai ! pratibimbita vRkSa kI laharAtI TahaniyoM meM hilate hue paMkhoM kI samAnatA thii| 'tara' 'tara' aura 'pakSA' pakSa' meM cheka aura anya vRttyanupAsa hai / / 116 // payodhilakSmImuSi kelipalvale riMsuhaMsIkalanAdasAdaram / sa tatra citraM vicarantamantike hiraNmayaM haMsamabodhi naiSadhaH // 117 // priyAsu bAlAsu ratikSamAsu ca dvipatritaM pallavitaM ca vibhratam / smarArjitaM rAgamahIruhAGkuraM miSeNa caJccozcaraNadvayasya ca // 118 // anvayaH-sa naiSadhaH tatra payodhi-lakSmI-muSi keli-palvale riraMsu-haMsI-kala-nAda-mAdaram , antike vicarantam , bAlAsu rati-kSamAsu ca piyAsu caJccoH caraNa-dvayasya ca miSeSa dvipatritam palkavitam / smarAjitam rAga-mahoruhAGkaram bibhratam , citram hiraNmayam haMsam abodhi // 117-198 // 1. caJcA: Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite TokA -sa naiSadhaH = niSadhAdhipatirnalaH tatra-tasmin payodhiH =samudraH tasya lacamI:-zobhA (10 tatpu0) tAM muSNAti = apaharatIti tathokte ( upapada tatpu0) samudra-sadRze ityarthaHkelayekrIDArtha palvalam = saraH (ca0 tatpu0 ) tasmin riraMsu0 =rantumicchantIti riraMsapazca - tAH iMsyaH = haMsapalyaH ( karmadhA0 ) ramaNecchAvatyo haMsya iti yAvat tAsAM kalaH=avyaktamadhuraH (gha. tarapu0) nAdaH zabdaH (karmadhA0 ) tasmin sAdaram = Adarasahitam utsukamityarthaH ( sa0 tatpu0 ) antike-haMsInAM samIpe vicarantam = vicaraNaM kurvantam bAlAsu kizorISu = AsannayauvanAsvityarthaH ratiH= saMbhogaH tasmin kSamAsu = samarthAsu ca priyAsu = praNayinISu viSaye samboH troTayoH ( 'cannusroTirume striyAm' ityamaraH) caraNayoH pAdayoH dvayam - yugalam (10 tatpu0 ) tasya (pa. tatpu0) miSekha = kaivena dvipatritam = patravyayuktaM pallavitam = sajAta pallava ca smareNa kAmena arjitam = utpAditamityarthaH ( tR0 tatpu0 ) rAga:- anurAga eka mahImahaH = vRkSaH ( karmadhA0 ) tasya akuram = praroham vibhratam = dhArayantam , bAlAsu haMsISu dviSatritam rAgAGkaram svalyAnurAgamityarthaH yuvatiSu ca haMsISu pallavitAGkaram bhUyAMsamanurAgamityartha iti kramazo'nvayaH, citra = ad sutam hiraNa prayam = suvarNamayam haMsam prabodhi - azAsIt vAnityarthaH // 117-118 // vyAkaraNa-naiSadhaH isa zabda ke sambandha meM pocha 36 vA zloka dekhie / muSi/muS + vip kartari sa0 / riraMsuH rantumicchuH iti / m + san + u / ratiH (m +ktin mAve / dvipatri. tam de patre sajAte'syeti dvipatra+itac / pallavitam pallavAni sajAtAnyasyeti pallava+itan / vinatam bhRm+zata, num kA abhAva dvi0 / hiraNmayam hiraNyam eveti hiraNya+mayaTa (svAtheM ) 'dANDi hiraNmayAni' (pA0 6 / 4 / 174 ) se nipAtita / prabodhi/budh +ciNa luGa (kartari ) / .. hindI- vaha niSadhAdhipati nala samudra kI zobhA curAne vAle usa krIr3A-sarovara para ramaNa ko icchA rakhane vAlI haMsiniyoM ke madhura zabda kI ora Adara-bhAva rakhe, samIpa meM hI vicaraNa karate hue, kizoriyoM aura saMbhogasamartha priyatamAoM ke pati coMca aura do caraNoM ke bahAne do patte tathA (bahuta ) patte vAle, kAma dvArA lagAye anurAga-rUpI vRkSa kA aMkura dhAraNa karate hue eka vicitra sone ke haMsa ko dekha baiThI // 117-118 // TipapaNI-jahA~ eka ho vAkya eka zloka meM samApta na hokara do meM calA jAtA hai, use yumaka kahate haiM / ye do zloka bhI yugmaka haiM, isalie eka hI sAtha donoM kI vyAkhyA karanA hamane ucita samajhA hai jabaki anya TIkAkAra pRthak 2 vyAkhyA kara rahe haiN| haMsa ko coMca aura donoM paira rAga vAle ( lAla ) the| isa para kavi kAmavRkSa ke akura ko kalpanA kara rahA hai| coM va ora pairoM kA rAga ( lAlI) tayA hRdaya kA rAga ( anurAga ) donoM abhinna hokara eka bana gaye haiM / anya vRkSoM kI taraha kAma-vRkSa para mo aMkura phUTa kara pahale do patte nikale jo haMsa ke caJca puTa rUpa meM the / ye do pattoMvAlA anurAga bAlAoM-Asanna-yauvanAoM ke prati thA, jo abho rati-kSama nahIM hone pAI thIM, lekina do caraNoM ke rUpa meM anurAga pallavita ho uThA thA jo rati-kSama pUrNa-yauvana-prApta. ramaNiyoM ke lie thaa| isa taraha sabase pahale yahA~ kavi do vibhinna rAgoM ke abhedAdhyavasAya. dvArA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravamaH sargaH mede amedAtizayokti khar3I karake kAma para vRkSatvAropa se rUpaka banAtA hai, phira unase cancu aura caraNoM kA apahava karake unameM dvipatrita aura pallavita aMkura kI sthApanA se apaha ti jor3akara dvipatrita aura pallavita anurAga kA kramazaH bAlAoM aura ratikSamAoM se sambandha batAkara yathAsaMkhya bhI dikhA rahA hai / isake bAda yaha kalpanA karatA hai ki coMca aura caraNoM kA yaha rAga mAno bAhara prakaTa huaa| haMsa kA bhItarI rAga (prema ) hai| yaha utprekSA hai, jo gamya hai vAcya nahIM / isa prakAra yahA~ ina sabhI kA aGgAGgibhAva saMkara hai| 'payodhilakSmImuSi' meM upamA hai, kyoMki hama pIche batA Aye hai ki daNDI ne 'saundarya curAnA' Adi lAkSaNika muhAvaroM kA sAdRzya meM ho paryavasAna mAnA hai| upamA kI yahA~ saMkara se sasRSTi ho mAnI jaaegii| kelipalvale-eka ora kavi sarovara ko 'payodhi lacamImuSi' batA rahA hai. to dUsarI ora use 'kelipalvale' kaha rahA hai| palvala alpa jala vAlI talaiyA ko kahate haiM jisameM malA itanI zakti kahA~ ki vaha 'payodhi-lacamI-muTa' bane / yaha kavi kA anaucitya hI smjhiye| yahA~ keliparasi kahanA hI ucita thA / / 117-118 // mahImahendrastamavekSya sa kSaNaM zakuntamekAntamanovinodinam / priyAviyogAdvidhuro'pi nirbharaM kutUhalAkrAntamanA manAgabhUt // 119 // anvayaH-sa mahImahendraH ekAnta-manovinodinam tam zakuntam kSaNam avekSya priyA-viyogA nirmaram vidhuraH api ( san ) manAk kutUhalAkrAnta-manAH abhUt / TokA-saHmadhAH indraH mahendraHpRthvIndraH (10 tatpu.) ekAntam nitAntaM yathA syAttathA manovinodayati rajathatIti tathoktam ( upapada ttpu0)| tam zakuntam pakSiNam haMsamityarthaH kSaNaM muhUrtam avecya avalokya priyAyAH praNayinyAH damayantyA iti yAvat viyogAt virahAra (pa0 tatpu0 ) nirbharam bhRzaM yathA syAttathA vidhuraH vihvalaH api ( san ) manAk ISad yathA syAttathA kutUhalena-kautukena AkrAntam adhiSThitam (tR0 tatpu0) manaH cittam ( karmadhA.) yasya tathAbhUtaH (20 bI0) prabhUt sanAtaH // 116 / / myAkaraNa-samam kAlAtyanta-saMyoga meM dvi0 / vinodinam vi+nu+pic+pit tAcchIlyAtheM dvi0| vidhuraH vigatA ghUH-kArya-mAro yasmAditi ( prAdi ba0 vI0 ) duHkhii| hindI-vaha pRthvI kA indra ( nala ) atimano-rajaka usa pakSI ko apamara dekhakara priyA-viyoga ke kAraNa anyanta vihvala hotA huA mo mana meM kutUhala-pUrNa ho uThA // 19 // TippaNI-'mahI' 'mahe' aura 'kunta' 'kAnta' meM cheka, 'manA' 'manA' meM yamaka aura anyatra vRtyanuprAsa hai / / 116 // avazyamavyeSvanavagrahagrahA yayA dizA dhAvati vedhasaH spRhA / tRNena vAsyeva tayAnugamyate janasya cittena bhRzAvazAsmanA // 120 // anvayaH-pravazya-manyeSu anavagraha-ahA vedhasaH spRhA yayA dizA, dhAvati, tayA bhRzAvazAtmanA banasya cittena tRNena vAtyA iva ( vedhasaH spRhA ) anugamyate / TIkA-avazyaM yathA syAtathA bhavyeSu bhavitavyeSu zumAzumAyeMSu (sup-supeti samAsaH) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiSadhIyacarite bhavagraha:rodhaH vAdheti yAvat na avagrahaH ityanavagrahaH (naJ tatpu0 ) yasmin tathAbhUta: (ba0 bI0 ) yo grahaH abhinivezaH nirbandha ita yAvat / 'graho'nugraha-nibandha grahaNeSu gNodyame iti vizvaH ) ( karmadhA0 ) yasyAM tathAbhUnA (ba0 vI0 ) niraGkazAbhinivezeti yAvat vedhasaH= vidhAtuH spRhA=icchA yayA dizA=mArgeNa dhAvati gacchati, tayA= dizA eva, bhRzam = nitAntam pathA syAttathA avazaH==na vazaM = niyantraNam yasmin tathAbhUnaH (ba0 bo0) prAtmA svarUpaM basya tena (ba0 va . ) vidhAtricchAdhInenetyarthaH janasya = lokasya cittena = manasA bhRzAvazAtmanA tRNena ghAsena vAtyA=vAtAnAM samUha iva =beyasaH spRhA anugamyate = anustriyate, avazo hi tRSo yena yathA vAtyA gacchati tenaiva pathA yathA gacchati tathaiva payA vidhAtecchati tathaiva lokAnAM mano'pi karotIti bhAvaH // 120 / / vyAkaraNa-avazya bhanya-bhavatIti bhU+yat kartari ( bhavya-geya-pravacanIyo0' (pA. sh4|68) se nipAtita avazyaM bhavya iti 'lumpedavazyamaH kRzye' isa niyama se avazyam ke ma kA lopa / avagrahaH ava+/graha +paJ / vAtyA vAtAnAM samUha iti vAta+ ya ('pAzAdibhyoyaH' pA0 4 / 2 / 46 ) / - hindI-avazya honahAra bAtoM meM jisa ora vidhAtA kI beroka-Toka haTha vAlI icchA jAtI hai, usI ora logoM kA atyanta vivaza huA mana (bhI) usake pIche-pIche isa taraha jAtA hai jaise atyanta vivaza huA tinakA A~dhI-tUphAna ke pIche-poche jAyA karatA hai // 120 // TippaNI-yaha kitanI vicitra bAta hai rAjA nala ke dhIrodAtta nAyaka hone para bhI usakA mana haMsake prati caJcala ho uThA aura vaha use pakar3ane kI socane lgaa| nala bhI kyA krtaa| yaha to saba vidhAtA kI icchA hai ki nala hama ko pakar3e aura use mAdhyama banAkara damayantI ke sAtha vivAha kI yojanA banAve / yahA~ vidhAtA ko icchA ke pIche jana-mana ke jAne kI tulanA vAtyA ke pIche-pIche nAne vAle tRNa se karane se upamA hai| "grahagrahA" meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai // 120 // bhathAvalambya kSaNamekapAdikAM tadA nidadrAvupapalvalaM rakhagaH / sa tiryagAvarjitakandharaH ziraH pidhAya pakSeNa ratilamAla saH // 121 // andhayaH-atha tadA rati klamAlamaH sa khagaH ekarAdikAm abalambya tiryagAvarjita-kandhara: pakSepa ziraH pidhAya kSaNam upalbalam nidadau / TokA-atha = anantaram tadA tasmin samaye rateH = sambhogasya yaH klamaH khedaH ( Sa. tatpu0 ) tena alasaH= AlasyayuktaH ( tR0 tatpu0 ) sa khaga = pakSI haMsa ityarthaH ekapAdikAm = eka: pAdo'sthAmastoti tathoktAm sthinim avalarUpa = Azritya ekapAdena sthi vetyarthaH liyaMka = vakaM yathA syAttathA zrAvarjitA = nIcaiH kRtA ( sRpsupeti samAsaH ) kandharA=grIvA ( karmadhA0 ) yena tathAbhUtaH ( ba0 vra'0) pakSaNa = garutA ziraHzIrSam pidhAya = AcchAdya upapalvalam = palbalasya samIpamiti ( avyayIbhAva ) kSaNam = muhUrtam nidadrau= suSyApa / byAkaraNa-rakapAdikAm ( sthitim ) ekazcAsau pAdaH ekAdaH so'syAmastoti ekapAda + Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 103 chan (matubarthe ) Tha ko ik +TAp dvi0| vaise dekhA nAya, jo 'na karmadhArayAt matvarthIyaH' isa niyamAnusAra yahA~ matvoMya pratyaya na hokara ekaH pAdo yasyAm isa taraha ba0 vI0 karake kumbhapadyAdi maiM ekapadI zabda kA pATha pAne se pAda zabda ke antima akAra kA lopa karane ke bAda DIpa pratyaya uMgAkara aura pAda ko ( bhatvAt ) padAdeza karake 'ekapadom' bananA cAhie thA, kintu kavi ne 'na karmadhArayanmatvathIyaH' isa niyama ko anitya mAnakara matvarthIya hI kiyA hai| pidhAya api+ VvA+ lyap bhAguri ke matAnusAra api ke a kA lopa ) / nidadrau/nidra+li ! - hindI-tadanantara usa samaya saMbhoga kI thakAna se alasAyA huA vaha pakSI ( haMsa ) eka paira para khar3e hone kI sthiti apanAye ( aura ) gardana ko tirache nIce jhukAye, paMkha se sira chipAkara ghor3I dera ke lie sarovara ke pAsa so gayA / / 121 / / TippaNI-yahA~ kavi ne 'haMsa kA jAti-svabhAva batAkara yathAvat bastu varNana kiyA hai, ataH yahA~ svabhAvokti alaMkAra hai, 'svabhAvoktiralaGkAro yathAvad vastu-varNanam' isI kA dUsarA nAma jAti bhI hai / zandAlaGkAra vRttyanprAsa hai / / 121 / / sanAlamAtmAnana nirjitapramaM hiyA nata kAJcanamambujanma kim / abuddha taM vidrumadaNDamaNDitaM sa pItamambha:prabhucAmaraM nu kim // 12 // - anvayaH-saH tam AtmAnana nirjita-prabham , hiyA natam manAlam kAJcanam ambujanma kim / beduma-daNDa-maNDitam pItam ambhaH-prabhu-cAmaraM ca kim ? ( iti ) abuddha / TIkA-saH nalaH tam =nidrANaM, haMsam asmanaH svasya yat prAnanam =mukham ( 10 parapu0 ) tena nirjitA= parAstA ( tR0 tatpu0 ) prabhA= kAntiH ( karmadhA0 ) yasya tat (ba0 vI0) arthAt nalena nijamukhadvArA yena saundaya jitAmiti kRtvA hiyA = lajjayA natam =namram sanAlam bAtam = kANDaH mRNAladaNDa iti yAvat tena saha vartamAnam (ba0 pra0) savRntamityarthaH kAmcasam = suvarNamayam ambujanma = ambundi jale janma yasya tat (ba0 vI0) ambujama kamalamiti pAvat anyo'pi pareNa nijito nimnamukhI bhavati / vidramasya = pravAlasya yo daNDa = (10 varapu0 ) tena maNDitam = alaGkRtam ( tR0 tatpu0 ) pItam = pItavarNam ammaH = jalam tasya pramuH svAmI ( 10 tatpu0 ) jalAdhidevo varuNa ityarthaH tasya cAmaram = prakIrNakam ca kim ? ekAdasthito haMsaH sadaNDaM zveta cAmaram pratIyate smeti bhAvaH / / 122 / 3. vyAkaraNa-kAJcana = ka canasya vikAra iti kAJcana +aJ ('anudAttAdezca' ) pA0 4 / 3 / 140, prabuddha =Vbudh + luG+taG ta ko dha / hai hindI-"mere mukha dvArA saundarya meM hAra khAye ( isIliye ) lajjA se jhuke, nAladaNDa sahita sone kA kamala hai kyA ? tathA mUMge ke daNDa se maMDita, pIle raMga kA jalAdhipati ( varuNa ) kA caMvara hai kyA ?" ( isa taraha ) nala ne usa ( haMsa ) ko samajhA / / 122 // TippaNI-yahA~ apanI eka lAla TaoNga para khar3A huA aura sira ko paMkhoM ke bhItara chipAye suvarNapriya haMsa nAla-sahita suvarNa kamala aura mUMge kI mUThabAlA varuNa kA pIlA caMvara jaisA laga rahA thaa| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 naiSadhIyacarite mallinAtha ne yahA~ utprekSA mAnI hai| 'kim' zabda utprekSA-vAcakoM meM ginA huA hai hI kintu hamA: vicAra se kavi ne aprastuta kI do koTiyoM jo yahA~ khasI kI haiM, ve sandeha ke liye bhI pUrI banA rahI haiM 'arthAt yaha nAla-sahita svarNa-kamala to nahIM kyA ? athavA varupa deva kA vidruma kA mUTha vAlA caMvara to nahIM kyA ? isa taraha hama yahA~ utprekSA aura sandeha kA saMkara ho maaneNge| zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai / / 122 // kRtAvarohasya hayAdupAnahI tataH pade rejaturasya bibhrtii| tayoH pravAlavanayostathAmbujainiyoddha kAme kimu baddhavarmaNI / / 123 / / anvayaH-tataH hayAt kRtAvarohasya asya upAnahI vibhratI pade tayoH vanayoH pravAlaH tathA ambujaiH niyodhukAme vaddha-varmaNI kimu ( iti ) rejtuH| TIkA-tataH= tadanantaram hayAt = azvAt kRtaH= vihitaH avarohaH = uttaraNam yena tathA mUtasya ( ba0 bI0 ) asya = nalasya upAnahI pAdatrANe ( pAdatrANe upAnahIM' ityamaraH / vinatI = dhArayatI pade caraNau tayoH = prakRtayoH banayoH = kAnana-jalayoH ( 'nane salila-kAnane ityamaraH ) pravAlai: - kisalayaH tathA ambujaiH = kamalaiH ( saha ) niyoddha yuddha kartum kAmaH = icchA yayoH tathAbhUte ( satI ) (20 bI0 ) baddham =ddham varma= kavacaM yAbhyAM tathA mUte (ba0 vI0) kimu iti sambhAvanAyAm rejatuH zuzumAte upAnahI dhArayantau nalasya caraNau vanasya (kAnanasya) pravAle: tathA vanasya ( jalasya ) ambujaiH saha yuddha kartum baddhakavacAviva pratIyete smeti bhAvaH // 123 // vyAkaraNa-vibhratI bhR +zata napuM0 pra0 dviva0 ambujam ambujalam tasmAjjAyate. iti agbu+/jan+Da / niyokAme ( tum kAma-manasorapi ) isa niyama se tum ke ma kA lopa hindI-tatpazcAt ghor3e se utare usa ( nala ) ke donoM paira jUtA pahane aise laga rahe the mAnoM donoM vanoM (kAnana, jala ;) ke pallavoM aura kamaloM ke sAtha yuddha ThAnanA cAhate hue kavaca bApa huye hoN| 123 / / TippaNI-rAjA nala ke jUte pahane paira apanI mRdu lAla chaTA meM vana ke pravAloM aura jala ke rakta kamaloM se bar3ha-car3ha kara the| isa para kavi ne kalpanA ko hai ki mAnoM ve una donoM se lar3ane hetu kavaca pahane hue hoN| yuddha meM bIra kavaca pahana kara hI lar3A karate haiN| jUte kavaca bana gaye / isa taraha yahA~ utprekSA hai vana zabda meM zleSa aura kAnava aura jala kA kramazaH pallava tathA kamala se anvaya hone se yathAsaMkhya alaMkAra hai / zabdAlakAra vRttyanupAsa hai // 123 / / vidhAya mUrti kapaTena vAmanI svayaM balidhvaMsiviDambinImayam / upetapAzrvazcaraNena mauninA nRpaH pataGga samadhatta pANinA // 124 // " anvayaH-ayam nRpaH kapaTena vAmanIm bali-dhvaMsi-viDambinI mUrtim vidhAya mauninA caraNa; upetapAzvaH pANinA pataGgam svayam ( eva ) samadhatta / TIkA-ayam eSa nRpaH rAjA nalaH kapaTena=chalena vAmanIm =hasvAm balim = etatsaMzaka rAkSasarAjam dhvaMsayatauti balidhvaMsI-( upapada tatpu0 ) viSNuH tam viDambayati Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH anurotItyevaMzIlAm ( upapada tatSu0 ) matima = svarUpam vidhAya= kRtvA vAmanAvatAravat zarIre laghubhUyetyarthaH mauninA- tUSpokena niHzamdeneti yAvat paraNena = pAdena upetam = prAptam pAzvam haMsasya sAmIpyaM yena tathAbhUtaH (10 bI0) san nibhRtaM haMsa samIpe gatvetyarthaH pApinA kareSa jAm = pakSiyam haMsamiti yAvat svayam = AtmanA (eva) samadhatta = dhRtavAn gRhItavAnityarthaH // 124 // vyAkaraNa-vAmanIm vAmana DI ( gaurAdisvAt / dhvaMsI, vimbinI tAcchIlye NiniH maunI mune va iti muni+maNa , tadasyAstIti mauna+n ( matupaye ) / patA = patan = utpatan gacchatotipat + gam + / samadhatta sam +/pA+ruG / hindI-isa rAjA nala ne chala se vAmanAvatAra kA sA choTA zarIra banAkara, dave pA~va pAsa pahu~cakara hAtha se pakSI ko svayaM (hI) pakara liyA / / 124 // TippaNI-yahA~ pakSI pakar3ane kI kriyA kA yathAvat varNana hone se svama vokti hai, sAtha meM zarIra ko vAmanAvatAra ke zarIra se turunA meM upamA hai| zabdAlaMkAra vRttyanupa sa hai / vAmanAvatAra ke pArApika saMketa ke sambandha meM pIche 70 vau zloka dekhiye // 124 // tadAttamAtmAnamavetya saMbhramAt punaH punaH prAyasadusplavAya saH / gato virutyoDyane nirAzatAM karau nirokSurdazati sma kevacam // 125 // andhavaH-sa AramAnam tadAyattam avetya saMbhramAt utplavAya punaH punaH prAyasat ; uDDayane nirAmatAm gataH ( san ) viruttha kevalam nirodhu: karau dazati sma / ; TIkA-saH haMsaH pApmAnam = svam tasya = nalasya bhAvacam - adhInam tadgRhItamityarthaH (10 tatpu0) bhavetya =zAtvA saMbhramAtma yAt uslavAyaDDIya gamanAya punaH punaH vAraM vAraM prAyasat = prayAsam akarot , uDyane utpatane nirgatA bhAzA-vasmAditi nigazaH (prAdi ba0 bI0 ) tasya mAvaH tattA tAma gataH prAptaH san nirAzo mUtvetyarthaH birusya = vizva honaM zabdaM kRtveti yAvat kevalam nirodadhuH = nirodhakasya grAhakasva nalasyetyarthaH karo-hasto zatisma =daSTavAn / / 125 / / vyAkaraNa-mAsam A+/dA+kta da ko ta / pravetya ava+V+ lyap / prAyasat+ I+Vyas + luG / ukhavaH ut +/plu ap / uDDya ne ut +Do+lyuT / nirodyaHni+/rudh +tRc kartari pa0 / hindI-usa ( haMsa ) ne apane ko pakar3A huA jAnakara bhaya se ur3ane hetu bAra-bAra prayatna kiyA, ( kintu ) ur3ane meM nirAza huA ( vaha ) krandana karake pakar3ane vAle (nala ) ke hAthoM ko hI kATatA jAtA thA // 125 / / TippaNI-yahA~ pakar3e jA rahe pakSI ke svabhAva kA yathAvat varNana hone se svamAvokti athavA bAti alaMkAra hai / punaH punaH meM vIpsAlaMkAra aura anyatra vRttyanupAsa hai / / 125 / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiSadhIyacarite sasaMbhramospAtipataskulAkulaM saraH prpyosktyaanukmprtaam| tamUrmiloleH patagagrahAnnRpaM nyavArayad vAriruhaiH karairiva / / 126 // anvayaH-sasaMbhramotpati-patava-kulAkulam sara: utkatayA utkampitAm prapadya Umi-loleH vAriruhai: karaiH nRpam pataga-grahAt nyavArayat iva / TIkA-sasaMbhramam saMbhramo =bhayam tena sahitaM tathA syAttathA ( ba0 bI0 ) utpatanti = uDDIyante iti utpAtinaH=( upapada tatSu0 ) ye patantaH pakSiNaH (karbhadhA0) ('patatri-patri. pataga-patat-patrarathA-NDajAH' ityamaraH ) teSAM yat kulam = samUhaH = (10 tatpu0) tena bhAkulam - kSubdham (pa0 tatpu0) saraH=kroDAsarovaraH utkatayA ska- unmanAH tasya bhAvaH tattA tayA duHkhitayetyarthaH / ( 'utka manAH' ityamaraH ) anukampratAm = dayAlutAm prapathaprApya dayAM karavetyarthaH urmimiH taraGgaH loleH= caJcalaiH ( tR0 tatpu0 ) vArirahaiH kamaleH ( eva ) karaH- hantaiH nRpam - rAjAnam nalam patagasya = pakSiyaH haMsasyetyarthaH grahAt=grahaNAt nyavArayat = nyaSedhat zvetyusprekSAyAm / sarovaraH nalakartRka-haMsagrahaNAt duHkhIbhUya karuNAdraH san caladbhiH kamalaM eva karaiH rAjAnaM nyavArayadiveti bhAvaH // 116 // vyAkaraNa-uskaH ut = udgatamanaska+ka: svAthe ('utka unmanAH' pA0 52 80) se nipAtita / anukampra anukampate iti anu+/kampa+ra: ( 'nami-kampi0' pA0 3.21167 ) / patagaH patan = utsavan gacchattIti patan + gam +DaH vikalpa se na kA lopaH / vArirahaiH vAriNI = jale rohantIti vAri+/ha+kaH / grahAt yahA~ nivAraNArtha meM paJcamI huI hai| hindI-bhaya ke kAraNa ur3a jAne vAle pakSisamUha se kSubdha huA krIDA sarovara duHkhI hone se dayA meM Akara taraMgoM se hila rahe kapala rUpI hAthoM dvArA rAjA ( nala ) ko mAno pakSo ko pakar3ane se roka rahA thA // 126 // TippalI-hama dekhate haiM ki kisI ko mArane ko tayyAra hue baiThe kisI AdamI ko dekhakara pAsa meM khar3A koI bhI vyakti duHkhita ho dayApUrvaka hAthoM se manA kara detA hai na mAro, na maaro| isa tathya kI kalpanA kavi krIDAsarovara para kara rahA hai| kSagdha hue jala ke kAraNa hirU rahe kamala usake hAtha bana gye| isa taraha yahA~ rUpaka aura utprekSA kA agAGgibhAva saMkara hai / yathAvat vastuvarNana dekhakara hama yahA~ skmAvokti bhI kaha sakate haiN| 'pAti' 'pata' 'pata (ga) meM varNa-sAmya eka se adhika vAra hone se cheka na hokara vRtyanupAsa hai, kintu 'kulA' 'kula' meM cheka hI hai / / 126 / / patatriNA tanucireNa vaJcitaM zriyaH prayAntyAH pravihAya pAvalam / calatpadAmmohahanUpuropamA cukUja kUle kalahaMsamaNDalI // 12 // anvayaH-rucireNa patatripA vazcitam tat palvalam pravihAya prayAntyAH zriyaH calat-padAmbhoruhanUpuropamA kalahaMsamaNDalI kUle cukUja / 1. anukampitAm Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH TokA-rucireNa-sundareNa patatriNA pakSiNA haMsenetyarthaH vazisama -rahitam tat pazyapam =saraH pravihAya tyatro prayAmsyAH = gacchantyAH zriyaH somAyAH aba ca lakSmyAH calata. pahe-caraNo ammohe- kamale iveti padAmmora ( upabhita tatpu0 ) calantI ca te padAmbhoruhe (varmapA0 ) tayoH tatra sthitayorityarthaH yau nUpurau = manjore ( sa0 tatpu.) tAbhyAm upamA=sAdasam ( tR0 tatpu0 ) yasyAH tayAbhUtA (ba0 bo0) kalahaMsAnAm = rAjahaMsAnAm maNDallIsamUhaH (pa0 tatpu0) kUle = sarasaH taTe cukUja= zabdayAJcakra // 127 // gyAkaraNa-patatrI = patatre garutau asyAstIti patatra+in ( matuvartha ) / rucira-rocate iti +kiraca / cukUjaj +liTa / hindI-sundara pakSA se vaJcita. usa sarovara ko chor3akara jA rahI zrI (zomA, lakSmI) ke hicha rahe kamala-jaise caraNoM ke nupUro ke samAna rAjahaMsoM ko maNDalo tora para zamda karane mo|| 127 // TipalI-yahA~ kavi ne zrI zabda meM zleSa rakhakara bar3I anokhI kalpanA kI hai| zrI zobhA aura lakSmI devI ko bhI kahate haiM / usa svarNa haMsa ke nala dvArA pakar3e jAne para kroDAsara kI sArI zomA bAtI rhii| isa para kavi kanpanA yaha hai ki mAno sarovara ke kamaloM meM rahane vAlo (padmAlayA)chakSmI devI calI jA rahI hai aura sAthI ke ekaDe jAne para tIra para zanda karate hue haMsa lakSmIdevI ke bajate hue nupUra hoN| vaise mo koI nAyikA priyatama ke cale jAne para milana-sthAna ko chor3akara nupUroM ko jhanajhanAtI huI vApasa calI jAtI hai| yahA~ do viminna zriyoM ke abhedAdhyavasAya se atizayokti, kalahaMsa-maNDI kI nUpuroM se tulanA meM upamA, apane sAthI ke pakar3e jAne para anya haMsoM ke ur3akara kUjane meM yathAvat pakSi-svabhAva ke varNana se svabhAvokti aura kalpanA meM gamyotprekSAina samI kA aGgAGgibhAva saMkara hai| kUle 'kala' meM chaMka aura anyatra vRttyanupAsa zabda laMkAra hai // 127 na vAsayogyA vasudheyamIdRzastvamaGga yasyAH patirujjitasthitiH / iti prahAya kSitimAzritA nabhaH khagAstamAcukruzurArakaiH khalu // 128 // anvayaH- "aGga yasyA ujjhita-sthitiH IdRzaH tvam patiH ( asi ) ( sA ) iyam vahudhA vAsa. gobA ma ( asti ) / " iti kSitim prahAya namaH AzritAH khagAH mAravaiH tam AcukruzuH khalu // TIkA-zraGga ! he ! yasyAH vasudhAyAH umitA= tyaktA sthitiH = maryAdA yena taya bhUtaH (20 bo0) IzaH= etAdRzaH niraparAdhasyAsmAkaM saha narasya grahaNe adharma kurvANa: svam patiH= pAlaka: basIti zeSaH, sA iyam vasudhA pRthivI vAsasya yogyA (pa0 tatpu0) nivAsAna bastIti zeSaH, iti kSitim - vasudhAm prahAya tyaktvA nabhaH=AkAzam prAzritAprAptA: khagAH pakSiNaH haMsA ityarthaH AravaiH zandaH tam = nalam prAcukuzuH=ninditAntaH khalu syusprekSAyAm // 128 // myAkaraNa vasudhA vasUni ( ratnAni ) dadhAtIti vasu+Var+kaH / kSitiH kSiyanti = Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 . naiSadhIyacarite nivasanti prApino'treti /kSi+ktin adhikaraNe / khagAH khe=AkAze gacchantIti kha+ gam + dd| pAravaiH A+/+ap maave| :prAcukazuH A+/kaz +liTa (pra0 pu0 v0)| hindI-"are, jisa ( vamudhA ) kA maryAdA bhaMga kiye hue tU pati hai, ( vaha ) yaha vasudhA rahane yogya nahIM"-isa taraha vasudhA ko chor3akara AkAza meM gaye hue pakSI kUjana-zabda se mAno usa (nala ) ko dhikkAra rahe the // 1.8 // TippaNI-koI sthAna yadi acchA bhI kyoM na ho, kintu khatare se bharA ho to use chor3anA ho par3atA hai-isa sArvajanIna tathya para kavi kI kalpanA yaha hai ki mAno vasudhA ke pati ko maryAdA viruddha AcaraNa vAlA dekhakara haMsoM ko vasudhA-ratnagarmA-chor3anI hI er3o aura AkAza meM jAkara duSTa rAjA ko cillA-cillAkara vikkAranA hI pdd'aa| yahA~ utprekSA hai, jo khalu zanda dvArA vAcya hai| vasuNa zabda ke sAmiprAya hone se parikarAra haiN| 'vAsa' 'vasu' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai| pahale vasudhA zabda se uddeza karake bAda ko pratinirdeza bhI kavi ko vasudhA zabda se hI karanA cAhie thA na ki kSiti zabda se| uddeza pratinidezabhAva-bhaMga sAhitya-dRSTi se doSa hI mAnA jAtA hai|128|| na jAtarUpacchadajAtarUpatA dvijasya dRSTeyamiti stuvanmuhuH / avAdi tenAtha sa mAnasaukasA janAdhinAthaH karapAraspRzA // 129 // andhayaH-atha 'iyam jAtarUpAcchada-jAta-rUpatA dvijasya na dRSTA' iti muhuH stuvan sa janAdhinAthaH kara-pajjara-spRzA tena mAnasaukasA avaadi| TokA-atha = etadanantaram iyam eSA jAtarUpasya = suvarNasya ( 'cAmIkaraM jAtarUpaMmahAra jata-kAzcane'=ityamaraH ) yau chadau= pakSI (10 tatpu0 ) tAbhyAm jAtam utpannam ( ta. tatpu0 ) rUpam = saundaryam ( karmadhA0 ) yasya tathAbhUtasya (ba0 bI0 ) bhAvaH = tattA suvarNapakSakRtasaundaryamityarthaH dvijasya = pakSiNaH haMsasyeti yAvat na-( mayA ) dRSTA= avalokitA' iti = heto muhaH punaH punaH stuvanU = tatsaundarya prazaMsannityarthaH saH-prasiddha; janAnAm adhinAthaH= adhi patiH ( 10 tatpu0 ) rAjA nala: karau eva pAraH ( karmadhA0 ) tam sRzatIti tayoktena ( upapada tatpu0 ) karatala-gatenetyarthaH tena mAnasokasAhasena (haMsAstu-zvetagarutazcakrAGgA mAnasaukasa ityamaraH ) pravAdi = kathitaH // 129 // vyAkaraNa-chadaH chadatIti / chad+ac kartari dvijasya isa zabda ke lie pIche zloka hai| dekhie / mAnasaukAH mAnasam etatsazakaM saraH bhokaH nivAsasthAnaM yeSAM te (ba0 vI0) pravAdi Vvad+luG karmavAcya / hindI-tadanantara-"pakSI ( haMsa ) ko sone ke paMkhoM se utpanna huI yaha sundaratA (kamo nahIM dekho" isa taraha bAra-bAra prazaMsA karate hue isa nareza kI hAtha rUpI piMjare meM baMdhA vaha ho bolA // 126 // TippaNI-yahA~ karoM para pajaratvAropa meM rUpaka hai| 'jAtarUpa' 'jAtarUpa' meM yamakaI anyatra vRttyanupAsa hai| 'dvija' aura 'jAtarUpacchada' zabdoM meM zleSa hai| 'dvija' kA dUsarA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH brAhmaNa aura 'nAtarUpacchada' kA suvarNa jaisI (pIlI ) cAdara hai| pIta varNa hamAre yahA~ bar3A pavitra mAnA gayA hai, isI kAraNa mAMgalika kAryoM meM pIle vastra pahanane kA vidhAna hai| bhagavAna kRSya svayaM pItAmbara hai / isa zleSa se kavi ko yahA~ yaha upamA dhvani vivakSita hai ki jisa taraha sone ko-sI pAlo cAdara bor3he brAhmaya kA saundarya bar3ha jAtA hai, vaise hI sone ke paMkhoM ne haMsa kI sundaratA para cAra cA~da lagA die the| 129 // dhigastu tRSNAtaralaM bhavanmanaH samIkSya pakSAnmama hemajammanaH / tavArNavasyeva tuSArasIkaraimavedamIbhiH kamalodayaH kiyAn // 14 // anvayaH-(he rAjan ! ) hema-janmanaH mama pakSAn samIkSya tRSNA-taralam mavanmanaH dhik astu / tuSAra-zIkaraiH arSayasya kamalodayaH iva tava abhImiH kiyAn kamalodayaH bhavet / TIkA-(he rAjan !) hemnaH- suvarSAt janma ( paM0 tatpu0 ) yeSAM tathAbhUtAn (10 bI0 ) mama pakSAn =garutaH samIcya-STvA tRSNayA-lomena taratam = caJcalam ( tu. tatpu0 ) bhavataH manaH= antaHkaraNam (10 tatpu0) vika prastuninditamastu (ghi nirbhartsana-nindayoH ityamaraH) tuSArasya-himasya zIkaraiH kaNikAbhiH (10 tatpu0) arNavasya samudrasya kamasya-jalasyaudayaH-vRddhiH (10 tatpu0) 'salilaM kamalaM jalam' ityamaraH) iva tabamavataH pramomiH eta: suvarSapaH kiyAn = kiyatparimApa: kamalAyAH= lakSmyAH udayaH vRddhiH bhavet - syAt na ko'pIti kAkuH, arthAt yaSA tuSAra-kaNeH samudra-jalasya na kApi vRddhiH jAyate, tathaiva matpakSagata-suvarNena tava dhanasyApi na kApi vRddhiH bhaviSyati // 130 // vyAkaraNa-dhik manaH dhik ke yoga meM manaszabda ko dvitIyA / tRSNA- tRS +na+TAp kivaM ca / arNavaH prati jaThAni asmin santoti appas+va sa kA lopa / hindI-he rAjan 1) sone ke pakhoM ko dekhakara loma se canau bane Apake mana ko dhikkAra ho| mosa ke kaSoM se samudra ke kamala ( jala ) ko vRddhi kI taraha ( mere ) ina ( sone ke paMkhoM) se tumhArI kamalA ( lakSmI dhana ) kI kitanI vRddhi ho sakatI hai ? // 130 / / TippaNI-yahA~ jisa taraha bosa kI bUMdoM se samudra ke jala kI kucha bhI vRddhi nahIM ho sakatI, jaise hI mere sone ke pakhoM se tumhAre koza kI mI vRddhi kyA hogI -isa taraha sA-dRzya batAne se upamA hai, jo kamalodaya meM zliSTa hai| zabdAlaMkAra kAku vakrokti evaM vRttyanupAsa hai / / 130 / / na kevalaM prANivadho vadho mama svdiikssnnaadvishvsitaantraatmnH| vigarhitaM dharmadhanarnivahaNaM viziSya vizvAsajuSAM dviSAmapi // 131 // anvayaH-(he rAjan ! ) svadokSapAt vizvatitAntarAtmanaH mama vadhaH kevalam prApi-vadhaH na, vizvAsajuSAm dviSAm api nivaha pam dharma-dhanaH viziSya vigahitam ( masta ) / TIkA-(he rAjan ! ) tava IkSaNam =darzanam (pa0 tatpu0 ) tasmAt vizvasitaH = vizvAsaM prAptaH antarAtmA=manaH (karmadhA0 ) yasya tathAbhUtasya (ba0 vI0) mamame vadhaHhiMsA kevalam prANinaH=jovasya vadhaH (10 tatpu0 na ) apitu vizvAsa-ghAto'pi vartate ityarthaH, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. naiSadhIyacarita ( yataH ) vizvAsaM vinammam juSante = sevante iti tathoktAnAm vizvAsamAptAnAmityarthaH ( upapada tarapu0 ) dviSAm =zatraSAm api nivahaNaM = vadhaH dharma evaM dhanaM yeSAM tathAbhUtaiH ( ba0 bI0) dharmaparAyaNe: dharmazAkhibhirityarthaH viziSyaatiricya vizeSarUpeNetyarthaH vigahitam = ninditam astItizeSaH / sAdhAraNatayA dharmAtmabhiH puruSaH jIvamAtrasya hiMsA ninditA, vizvasitasya zaborapi hiMsAyAstu kathaiva kA? vizvAsaghAtinaH kRte mahAprAyazcittasya vidhAnAditi mAvaH // 131 / vyAkaraNa-juSAm juSa+zvip kartari 10 ba0 / dviSAm dviSantIti/viS +vip katari p050| nivahaMNam ni+Vvaha +lyuTa maave| viziSya vi+/ziS + lyap / hindI-(he rAjan / ) tumheM dekhane se mana meM (pUrNa) vizvasta hue merA vadha na kevala prASivadha hai (pratyuta vizvAsa-ghAta bhI hai)| dharmadhaniyoM (dharmazAstrakAroM) ne vizvAsa meM pAe hue zatruoM taka ke bhI vadha kI bar3o bhArI nindA kara rakhI hai / / 131 // TippaNI-ukta zloka meM dviSAmapi' ke api zamda dvArA *auroM kI-niraparAdhiyoM ko to bAta hI kyA'-yaha atha nikalane se arthApatti-alaGkAra hai| 'vo' 'kyo' meM yamaka to nahIM bana sakatA hai, kyoMki artha-meda nahIM hai| zabdArthoM ke paunarutva meM lATAnupAsa banatA hai lekina arthoM meM tAtparya bheda honA caahiye| yahA~ tAtparya bheda hai| 'mama vadhaH' meM badha zabda sAmAnya pakA vAcaka hai jaba ki 'prANi-vadhaH' vAlA vadha vizeSa vadha arthAt vizvAsapAta pUrvaka vadha kA vAcaka hai, isalie yahA~ lATAnuprAsa hai| lATa vidagdha (nipuNa ) ko kahate haiN| unake dvArA prayoga meM khAne se lATAnuprAsa nAma par3A / kaI AlaMkArikoM ne ise vidagdhAnupAsa bhI kahA hai / anyatra vRttyanuprAsa hai // 131 // pade pade santi maTA raNoddhaTA na teSu hiMsArasa eSa pUryate / ghigIzaM te nRpateH kuvikramaM kRpAzraye yaH kRpaNe patamiNi // 132 // anvayaH-pade-pade raNodbhaTAH maTAH santi, eSa hiMsA-rasaH teSu ( kasmAt ) na pUryate ? hazam te nRpateH kuvikramam dhik , yaH kRpAzraye patatriNi ( vartate ) / TIkA-pade pade= sthAne sthAne raNeSu = yuddheSa unaTAH = pracaNDAH ( sa0 tatpu0 ) bhaTAHyodhAH santi = vartante; eSaH = ayam hiMsAyAH=mArapasya rasaH= anurAgaH (10 tatpu0) teSa = maTeSu ( kasmAt ) na pUryate-pUrva kriyate arthAt pracaNDa-maTAnAM vadhaM kRtvA svahiMsAviSayakAnurAgaH pradazyatAm / Irazam = vizvastajanavadhaviSayakam te nRpateH- tava rAzaH kuvikramam = kRtsitaM vikramam zauryam (prAdi tatpu0) dhikvikramo dhikkAra yogya ityarthaH yaH= kuvikramaH kUpAyAH=dayAyAH bhAzrayaH= pAtram tasmin ( pa0 tatpu0 ) patatriNi = pakSiNi mayi haMse ityarthaH vartate iti zeSaH / dayA-pAtre niraparAdhe mayi sva.vikrama mA darzayetyarthaH / / 132 / / / vyAkaraNa-pade pade vIpsA meM dvirukti / pUryate pUr+ruTa karmavAcya / hiMsA hiMs+ma+ TAp / dhika kuvikramam dhik ke yoga meM dvitiiyaa| patatrI-patatraM garut asthAstIti patatra+in (bhtuboy)| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH hindI-sthAna-sthAna meM raNAkare yoddhA ( maujUda); unameM ( apanA ) yaha mArane kA zauka kyoM nahIM pUrA kara lete ? tujha rAje ke isa kutsita zaurya ko dhikkAra hai, jo (mujha-jaise ) dayA-pAtra, dIna panI para (pradarzita ) ho rahA hai / / 13.2 / / TippaNI-pade pade meM vIpsAlaMkAra, 'maTA' bhayA' meM yamaka 'kRpA' 'kRpa' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai / / 132 / / phalena mUlena ca vAribhUruhAM munerivetthaM mama yasya vRttayaH / svayAca tasminnapi daNDAyariNA kathaM na patyA dharaNI haNIyate // 133 // anvaya.-(he rAjan ) vAri-bhU rUhAm phaDena mULena ca muneH iva yasya mama ittham vRttayaH ( santi ), tasmin api daNDa-dhAriNA tvayA pasyA aba dharaNI kathaM na hRNIyate ? TIkA-vAribalaM ca bhUH-pathiko ceti vAri-bhuvI (indra ) tayoH rohantIti tathoktAnAm (mAha tatpu0 ) kamalAnAm vRkSANAM ca, atha ca pAri eva bhUH= utpattisthAnam ( karmadhA0 ) tasyA rohantIti tathoktAnAM kamalAnAm phalena=padmAkSasaMzakena 'kamala DoDA' iti bhASAyAM prasiddhana mUlena kandAdinA atha ca mRNAlena muneH = RSe iva yaspa.mama-haMsasya ittham-evaM prakAreNa vRttayaHjIvanasAdhanAni AjIvikA ityarthaH santIti zeSaH tasmin -niraparAdhe RSi-tulye mayi haMse api daNDa dhArayituM zIlamasyeti tathojena ( upapada tatpu0 ) daNDa-kAriNA adaNDaya-daNDakeneti yAvat tvayA-patyAmA satA aca dharaNIpRthivI kathaM = kasmAt na haNIyate - lajjate ? tvAm anyAyinaM patimavApya tatpatnIbhUtayA pRthivyA avazyaM lajjitavyam , priye anyAyakAriNi sati striyoM jjante eveti bhAvaH // 113 / / gyAkaraNa-hAm/ruha+nivap kartari 50 va0 / istham idam + tham ( prakAre) / dhAriNA V+pin ( tAcchIlye)] hiiyte| hRSIG ( lajjAyAm kaNDvAdi ) yak (sArthe ) / hindI-kamaloM aura vRkSoM ke phala evaM kandamUla para jIvana nirvAha karane vAle muni kI taraha jisa muma haMsa ke kamaloM ke phala ( kasalaDoDe ) aura mUla ( mRNAla ) jIvana-sAdhana hai, usa (nirapararApI) ko bhI daNDa dene vAle tujha pati se Aja pRthivI kyoM lajjita nahIM ho rahI hai ? TippaNI-yahA~ haMsa phala mUla para jIvana-nirvAha karane vAle RSi-muni se apanI tulanA kara rahA hai, isalie upamA hai jo 'vAribhUruhAm meM zliSTa hai / 'vAri ruhAm evaM bhUruhAm' kA muni ke sAtha aura kevala 'vAribhUruhAm' kA haMsa ke sAtha kramazaH anvaya jur3ane se yathAsakhya bhI hai| 'na' 'hama' yamaka dhAriNA 'dharaNI' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai / / 133 // itIdRzastaM viracayya vAGmayaH sacitralakSyakRpaM nRpaM khagaH / dayAsamudre sa tadAzaye'tithIcakAra kAlpayarasApagA giraH // 11 // anvayaH-iti IdRzaiH vAGmayaH taM nRpam sacitra-vailakSya-kRpam viracayya sa khagaH dayAsamudre tadAzaye kAruNyarasAragAH niraH atibIcakAra / 1. pRSIkte Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 naiSadhIyacarite TIkA-iti evaM prakAreNa IdRzaiH= etAdRzaH vADamayai vAgvikAraH= vacobhirityarthaH taM nRpam =rAjAna nalam citram = Azcarya ( 'AlekhyAzcaryayozcitram' ityamaraH) ca vailacyaM = lajjA ca kRpA' = dayA ceti0 kRpAH (dvandU ) taiH saha vartamAnamiti sacitra0 (ba0 vA0) viracaya = kRtvA nale Azcarya lajjA dayAvotpAdyatyarthaH sa khagaH= pakSI haMsa ityarthaH dayA= kAruNyam eva samudraH sAgaraH tasmin ( karmadhA0 ) yasya = nalasya prAzaye = hRdaye ( 10 tatpu0 ) 'prahamAtmA guDAkeza sarva bhUtAzaye sthitaH' iti gotA) kAruNyaMkaruNabhAvarUpaH rasaH= kAvyaraseSu anyatamaH karuNarasa iti yAvat (karmadhA0) tastra prApagAH nadIH (10 tatpu0 ) giraH vAcaH atithIcakAra = pravezayAmAsetyarthaH, yathA nadyaH samudraM pravizanti, tathaiva haMsasya karuSA-pUrNavAcaH nalahRdaye prAvizan , hasaH svakarupavacanAni nalam azrAvayaditi mAvaH // 134 // myAkaraNa-IrazaiH ayam iva dRzyate iti idam +/dRz +kaJ tR0 ba0 / vAGmayaH vAcA vikAraiH ( 'ekAco nityaM bhayaTamicchanti' ) iti vAc+mayaTa ( vikAre ) tR0 ba0 / vailacyam vilazasya mAva iti vilakSa +SyaJ ( Atmanazvarite samyag zAte'nyairyasya jAyate / agnapA'timahato sa vilakSa iti smRtaH) apanI pola khula jAne se hone vAlo lajjA ko vailakSya' kahate haiM / viracaraya vi+ raca+lyap hastra pUrva meM hone se pi ko ayAdeza / khagaH khe = AkAze gacchatIti kha+/ gam +3 / bhApagA apAM = jalAnAm samUhaH Apam tena gacchatIti Apa+ gam +dd+ttaa| atithIcakAra anatithim atithiM cakAreti atithi+ci/+liT / hindI-isa taraha aise-aise vacanoM se usa rAjA ( nala ) ko Azcarya, lajjA aura dayAyukta karake usa pakSI (hasa ) ne una ( rAjA ) ke dayA ke samudra-rUpo hRdaya meM vAyorUpa karuNarasa ko nadiyoM ko pravezArtha prerita kiyA ( arthAt vaha karuNA-bhare zabdoM meM bolA ) // 134 // TippaNI-sacitra vailacaya-pam-haMsa ne nala ko Azrarya meM isalie DAlA, kyoMki eka to yaha ki vaha sone kA thA, dUsare, vaha manuSyoM kI vANI bola rahA thA; lajjita isalie kara DAlA ki vaha rAjA ke caritra kI bar3I buro AlocanA kara rahA thA; dayA rAjA ke hRdaya meM usane isalie utpanna kara dI ki vaha donatA-bharI vANI bola rahA thaa| yahA~ hRdaya para dayA-samudratva kA aura girAoM meM karuNa rasa kI nadItva kA Aropa hone se rUpaka hai| yadi 'rasa' zabda ko zliSTa mAnA mAya, to kAvya ke rasa-vizeSa para rasatva ( jalasva ) kA Aropa mI rUpaka bana jAyegA, kyoMki nadiyoM jala kI hI huA karatI haiM / isa prakAra yaha sAMga rUpaka hai| 'kAra' 'ka'ru' meM cheka, 'kRpam' 'nRgam' padAntagata antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai / / 134 // madekaputrA jananI jarAturA navaprasUtivaraTA tpsvinii| gatistayoreSa janastamardayamaho vidhe tvAM karuNA ruNaddhi na // 135 // anvayaH-jananI jarAturA madekaputrA ( cAsti ) tapasvinI varaTA nava-pramUtiH ( asti ) / tayoH eva janaH gatiH ( asti ) / tam ardayan (he ) vidhe, karuyA tvAm na ruyaddhi ? TIkA-jananImama mAtA jarayA - vRddhAvasthayA AturA=pIDitA ( tR0 tatpu0 ) aham eva Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH e kaH putraH ( karmadhA0) yasyAH tathAbhUtA (10 vI0) astIti shessH| tapasvino=varAkI varaTAhaMsI ( 'haMsasya yoSid varaTA' ityamaraH ) mama mAyeMtyarthaH navA- pratyagrA prasUtiH prasavaH (karmadhA0) yasyAH sA (ba0 bro0) ciraprasUtetyarthaH / astIti zeSaH / tayoH=mAtR-mAryayoH eSa janaH=ahamevetyarthaH gatiH = AbhayaH (asti) / samja nam mAmityarthaH bhadayan pIDayan he vidhe= vidhAtaH karuNAdayA svAm = vidhim na ruNaddhi-nivArayati ? svamAtR-mAryayoH ekamAtra-zaraNaM mAM mArayata: tava hRdaye dayA naudeti kim ? iti bhAvaH // 135 // vyAkaraNa--jananI janayatIti jan+pic+lyuT+GIp / jarA ja+aG ( bhAve )+ TAp / madekaputrA asmad aura yuSmad zabdoM ko samAsa meM eka vacana meM kramazaH mat aura tvat ho jAtA hai| prasUtiH pra+/+ktin mAve / gatiH gacchantyati gam+ktin saptamyarthe / adayan yaha curAdika arda kA banA saMbodhana hai, 'sambodhane ca pA0 3 / 2 / 125 se zatR huA hai| kitane hI vaiyAkaraSoM ne isa dhAtu ko Atmanepada hI mAnA hai| usa sthiti meM adanam = ardaH so'syAstIti arda+ac ( matuvatheM ) karake ardam - ardavantaM karotIti ( nAmadhA0 ) banAkara yaha zatranta kA sambodhana ho sakatA hai| hindI-(merI ) mA~ bUdI hai jisakA eka mAtra putra maiM hI hU~; becArI haMsI ( merI bhAryA) abhI-abhI jaccA banI hai; una donoM kA ( ekamAtra ) sahArA maiM hI huuN| usako mAratA huA he vidhAtA ! tumheM dayA nahIM rokatI-yaha kitanI Azcarya kI bAta hai / / 135 // TippaNI=yahA~ dayA kA kAraNa hote hue mI dayA-rUpa kArya na hone se vizeSokti hai / jananI aura varaTA ke vizeSaNa sAmiprAya hone se parikara mI hai| 'ruSA' 'rupa' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai // 135 // muhUrtamAnaM bhavanindayA dayAsakhAH sakhAyaH navadazravo mama / nivRttimeSyanti paraM duruttaraM tvayaiva mAtaH sutazokasAgaraH // 136 // andhayaH-mama sakhAyaH dayA-sakhAH savadazravaH ca ( santaH ) muhUrta-mAtram mava-nindayA nivRttim eSyanti, param he mAtaH suta-zoka-sAgaraH khayA eva duruttaraH bhaviSyatIti zeSaH / TIkA--mama sakhAyaH=mitrApi dayA= karuNA sakhI-sahacarI yeSAM (ba0 bI0 ) puMvadbhAve dayA-sakhAH = dayAsahitAH sahAnubhUtipUrNA iti yAvat santaH, tathA navanti galanti aNi asrANi yeSAM tathAbhUtA, (ba0 vI0) zoke abhUNi vimuJcantaH ityarthaH muhutam eva muhUttamAtram =kSaNamAtram bhavasya = saMsArasya nindayA = ( 10 tatpu0 ) garhaNena anitya-saMsArasya etAyI eva sthitirastIti tadAlocanAM kRtveti bhaav| nivRttim-zokoparamam eNyanti prApsyanti zoka vismariSyantItyarthaH param: parantu he mAtaH!=janani / sutasya-putrasya zokaH=(10 tarapu0) eva sAgaraH= samudraH ( karmadhA0 ) svayA eva=duruttaraH-duHkhena uttarituM zakyaH, mitrANAM duHkhaM kSaNikameva, kintu tava duHkha yAvajjovanaM sthAsyatIti bhAvaH // 136 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 naiSadhIyacarite __vyAkaraNa-muhurtamAtram kAlAtyanta-saMyoga meM dvi0 / dayAsakhAH samAsa meM sakhin zabda rAma zabda kI taraha akArAnta bana jAtA hai| duruttaraH dura+ut +ta+khala khal kA yoga hone se SaSThI-niSedha hokara 'svayA' meM tRtIyA huI ( 'na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAm' pA0 2 / 360) hindI-mitra loga dayA-pUrNa ho, A~sU bahAte hue thor3I dera saMsAra kI nindA ke sAtha zAnta ho jAeMge; kintu he mA~ ? putrazoka-rUpI sAgara pAra karanA tere lie hI kaThina hogA // 136 // TippaNI-saMsAra meM yaha svAmAvika bAta hai ki yAra-dosta bhAI-bandhu thor3I dera zoka vyakta karake bAda ko use bhUla-mAla jAte haiM, kintu mA~ ho ekamAtra aisI hai, jo bharaNa-paryanta putra-zoka meM jalatI rahatI hai / yahA~ putra-zoka para sAgaratva kA Aropa hone se rUpakAlaMkAra hai| 'dayA' 'dayA' meM ileSa 'sakhAH' 'sakhA' meM cheka aura anyatra vRtyanuprAsa hai // 136 // madarthasandezamRNAlamantharaH priyaH kiyadUra iti svyodite| vilokayantyA rudato'tha pakSiNaH priye sa kIDagmavitA tava kSaNaH // 137 // anvayaH-(he ) priye ! 'madartha-sandeza-mRNAla-mantharaH priyaH kiyaddUre ( varttate )' iti tvayA udive ( sati / atha rudataH pakSiNaH vilokayantyAH tava sa kSaNaH kIdRg mavitA ? TokA-he priye, sandezaH= vAcikazca mRNAlam-visamceti sandeza-mRpAle (dvanda) madyam - iti madarthe ( 'arthena saha nityasamAso vizeSyaliGgatA ceti vaktavyam' ) ( ca0 tatpu0 ) ca te sandezamasAle ( karmadhA0 ) tayoH viSaye manthara:- mandaH alasa iti yAvata priyaH = pati: kiyacca taram ( karmadhA0 ) tasmin kiyadviprakRSTa padeze vartate iti zeSaH iti svayA udite= kathite pRSTe satItyarthaH atha = anantaram rudataH rodanaM prakurvataH aniSTa-vArtAkathanamayAditi zeSaH pakSiNa:vihagAn vilokayantyAH = pazyantyAH tava sa kSaNaH samayaH kohaga = kIdRzo bhavitA bhaviSyati ? matsahacarANAM rodanena manidhanasyAnumAnaM kurvatyAste vajrAhatasyeva hRdayasya tadAnI kApyanirvacanIyA dazA maviSyatIti mAvaH // 137 // vyAkaraNa-sandezaH sam +/diz +ghaJ / udite vad+kta va ko u samprasAraNa sa0 10 / vilokayansyA vi+lok+za+pa 10 e0 / rudataH rud+zatR dvi0 va0 / bhavitA/ bhU+luT / hindI--he priye,-"mere hetu sandeza aura mRNAla ( mejane ) ke viSaya meM derI kara rahA merA priyatama kitanI dUra hai ?" isa taraha tere kahane para bAda ko pakSiyoM ko rotA dekhate hue terA vaha Apa kaisA ( mayaMkara ) hogA ? TippaNI-ukta zloka meM haMsa kI patnI-viSayaka cintA batAI jAne se bhAvodayAlaMkAra hai| 'kSiSaH, 'kSaNa:' meM cheka aura anyatra vRttyanupAsa hai / / 137 // kathaM vidhAtarmayi pANipaGkajAttava priyAzaityamRdutvazilpinaH / viyokSyase vallamayeti nirgatA lipirlalATantapaniSThurAkSarAH // 138 // anvaya:-he vidhAtaH / priyA-zaitya-mRdutva zilpinaH tava pANi-paGkajAt mayi 'vallabhayA viyokyase' iti lalATantapaniSThurAkSarA lipiH kathaM nirgatA ? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 115 TIkA-he vidhAtaH he vidhe ! zaityaM -zItalatvaM ca mRdutvaM - sukumAratvaM ceti zaitya-mRdutve (indra) piyAyAH zaityaH (10 tatpu0 ) zispinaH nirmAtuH (10 tatpu0 ) tava te pANiH hastaH eva paGkajam = kamalam tasmAt mathi = madviSaye vallabhayA=priyatamayA viyogyase= viyukto bhaviSyasi iti balATatapAni=zirodAhakAni ca niSThurANi ceti ( karmadhA0 ) akSarANi yasyA tathAbhUtA (ba0 vI0 ) lipiH lekhaH kathaMkena prakAreNa nirgatA niHsUtA, yena zItala-mRdunA te karakamalena priyatamAyAM zItalatvaM komalatvaM ca vinirmitam tenaiva karakamalena mallalATe priyAviyoga viSayakASi tApakAni kaThorANi vAkSarANi kathaM likhitAnIti bhAvaH // 138 // vyAkaraNa-zilpI zilpamasthAstIti zilpa+in ( matvarthIya) paGkajam=paGkAjjAyate iti paka+/jan+Da / viyogyase vi+ yuj+ lRT ( karmavAcya ) lalATantapa-lalATa tapatIti kalATa+Vtap +khaz mum c| hindI-he vidhAtA, priyatamA meM zItalatA aura komalatA kA sRjana karane vAle tere kara-kamala se mere viSaya meM 'terA priyatamA se viyoga hogA' yaha lalATa ko tapAdene vAlI kaThora akSaroM kI lipi ( lalATa para ) kaise nikala gaI ? TippaNI-tarka zAstra kA yaha niyama hai ki 'kAraNa-guNAH kArya-guNAn Aramante' arthAt kArya meM bhI ve hI guNa hote hai, jo kAraNa meM hote haiM / lipi ke kAraNa bhUta zItala komala kara kamala se lipi meM mo zItala mRdu akSara hone cAhiye the, jo nahIM hone paae| isa taraha kAraNa ke guNoM ke viruddha kArya meM gupya hone se vidhamAlaMkAra hai, jisake mUla meM pApi para paGkajavAropa kAma kara rahA hai, isaliye yahA~ viSama aura rUpaka kA saMkara hai| lalATantapa' ke sAmipAya vizeSaNa hone se parikara bhI hai / zabdAlaMkAra vRttyanuprAsa hai // 138 // ayi' svayUthyarazanikSatopamaM mamAgha vRttAntamimaM vtoditaa| mukhAni lolAzi dizAmasaMzayaM dazApi zUnyAni vilokayiSyasi // 139 // anvayaH-ayi lolAkSi, adya sva-yUthyaH azani-kSatopamam imam mama bRttAntam uditA ( tvam ) dizAm daza api mukhAni apzayam zanyAni vilokayiSyasi vt| TIkA--ayi lole camcake akSiNI- nayane (karmadhA0 ) yasyAH tatsambuddhau (ba0 vI0) lolAkSi pradha= asmin dine svAH svakIyA yUthyAH=varyAH haMsA: taiH ( karmadhA0 ) prazani = vajram tasya kSatam = prahAraH (10 tatpu0) tena upamA-tulanA ( tR0 tatpu0 ) yasya tam (ba0 vI0 ) imam = etam maraNarUpamityarthaH vRttAntam = udantam uditA=kathitA (ttam ) dizAm =dizAnAm daza = dazasaMkhyakAni api mukhAni = agrANi asaMzayam = na saMzayaH= sandehaH yasminkarmaNi yathA syAttathA (ba0 vI) nizcitameva zunyAni-riktAni vilokayiSyasi drakSyasi batakhede / mama saha caremyaH vajraghAtamiva manmaraNodantamAkaNyaM vaM sarvamapi zanyamiva drakSyasoti mAvaH // 136 / 1. api Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 naiSadhIyacarite __ vyAkaraNa-yUthyaH yUthe mava iti yUtha + yat uditA/da+kta karmaNi, vad dhAtu hikarmaka hai / karmavAcya meM gauNa karma 'lam' meM prathamA ho gaI hai aura mukhya karma 'vRttAnta' dvitIyAnta hI raha hindI-o cancala nayanoM vAlI, apane dala ke haMsoM dvArA vajrAghAta-jaisA merA yaha ( mRtyuviSayaka ) bRttAnta kahI jAtI huI ( tU ) nizcaya hI dasoM dizAoM ke bhukha sunA-sUnA dekhegI-yaha kheda kI bAta hai / / 136 / / TippaNI-yahA~ vRttAnta kI tulanA bajra-kSata se kI gaI hai, isaliye upamA hai| 'dizA' 'dazA' meM cheke aura anyatra vRttyanupAsa hai // 139 // mamaiva zokena vidIrNavakSasA svayA vicitrAGgi vipadyate yadi / tadAsmi daivela hato'pi hA hataH sphuTaM yataste zizavaH parAsavaH // 14 // anvaya-he vicitrAGgi, mama eSa zokena vidIrNa-vakSasA khayA yadi vipadyate, tadA hA ! daivena hataH api ( punaH ) hataH asmi, yataH te zizanaH sphuTam parAtavaH ( bhaveyuH ) / TIkA-he vicitrANi caJcU caraNayoH raktavarNatvAt zarIrasya ca zvetasvAt vidhidhavarNAni aGgAni =avayavAH ( karmadhA0 ) yasyAH tatsambuddhau he vicitrANi ( ba0 vI0 ) mama tava zokena manmRtyujanita-duHkhena vidINa = sphuTitam vakSaH hRdayam ( karmadhA0 ) yasyAH tathAbhUtayA (ba0 vI0) tvayA yadi cet vidyate mriyate tadA-tahiM hA! khede avyayam devena =bhAgyena hataH=mAritaH api%=( punaH ) hataH asmi yataH kAraNamidamasti te zizavaH = bAlakAH sphuTam nizcitam yathA syAttathA parAsavaH parAH=parAgatAH prasavaH prANAH yeSAM tathAmUtAH mRtA ityarthaH (prAdi ba0 vI0) bhaveyuriti zeSaH, mayi mRte tvayi jIvitAyAM ca zizUnAM jIvanaM kathamapi sambhAvyate, kintu tvayi api mRtAyAm zizavo'pi nUnaM mariSyantItihA kaSTamitimAvaH / / 140 / / vyAkaraNa-vidIrNa vi+t+, (ta ko na aura na koNa) vipadyate vi/pad+laTa mAvavAcya / hindI-he vicitra aGgoMvAlI, mere hI zoka ke kAraNa vidIrNa huye hRdayavAlI tU yadi mara jAtI hai, to hAya ! daiva kA mArA huA bhI maiM (do bArA ) mara gayA kyoMki tere bacce ( mI) nizcaya hI mara jaaeNge||140|| TippaNI-mAtA yadi jIvita ho, to pitA ke binA bhI bacce bhIvita raha jAte haiM, kintu donoM ke mara jAne para bacce bhI bhare samajha lIjiye / isa taraha haMsa patnI kI mRtyu para baccoM kI mRtyu kI mI kalpanA karake aura bhI adhika duHkhita horahA hai ki bhAgya eka ko mAra kara kaise sAre hI parivAra ko mAra rahA hai / yahA~ patnI kI mRtyu para baccoM kI bhI mRtyu batAne se samuccayAlaMkAra hai / samu. ccaya vahA~ hotA hai jahA~ eka kArya ke hone para 'khale kapota nyAya' se aura bhI kArya ho jaayeN| 'hato' 'hata' meM chekaM tathA 'zasayoramedAt' bAle niyama se 'zavaH' 'sava.' meM yamaka aura anyatra vRtyAnuprAsa hai // 140 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH tavApi hA hA virahAt kSudhAkulAH kulAyakUleSu viluTya teSu te / cireNa labdhA bahamimanorathairgatAH kSaNenAsphuTitekSaNA mama / / 141 / anvayaH-hA ! hA ! bahubhiH manorathaiH cireNa labdhAH asphuTitezmaNAH mama te taba ! mama ) api virahAva kSudhAkulAH ( santaH ) teSu kulAya-kUleSu viluThaya kSaNena gtaaH| " TIkA-hA hA ! mahAn zoko'sti, bahubhiH = anekaiH manorathaiH kAmanAmiH cireNa = bahukAlAnantaram labdhAH prAptAH na sphuTite udghATite IkSaNe= nayane ( karmadhA0) yeSAM tathAbhUtAH (ba0 vro0) mama te - zizavaH tava bhapi ca mama virahAt viyogAt kSudhayA bubhukSayA AkulAH-vihvalAH santaH teSu = prasiddheSu kulAyAnAm =nIDAnAm kuleSu taTeSu prAnteSvityarthaH diluThaya ThitvA kSaNena gatAH = mRtA ityarthaH // 141 // vyAkaraNa-IsaNam IkSyate = dRzyate'neneti + lyuTa karaNe / kSudhA kSudh + vip (mAve)+TAp / hindI-hAya ! hAya ! bahuta so kAmanAoM se cirakAla bAda prApta hue mere ve bacce, jisakI A~kheM taka nahIM khulI haiM, tere aura mere viyoga ke kAraNa bhUkha se tar3apate-tar3apate ghoMsaloM ke kinAroM para lur3akakara zIghra hI mare ( samajho) // 142 // TippaNI-yahA~ 'kulAH' 'kulA' aura 'kUle' meM varSoM kI eka se adhika bAra AvRtti hone se cheka na hokara vRttyanuprAsa aura 'kSaNe' 'kSaNA' meM cheka hai; anyatra' bhI vRttyanupAsa hI hai / / 141 / sutAH kamAya cirAya cucha kRtairvidhAya kamprANi mukhAni ke prati / kathAsu zipyadhvamiti pramIlya sa sutasya sekAd bubudhe nRpAzruNaH // 142 // anvayaH- "he sutAH ! cirAya cukRtaiH kam AhUya, kam prati mukhAni kammANi vidhAya, ( yUyam ) kathAsu ziSyadhvam"-iti sa pramolya nRtasya nRpAzruNaH sekAt bubudhe| TokA-he sutAH putrAH ! cirAya=cirakAlam curU kRtaiH cudvAraiH 'cU~ cU~'-zabdairityarthaH kam pAhUya = AkArya makSyaM yAciSyatheti vAkyazeSaH arthAt mayi mAtari ca gRtAyAM cukRtya cuGa kRtya asmad-vyatirikta kam bhojanaM pAciSyatha kam prati= ( ca ) ke lakSvIkRtya mukhAni = AnanAni karamANi = camcalAni vidhAya- kRtyA kalAyamadhyAt saMmukhA dhAviSyatha iti vAkyazeSaH, (yUem ) kathAsu ziSyadhvam = nAmazeSA mavata arthAt AvayoH maraNAnantaram yUyamapi kathAmAtrAvazeSA eva sthAsyatha, mariSyatheti yAvat iti = evam uktvA sa haMsaH pramIlya-mULApApya strutasyagalitasya nRpasya =rAzo nalasya azrugAH= asrasya (10 tatpu0 ) sekAt = secanAt bubudhe - saMzAM prApa // 142 // vyAkaraNa-cuGa kRtaiH cuGa / kR+ta mAve / kampram =phampate iti+/kampa+raH (narmikampi0 pA0 3 / 2 / 167) / ziSyadhvam ziS + loT ( karmakartari prAptakAle ) / . hindI--"bacco, dera taka cU~ cU~ karake kisako bulAkara ( tuma cuMgA mA~goge ? ) ( aura ) kisako ora mu~ha hilAhilAkara (ghosale ke bI va meM dor3oge ? ) ( tuma ) kathAmAtra zeSa ho jAo" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiSadhIyacarite isa taraha ( kahatA huA ) vaha ( haMsa ) mUrchita hokara rAjA ( nala) ke gire hue A~suoM ke siMcana se hoza meM AyA // 142 // TippaNI-isa zloka meM kavi ne karuNarasa kA bar3A hRdaya dvAvaka citra khIMcA hai| haMsako isa karuNokti se rAjA nala bhI A~sU bahAye binA na raha skaa| zoka ke kAraNa galA ruMdha jAne se haMsa pUre-pUre vAkya hI nahIM bola saka rahA hai| vaise to pUre padoM ko na kahane se nyUnapadatva doSa ho sakatA thA, kintu yahA~ nyUnapadatva karapparasa ko aura bhI puSTa kara rahA hai, isalie doSa ke sthAna meM salTA vaha guNa bana gayA hai / yathAvad vastu-citraNa hone se hama yahA~ svamAvokti kheNge| zabdAlaMkAra vRzyanupAsa hai // 142 // ... itthamamuM bilapantamamuJcad dInadayAlutayAvanipAlaH / rUpamadarzi dhRto'si yadartha gaccha yathecchamathetyamidhAya // 143 // anvayaH-dona-dayAlutayA bhavanipAla: 'rUpam adaziM yadartham (tvam ) dhRtaH asi, atha yatheccham gaccha' iti abhidhAya ittham bilapantam amum abhuJcat / TIkA-dIneSu = AtteMSu dayAloH mAvaH dayAlutA tayA = kAruNikatayA ( sa0 tatpu0) bhavaneH pRthivyAH pAla:=pAlakaH rAjA nala ityarthaH rUpam = saundaryam taveti zeSa adarzi= dRSTam , yasmai iti yadartham = ( arthena nitpasamAsaH ) ( svam ) pRtaH gRhItaH asi / atha = etadanantaram ( tvam ) icchAm anatikramyeti yathecacham = ( avyayImAva sa0) svecchAnusAraM gaccha = yAhi iti=evam abhidhAya = kathayitvA istham pUrvokta-prakAreNa vilapantam = vilApaM kurvantam bhamum etam haMsam amuJcatta tyAja // 143 // gyAkaraNa-dayAlu dayate iti day +Aluc / ittham etena prakAreNeti idam +tham / adarzi/dRz+luG karmavAcya / hindI-dInoM para dayAvAn hone ke kAraNa rAjA ( nala ) ne--( nerA ) saundarya dekha liyA hai jisa hetu tujhe pakar3A hai / isake bAda tU jahA~ cAhatA hai, calA jA' yaha kahakara isa taraha vilApa karate hue usa ( haMsa ) ko chor3a diyA // 143 // - TippaNI-vidyAdhara ne 'yatheccham' meM yathA zabda ko dekhakara yahA~ upamA kaha dI hai, kintu hameM yahA~ kahIM bhI upamAnIpameya-bhAva dekhane meM nahIM A rahA hai / kevala 'mamuM' 'manu' meM yamaka aura anyatra vRttyanupAsa hai / mahAkAvyoM meM sarga ke anta meM chanda badalane kA niyama hone se kavi ne isa zloka meM dodhaka vRtta apanAyA hai jisakA lakSaNa yaha hai-'dodhakamicchati bha-tritayAdgau' arthAt tIna magaNa (SI ) aura anta meM do guru / / 143 // mAnandajAzrumiratutriyamANamArgAn prAkzokanirgami'tameva payaHpravAhAn / cakre sa cakranimacakramaNacchalena nIrAjanAM janayatAM nijabAndhavAnAm // 14 // 1. nirgalita Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH anvayaH-sa cakacchalena nIrAjanAm janayatAm nija-bAndhavAnAm prAka: pravAhAn AnandAamiH anusriyamANamArgAn cakre / TIkA-saH= haMsaH cakreNa sadRzam cakranimam = ( tR0 tatpu0 ) cakrAkAra mityarthaH yat cakramaNam = punaH punaH bhramaNam (karmadhA0) tasya chalena=miSeNa ( 10 tatpu0) nIrAjanAmpArAtrikam janayatAm = kurvatAm nijAH= svIyAH ye bAndhavAHbandhu-mitrANi ( karmadhA0) teSAm prAka-prAk=pUrvam nalakartRkasvagrahaNasamaye ityarthaH yaH zokaH ( supsupeti samAsaH ) tena nigamitA:-nirgantuM preritAH sAvitA ityarthaH ye netra-payaH-pravAhAH ( karmadhA0 ) netrANAM payasaH pravAhAH ( ubhayatra pa. tatpu0 ) tAn azru-pUrAn bhAnanda-jAni = AnandAt jAyante iti tathotAni ( upapada tatpu0 ) harSotpannAni yAni aNi taiH ( karmadhA0 ) anutriyamANaH = anugamyamAnaH mAgA- panthAH yeSAM tayAbhUtAn ( ba0 grI0) cakre akarot / pUrva nalena gRhIte hase te zokApi, mukte ca bhAnandAaNi prAmuJcan / bamdhanAt muktaM pakSiNaM tajjAtIyA anyapakSiNaH parito bhramanni zamdA. yante ceti pakSisvabhAvaH // 144 // vyAkaraNa-anustriyamANa-anu +/sa+zAnac karmavAcya / nirgamita-nir+/ gam +Nic+ktaH karmaNi / caGa kramam punaH punaH atizayena vA isa artha meM kisI bhI dhAtu se yA pratyaya lagAkara dhAtu ko dvitva kiyA jAtA hai aura vaha Atmanepada banatA hai, jaise-punaH punaH mavatoti/bhU+yaGbobhUyate, punaH punaH pazyati /dRz drodRshyte| isI taraha yahA~ bhI kamse cakamyate banAkara bhAva meM lyuT pratyaya se cakramaNam banatA hai| hindI-usa haMsa ne cakra kI taraha bAra-bAra ghUmate rahane ke bahAne ( usakI) AratI karate hue apane mAI-bandhuoM ke ( netroM ke ) jisa mArga se pahale zoka ke A~sU bahe the, usase ( aba ) harSa ke A~suoM ke pravAta bahavAye // 144 // TippaNI-nIrAjanA-isake lie pIche kA dasavA zloka dekhiye| kArAgAra se chUTakara Aye vyakti kA jisa taraha svAgata aura AratI kI jAtI hai, usI taraha rAjA nala ke bandhana se chUTa Aye apane bhAI kI anya haMsa bhAratI utArane lge| vaise dekhA jAya, to nIrAjana apane mUla rUpa meM pahale eka sainika vidhi thii| Azvina meM jaba rAje loga yuddha hetu nikalA karate the, to unakI evaM ghor3e Adi kI mAMgalika rUpa meM AratI utArI jAtI thI jisase unheM vijaya mile| dhore-dhIre yaha prathA Ana sAdhAraNa maMgalAcAra ke rUpa meM parivartita ho gaI hai| jahA~ taka nIrAjana zabda kI vyutpatti kA prazna hai, hamAre vicAra se yaha niH+ rAj+pic+lyuTa se banA hai, isIlie mAgha ne 'kSamApatIniti nirarAjayaziva (1716 ) prayoga kiyA hai| prabodhacandrodaya nATaka meM mI 'nIrAjayanti bhUpAlAH pAdapIThAntabhUtalam' prayoga milatA hai| isameM kapUra athavA battiyA~ vAyakara vyakti Adi kA 'niH-niHzeSeNa ( acchI taraha ) rAjanam +dIpanaM kriyte'| isa zloka meM haMsoM kA irdagirda cakkara kATane meM yathAvat vastu-varNana se svabhAvokti aura cackara kATane kA apahana karake usapara nIrAjana kI sthApanA karane se apahRti hai| 'cakra' 'cakra' meM cheka, prathama aura dvitIya pAda ke Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 naiSadhIyacarite anta meM 'An''An' kA tuka milane se antyAnuprAsa aura anyatra vRttyanuprAsa hai| zloka meM vasantatilakA vRtta hai jisakA lakSaNa hai- 'uktA vasantatilakA ta-bha-jA jagau gaH' arthAt tagapa (SS ) bhagaNa ( SI ) jagaNa ( 1 ) nagaNa (ISI) aura do guru / sarga ke anta meM kavi ne magala-rUpa Ananda zabda kA prayoga kiyA hai aura yaha bhAnanda zabda sAre kAvya ke pratyeka sarga ke anta meM milegaa| yaha kavi ko eka taraha se apanI vyaktigata chApa samajhie jaise bhAravi ne apane kirAtArjunIya kAvya ke pratyeka sarga ke antima zloka para 'lakSmI' kI chApa lagA rakhI hai| zrIharSa kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH sutaM zrohIraH suSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / taccintAmaNimantracintanaphale zRGgArabhaGgyA mahA ___ kAvye cAruNi naiSadhIyacarite sargo'yamAdirgataH // 145 // andhayaH-kavi."horaH zrIhIraH mAmalladevI ca yaM mitendriya-cayam zrIharSam sutam suSuve, tacintA. phale zRGgArarasa-bhaGgayA cAruNi naiSadhIyacarite mahAkAvye ayam AdiH sargaH gataH / TIkA-kaviSu rAjAnaH iti kavirAnAH zreSThakavayaH ( sa0 tatpu0) teSAM rAjiH= paGkiH tasyAH mukuTAnAm = kirITAnAm alaMkAra:= bhUSaNabhUtaH (10 tatpu0 ) horaH=horakasaMzakaratna vizeSaH zrIhIraH etannAmA pitA mAmalladevI= etadAkhyA mAtA ca yam indriyANAM cayaHsamUhaH indriyacayaH (10 tatpu0 ) jitaH= vazIkRta ityarthaH indriyacayaH ( karmadhA0 ) yena tathA bhUtama (ba0 vI0) zrIharSam - zrIharSanAmAnam sutam = putram suSuve = utpAdayAmAsa tasya-zrIharSasya cintAmaNimantrasya = etannAmaka-mantravizeSasya yat cintanam = dhyAnam japAdikam upAsaneti yAvat tasya phale = pariNAma rUpe ( sarvatra pa0 tatpu0 ) zRGgArazcAsau rasaH ( karmadhA0 ) tasya bhaGgayA racanAvizeSeNa (10 tatpu0 ) cAruNi = sundare naiSadhasyedaM' naiSadhIyam - naiSadhasambandhi caritam - caritram ( karmadhA0) yasmin tathAbhUte ( ba0 vI0) mahAkAmye = mahacca tat kAvyaM tasmin (karmadhA0 ) 'sargabandho mahAkAvyamityuktalakSaNe racanAvizeSe ayam eSa bhAdiHprathamaH sargaH gataH samApta ityrthH| iti zrImohanadeva-pantazAstriNA praNItAyAM 'chAtratoSiNyAM' prathamaH srgH| manmathodbheda. tat prArayati = Agamayati iti zRGga+VR+Nic pA kartari / naiSadhIyam =naiSA +ch| naiSadha zabda ke liye pIche zloka 36 dekhiye| hindI-zreSTha kavi-maNDalI ke mukuToM ke mUSaNa rUpa hore zrIhora tathA mAmalka devI ne indriya gaNa ko jItane vAle jisa bhIharSako janma diyA, usake (race) cintAmaNi mantra ke cintana-phala rUpa, zRGgAra rasa kI racanA se sundara bane 'naiSadhIyacarita' mahAkAvya meM prathama sarga samApta huaa|| 145 // TippaNI-yaha antima zloka kathAnaka se sambandha na rakhakara kavi kA vyaktigata paricaya de rahA hai ki usake pitA kA nAma mahAkavi-mUSaNa zrohora aura mAtA kA nAma mAmalla devI thaa| isa kAna Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 111 ko likhane kI zakti use cintAmaNi mantra ke japa aura dhyAna se prApta huI hai| vaha cintAmaNi mantra kyA hai-isake sambandha meM kavi yahA~ kucha na batAkara sarga 14 ke zloka calct meM batA gayA hai| yahA~ prasaMga-vaza una zlokoM ko udhRta karanA manucita nahIM hogaa| pahale meM mantra aura dUsare meM usakA phala hai| ve ye haiM avAmAvAmAdhaiM sakalamumayAkAra ghaTanAd dvidhAbhUtaM rUpaM bhagavadamidheyaM bhavati yat / tadantamantraM me smara haramayaM sendumamataM nirAkAthaM zazvajjapa narapate. sidhyatu sa te // kyoMki mantra guhya gopya huA karate haiM, isalie kavine gahana-gUda mASa meM use yahA~ chipA rakhA hai| TIkAkAra 'yadA' 'yadA' karake kaThinatA se use DhU~Dha pA rahe haiN| hama yahA~ cANDUpaNDita kI vyAkhyA udadhRta karate haiM, jise hama ThIka samajhate haiM 'bAme ardhe = vAmapakSAdhe prathamam avA = OMkAreNa mathA kAmakAreNa OMkAreNetyarthaH yat rUpaM dvidhAdiprakAraM bhUtaM sat = dvitIyena OMkAreNa dakSiNAdhe'pi bhUtam - prAptam bhagavadabhidheyaM bhavati brahmavAcakam / kiMbhUtam -usayAkArasya = OMkAradvayasya ghaTanAtme lanAt sakalam / tadantaH tayoH OMkArayorantaH- madhye haramayam =Izvaramayam mantraM mama smara / atha ca hakAro rephakAro makAra IkArazca / catuSTaye'pi akAra uccaarnnaarthH| IkArasya purata: akArasya sukhAccAraNArtha ya Adeza hiikaarH| umayapakSe OMkAreNa saMpuTita ityarthaH / sendum =arghamAtrAyuktam / ' ____ mAvArtha yaha nikalA ki vAyIM ora aura dAyIM ora brahmA caka mom' rakho jise saMpuTa kahate una donoM prokAroM ke bIca meM sendu = ardhacandra ke sAtha hara ma-ya' rkho| mukhoccAraNa hetu yahA~ IkAra ke sthAna meM yakAra kara rakhA hai| ina sabhI meM akAra kevala uccAraNArtha hai| sabako joDakara arthAt ha+ra+m +I+ardhacandra milakara='hI rUpa 'OM hrIM OM nikalatA hai| yahI cintAmaNi mantra hai| tAntrika mASA meM nArAyaNa ne isameM pramANa diyA hai-'zivAntyo vahisaMyukto brahmadvitayamantarA / turIyasvarazItAMzurekhAtArAsamanvitaH // eSa cintAmapi ma mantraH sarvArthasAdhakaH jaganmAtuH sarasvatyA rahasyaM paramaM matam // [ziva-ha, vahiH- repha, brahmAn = praNava, turIyasvaraH= 'zItAMzu rekhA candrakalA ardhacandra tArA-vinduH%OM hrIM OM / isa sArasvata cintAmaNi mantra kI phalazruti kavi ne dUsare zloka meM isa prakAra batAI hai : sarvAGgIya-rasAmRta-stimitayA vAcA sa vAcaspatiH, sa svagAya-mRgodazAmapi vazIka rAya maaraayte| yasmaiyaH spRhayatyanena sa tadevApnoti kiM bhUyasA,yenAyaM hRdaye sthitaH matinA mnmntr-cintaamnniH| baha cintAmaNi mantra prakaTa hokara svayaM bhagavatI sarasvatI ne rAjA nala ko japane ko kahA thaa| Age isakA vidhAna mI batA rakhA hai| kavi ke vyaktigata paricaya vAle zloka meM zrIhora para hIratvAropa hone se rUpaka hai| 'horaH' 'hIra' meM yamaka 'cintAH 'cinta' meM cheka aura anyatra vRttyanuprAsa hai // 145 / / / naiSadhIya-carita kAvya kA prathama sarga samApta / / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre mahattvapUrNa chAtropayogI prakAzana [jinameM mUla pATha ke sAtha saMskRta-hindI TIkA, bhUmikA, noTsa evaM anya chAtropayogI sAmagrI hai] abhijJAnazakuntalam / subodhacandra panta uttararAmacarita AnandasvarUpa kAdambarI (kathAmukha) ratinAtha jhA kAvyadIpikA paramezvarAnanda kirAtArjunIya (1-6 sarga) jarnAdana zAstrI pANDeya candrAloka subodhacandra panta nAgAnanda nATaka saMsAracandra nItizataka janArdana zAstrI pratimAnATaka zrIdharAnanda zAstrI prasannarAghava ramAzaMkara tripAThI bAlacarita kamalezadatta tripAThI bhaTTikAvya pANDeya-zukla (1-4 sarga) mRcchakaTika ramAzaMkara tripAThI mAlavikAgnimitra saMsAracandra meghadUta saMsAracandra raghuvaMza mahAkAvya ( sampUrNa) dhArAdatta zAstrI ratnAvalInATikA ramAzaMkara tripAThI veNIsaMhAra ramAzaMkara tripAThI zizupAlavadha (1-4 sarga) janArdana zAstrI pANDeya svapnavAsavada sAhityadarpaNanamitra saundaranandaka hitopadeze: jhiAvya (sampUrNa) dhArAdatta zAstrI ramAzaMgItripAThI marasAdAsa dillI * mumbaI * kalakattA * cennaI * baMgalaura puNe : vArANasI * paTanA mUlyaH ru028 ramAzaMka vidyAlaMkAra saMsAracama zAstrI saMsAracandra pArI kA