Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanIya karma jJAnAvaraNIya karma darzanAvaraNIya karma kamagatha (bhAga-1) - mohanIya karma (karma vijJAna) vivecanakAra : pUjya AcAryadeva zrImad vijaya | ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. AyuSya karma aMtarAya karma
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. kA hindI sAhitya 32. yauvana-surakSA vizeSAMka 33. Ananda kI zodha 34. Aga aura pAnI-bhAga-1 35. Aga aura pAnI-bhAga-2 36. zatrujaya yAtrA (tRtIya AvRtti) 37. savAla Apake javAba hamAre 38. jaina vijJAna 39. AhAra vijJAna 40. How to live true life ? 41. bhakti se mukti (pAMcavI AvRtti) 42. Ao ! pratikramaNa kare (cauthI AvRtti) 43. priya kahAniyA~ 44. adhyAtmayogI pUjya gurudeva 1. vAtsalya ke mahAsAgara 2. sAmAyika sUtra vivecanA 3. caityavandana sUtra vivecanA AlocanA sUtra vivecanA 5. zrAvaka pratikramaNa sUtra vivecanA 6. karman kI gata nyArI 7. Anandaghana caubIsI vivecanA 8. mAnavatA taba mahaka uThegI 9. mAnavatA ke dIpa jalAeM 10. jindagI jindAdilI kA nAma hai 11. cetana ! mohanIMda aba tyAgo 12. yuvAno ! jAgo 13. zAMta sudhArasa-hindI vivecanA bhAga-1 14. zAMta sudhArasa-hindI vivecanA bhAga-2 15. rimajhima rimajhima amRta barase 16. mRtyu kI maMgala yAtrA 17. jIvana kI maMgala yAtrA 18. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-1 19. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-2 20. taba camaka uThegI yuvA pIDhI / 21. The Light of Humanity 22. aMkhiyA~ prabhudarzana kI pyAsI 23. yuvA cetanA 24. taba AMsU bhI motI bana jAte hai 25. zItala nahIM chAyA re.(gujarAtI) 26. yuvA saMdeza 27. rAmAyaNa meM saMskRti kA amara sandeza-1 28. rAmAyaNa meM saMskRti kA amara sandeza-2 29. zrAvaka jIvana-darzana 30. jIvana nirmANa 31. The Message for the Youth 46. gautamasvAmI-jaMbusvAmI 47. jainAcAra vizeSAMka 48. haMsa zrAddha vrata dIpikA 49. karma ko nahIM zarma 50. manohara kahAniyA~ 51. mRtyu-mahotsava 52. Chaitya-Vandan Sootra 53. saphalatA kI sIr3hiyA~ 54. zramaNAcAra vizeSAMka 55. vividha-devavaMdana (caturtha AvRtti) 56. navapada pravacana 57. aitihAsika kahAniyA~ 58. tejasvI sitAreM 59. sannArI vizeSAMka 60. micchAmi dukkaDama 61. Panch Pratikraman Sootra 62. jIvana ne tuM jIvI jANa (gujarAtI)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63. Avo ! vArtA kahuM (gujarAtI) 64. amRta kI buMde 65. zrIpAla mayaNA 66. zaMkA aura samAdhAna bhAga-1 67. pravacanadhArA 68. dharatI tIratha'rI 69. kSamApanA 70. bhagavAna mahAvIra 71. Ao ! pauSadha kareM 72. pravacana motI 73. pratikramaNa upayogI saMgraha 74. zrAvaka kartavya-1 75. zrAvaka kartavya-2 76. karma nacAe nAca 77. mAtA-pitA 78. pravacana ratna 79. Ao ! tatvajJAna sIkheM 80. krodha AbAda to jIvana barabAda 81. jinazAsana ke jyotirdhara 82. AhAra : kyoM aura kaise ? 83. mahAvIra prabhu kA sacitra jIvana 84. prabhu darzana sukha saMpadA 85. bhAva zrAvaka 86. mahAna jyotirdhara [dAyasava 87. saMtoSI nara-sadA sukhI 88. Ao ! pUjA paDhAe~ / 89. zatrujaya kI gaurava gAthA 90. ciMtana-motI 91. preraka-kahAniyA~ 92. AI vaDIlAMce upakAra 93. mahAsatiyoM kA jIvana saMdeza 94. zrImad AnaMdaghanajI pada vivecana 95. Duties towards Parents 96. caudaha guNasthAna 97. paryuSaNa aSTAhnikA pravacana 98. madhura kahAniyA~ 99. pArasa pyAro lAge 100. bIsavIM sadI ke mahAna yogI 101. amara-vANI 102. karma vijJAna 103. pravacana ke bikhare phUla 104. kalpasUtra ke hindI pravacana 105. AdinAtha-zAMtinAtha caritra 106. brahmacarya 107. bhAva sAmAyika 108. rAga mhaNaje Aga (marAThI) 109. Ao ! upadhAna-pauSadha kareM ! 110. prabho ! mana-maMdira padhAro 111. sarasa kahAniyA~ 112. mahAvIra vANI 113. sadaguru-upAsanA 114. ciMtana ratna 115. jaina parva-pravacana 116. nIMva ke patthara 117. vikhuralele pravacana motI 118. zaMkA-samAdhAna bhAga-2 119. zrImad premasUrIzvarajI 120. bhAva-caityavaMdana 121. Youth will shine then 122. nava tattva-vivecana 123. jIva vicAra vivecana 124. bhava AlocanA 125. vividha-pUjAe~ 126. guNavAn banoM 127. tIna-bhASya 128. vividha-tapamAlA 129. mahAn caritra 130. Ao ! bhAvayAtrA kareM 131. maMgala-smaraNa 132. bhAva pratikramaNa-1 133. bhAva pratikramaNa-2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134. zrIpAla-rAsa aura jIvana 172. ratna-saMdeza 135. daMDaka-vivecana 172. ratna-saMdeza-bhAga-1 136. Ao ! paryuSaNa-pratikramaNa kareM 173. gAgara meM sAgara 137. sukhI jIvana kI cAbiyA~ 174. ratna-saMdeza-bhAga-2 138. pAMca pravacana 175. My Parents 139. sajjhAyoM kA svAdhyAya 176. zrAvakAcAra-pravacana-bhAga-1 140. vairAgya zataka 177. zrAvakAcAra-pravacana-bhAga-2 141. guNAnuvAda 178. parama tattva kI sAdhanA bhAga-2 142. sarala kahAniyA~ 179. parama tattva kI sAdhanA bhAga-3 143. sukha kI khoja 180. bAlI cAturmAsa vizeSAMka 144. Ao saMskRta sIkheM bhAga-1 181. upadhAna smRti vizeSAMka 145. Ao saMskRta sIkheM bhAga-2 182. navapada ArAdhanA 146. AdhyAtmika patra 183. Atma-utthAna kA mArga-bhAga-1 147. zaMkA-samAdhAna (bhAga-3) 184. hemacandrAcArya aura kumArapAla 148. jIvana zaNagAra pravacana 185. AI ce vAtsalya 149. prAtaH smaraNIya mahApuruSa (bhAga-1) 186. Atma-utthAna kA mArga-bhAga-2 150. prAtaH smaraNIya mahApuruSa (bhAga-2) 151. prAtaH smaraNIya mahAsatiyA~ (bhAga-1) 187. jaina saMgha-vyavasthA 152. prAtaH smaraNIya mahAsatiyA~ (bhAga-2) 188. caubIsa tIrthaMkara caritra-bhAga-1 189. caubIsa tIrthaMkara caritra-bhAga-2 153. dhyAna sAdhanA 154. zrAvaka AcAra darzaka 190. saMsmaraNa 155. adhyAtmAcA sugaMdha (marAThI) 191. saMboha-sittari (vairAgya kA amRta kuMbha) 156. indriya parAjaya zataka 192. vivekI banoM ! 157. jaina-zabda-koSa 193. Atma-utthAna kA mArga bhAga-3 158. nayA dina-nayA saMdeza 194. laghu saMgrahaNI (jaina bhUgola) 159. tIrtha yAtrAdayasadaza 195. samAdhi-mRtyu 160. mahAmaMtra kI sAdhanA 196. karmagraMtha bhAga-2 161. ajAtazatru aNagAra 197. karmagraMtha bhAga-3 162. preraka prasaMga 198. Adarza kahAniyA~ 163. Thewayof Metaphysical Life 199. pravacana-varSA 164. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-1 200. amRta rasa kA pyAlA 165. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-2 201. mahAn yogI puruSa 166. Ao ! bhAva yAtrA kareM !! bhAga-2 202. bAraha-cakravartI 167. Pearls of Preaching 203. preraka-pravacana / 168. navakAra ciMtana 204. pA~cavA~-karmagraMtha 169. Ao ! durdhyAna chor3e !! bhAga-1 205. chaThA-karmagraMtha 170. Ao ! durdhyAna chor3e !! bhAga-2 206. Celibacy 171. parama-tatva kI sAdhanA bhAga-1 207. maMtrAdhirAja pravacana sAra
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI devendrasUrijI viracitakarmagraMtha bhAga-1 (karma vijJAna) (pahalA karmagraMtha-hindI vivecana) vivecanakAra va saMpAdaka parama zAsana prabhAvaka, mahArASTra dezoddhAraka sva. pU. AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. ke ziSyaratna adhyAtmayogI, niHspRha ziromaNi pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya ke carama ziSyaratna marudhararatna prabhAvaka pravacanakAra evaM hindI sAhityakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. 102 prakAzaka divya saMdeza prakAzana C/o. surendra jaina , 205, sonA cembarsa , 507-509, je.asa asa. roDa, cIrA bAjAra, sonApura galI ke sAmane, marIna lAInsa (E), mumbaI-400 002. Tel. 022-40020120, Mobile : 9892069330 karmagraMtha (bhAga-1)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvRtti : tRtIya * mUlya : 100/- rupaye pratiyAM-1500 vimocana sthala : Ara.es. puram, koyambattura * di. 31-7-2019 AjIvana sadasyayojanA prApti sthAna AjIvana sadasyatA zulka - 3000/- ru. | 1. cetana hasamukhalAlajI mehatA Apa jaina dharma ke rahasya-jaina itihAsa bhAyaMdara (M.S.) jaina tattvajJAna-jaina AcAra mArga, preraNAdAyI kathAe~ Adi kA adhyayana M. 9867058940 karanA cAhate ho to Aja hI Apa | 2. pravINa gurujI, divya saMdeza prakAzana mumbaI kI AjIvana C/o. zrI Atma kamala labdhisUri sadasyatA prApta kara leM / sadasya banate hI jaina pustakAlaya adhyAtmayogI niHspRha ziromaNi sva. zrI AdinAtha jaina TeMpala, pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI cikapeTha, beMgalora-560 053. gaNivaryazrI evaM unhIM ke carama ziSyaratna M. 9036810930 pravacana prabhAvaka parama pUjya AcAryadeva 3. rAhula vaida, zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma. C/o. arihaMta meTala kaM., sA. dvArA likhita upalabdha 10 pustakeM 4403, loTana jATa galI, dI jAegI aura arhada divya saMdeza pahAr3I dhIraja, sadara bAjAra, mAsika tathA bhaviSya meM hindI bhASA meM dillI-110 006. prakAzita pustakeM ghara baiThe prApta hogii| Apa M. 9810353108 AjIvana sadasyatA zulka muMbaI yA baiMgalora 4. caMdana ejansIja ke pate para divya saMdeza prakAzana-muMbaI ke nAma se caika va DrAphTa se bhejeN| muMbaI, M.9820303451 AjIvana sadasyatA zulka Rs. 3000/- bhijavAne kA patA evaM pustaka-prApti-sthAna : (1) divya saMdeza prakAzana / C/o. surendra jaina, 205, sonA ceMbarsa , 507-509 , je.asa asa . roDa, cIrA bAjAra, sonApura galI ke sAmane, marIna lAIMsa (E), muMbaI-2. Tel. 022-2203 4529 (2) divya saMdeza pracAraka prakAza bar3ollA, 52, 3rd Cross, zaMkaramATa roDa, zaMkarapurA, baiMgalora-560 004. Tel. (0.)41247478 M. 8971230600 karmagraMtha (bhAga-1) 2
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvadanA parama zAsana prabhAvaka jinazAsana ke mahAn jyotirdhara sva. pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA. SYRIA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvaMdanA adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI bhadrakaravijayajIgaNivarya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya parajI ma.sA. tasma zrI gurave namaH
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1000000000 (ola000 jANa khamA savva ji namAmi sA drava jAvA bhadraMkara parivAra prakAzana sahayogI 6. 1. a.sau. puSpAbAI bhavaralAlajI zrIzrImAla-bAlI beMgalora 2. vaktAvarIbAI devarAjajI cauhAna-bAlI-beMgalora 3. a.sau. caMdrAdevI pArasamalajI punamiyA-bAlI-beMgalora 4. sarasobAI harakacaMdajI koThArI-bAlI-muMbaI 5. puSparAjajI rAjakumArajI koThArI AuvA-beMgalora ghevaracaMdajI zaMkaralAlajI sAkariyA-sAMDerAva, beMgalora 7. zrImatI zAMtAdevI vanecaMdajI zrIzrImAla sAMcoDI-pUnA 8. zrImatI piztAbAI mAMgIlAlajI baDollA-mAravAr3a jaM.-beMgalora 9. a.sau. ugamakaMvara jeThamalajI nibjiyA-pAlI-jAlora-beMgalora 10. zrImatI lIlAbAI tejarAjajI boharA-lApoda-beMgalora 11. bharata cunnilAlajI chAjer3a-mahAlakSmI je. borIvalI, muMbaI 12. rAyacaMdajI kAnajI-jAmanagara seMtAlUsa surata 13. zAMtAbAI lAlacaMdajI DhAlAvata-rohA-bAlI / 14. a.sau. caMdrAbena anilakumArajI baraloTA byAvara-tiruvannA malAI (T.N.) 15. pAnIbAI nenamalajI tilAvata-pAlar3I 16. sadgRhastha 17. sadgRhastha 18. sadgRhastha | 19. badAmIbAI rAjamalajI punamiyA-sAMDerAva-beMgalora 20. mohanIbAI devarAjajI-cainnAi ghANerAva
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI kalama se... dIkSA ke dAnavIra, mahArASTra dezoddhAraka pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA ke tejasvI ziSyaratna bIsavIM sadI ke mahAyogI, namaskAra mahAmaMtra ke ajoDa sAdhaka, ciMtaka evaM anuprekSaka pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya ke kRpA pAtra carama ziSyaratna marudhararatna goDavAr3a ke gaurava , bAlI nagara kI zAna, copaDA kula dIpaka pUjya AcArya zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. dvArA vivecita prathama karma graMtha hindI vivecana kI tRtIya AvRtti kA prakAzana karate hue hameM atyaMta hI harSa ho rahA hai / apane saMyama jIvana ke prAraMbhika kAla se hI pUjyazrI ke antarmana meM jaina dharma saMbaMdhI hindI sAhitya ke sarjana meM kAphI ruci thI, unakI antaraMga ruci ko dekhate hue sva. adhyAtmayogI pUjyapAda gurudevIzrI ne unheM sAhityasarjana ke lie preraNA dI thI / 'gurukRpA' ke bala se hI ve apUrva sAhitya sarjana meM sakSama bane haiN| __aThAraha varSa kI yuvAvaya meM unakI bhAgavatI dIkSA unakI janmabhUmi bAlI (rAja.) meM vi.saM.2033 mAgha zuklA traNedazI di. 2-2-1977 ke zubha dina vardhamAna taponidhi pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI harSavijayajI gaNivarya ke kara kamaloM se saMpanna huI thI aura ve adhyAtmayogI pU.paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya ke carama ziSya mu.zrI ratnasenavijayajI ma.sA. ke nAma se prasiddha hue / dIkSA aMgIkAra karane ke bAda niyamita ekAzana tapa ke sAtha meM unakI jJAna-dhyAna kI sAdhanA Age baDhatI gii| 'gurukRpA' ke bala se unakI pravacana zakti bhI khilatI gaI to usake sAtha unakI lekhana zakti bhI Age baDhatI gaI, isake phalasvarupa hI ve Aja taka 207 pustakoM kA Alekhana saMpAdana kara sake haiM / vi.saM. 2038 vaizAkha sudI-14 ke zubhadina apane prANa pyAre gurudeva kI dUsarI vArSika puNyatithi ke zubha dina pU.mu.zrI ratnasenavijayajI ma. ne 'vAtsalya ke mahAsAgara' nAma kI pahalI hindI pustaka kA Alekhana kiyA thA / yogAnuyoga usa samaya pU.mu.zrI jinasenavijayajI ma.ne vardhamAna tapa kI karmagraMtha (bhAga-1) 03
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vIM olI pUrNa kI thI / vi.saM.2060 meM muMbaI meM dIpaka jyoti TaoNvara-kAlAcaukI meM cAturmAsa kiyA thA / usa cAturmAsa meM unake prathama ziSya mu.zrI udayaratnavijayajI ma. ne vardhamAna tapa kI 100 olI pUrNa kI thI, usa samaya pU. gaNivarya zrI ratnasenavijayajI ma. ne apanI 100 vIM pustaka 'bIsavIM sadI ke mahAn yogI' kA Alekhana kiyA thA / gaNi meM se paMnyAsa padAruDha hae pUjyazrI ko kokaNa zatrujaya thonA meM vi.saM.2067 gu.poSa vadI-1, di. 20-1-2011 ke zubhadina AcArya pada pradAna kiyA gayA, taba se ve pUjya AcArya zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. ke nAma se prakhyAta hue| pUjyazrI AcArya padAruDha kA nauvAM varSa cala rahA hai / AcArya padAruDha hone ke bAda pUjyazrI ne do cAturmAsa apanI janmabhUmi bAlI evaM baDI dIkSA bhUmi ghANerAva (rAja.) meM kie / do cAturmAsa gujarAta prAMta meM zatrujaya mahAtIrthapAlItANA meM kie / do cAturmAsa mahArASTa meM bhAyaMdara va nAsika meM kie / do cAturmAsa karNATaka prAMta kI rAjadhAnI beMgalora va maisUra meM kie / isa prakAra cAra rAjyoM meM hajAroM kimI. kA vihAra kara aneka nagaroM meM anekavidha dhArmika anuSThAna saMpanna karavAkara pUjyazrI ne dakSiNa bhArata ke tAmilanADU prAMta meM di. 13 mArca 2019 ke zubha dina praveza kiyA hai| tAmilanADu prAMta meM unakA sarva prathama cAturmAsa koyambattura kI dhanyadharA para hone jA rahA hai| vi.saM. 2075 tathA I.san 2019 ke varSa meM cAturmAsa prAraMbha ke bAda aSADha vada-14 di. 31-7-2019 ke zubha dina pUjyazrI dvArA Alekhita karmagraMtha bhAga-1 kI tRtIya AvRtti kA prakAzana ho rahA hai / pUjyazrI kI bhASA atyaMta hI sarala va subodha hone se hindI bhASI kSetra meM unake sAhitya kA acchA pracAra-prasAra ho rahA hai / prabhu se yahI prArthanA hai ki pUjyazrI cirAyu bane aura unake varada hastoM se jinazAsana kI suMdara ArAdhanAeM saMpanna hotI rahe / nivedaka divya saMdeza prakAzaka TrasTa , muMbaI karmagraMtha (bhAga-1)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka kI kalama se... graMthakAra paricaya prastuta 'karmagraMtha' ke racayitA pUjya AcArya zrI devendrasUrijI ma.sA. hai / bhagavAna mahAvIra prabhu kI 44 vIM pATa-paraMparA meM AcArya zrI jagaccandrasUrIzvarajI ma.sA. hue the / jinhoMne 12 varSa taka niraMtara AyaMbila kI tapazcaryA kI thI / unake isa tapa se prabhAvita hokara mevADa ke mahArANA jaitrasiMha ne unheM 'tapA' kA tathA aneka vAdiyoM para vijaya prApta karane ke kAraNa 'hIralA' kA biruda pradAna kiyA thA / pU.A. zrI jagaccandrasUrijI ma. ko prApta 'tapA' biruda ke kAraNa nigraMthagaccha kA nAma tapAgaccha ho gayA / jo Aja bhI cAlU hai| pU. AcArya zrI jagaccandrasUrijI ma. kI dharmavANI kA zravaNa kara unake sAMsArika jyeSTha baMdhu varadeva ke putra devasiMha ne dIkSA aMgIkAra kI aura ve muni devendra bane / manizrIne sva-para darzana kA gahana adhyayana kiyA jisake phala svarupa unheM AcArya pada pradAna kiyA gayA aura ve devendrasUrijI ma. ke nAma se prakhyAta hue| AcArya padAruDha hone ke bAda unhoMne mAlavA deza meM vihAra vicaraNa kara khuba suMdara zAsana prabhAvanA kI thii| eka bAra ujjaina meM jinabhadra zeTha ke putra vIradhavala ke pANigrahaNa kA mahotsava cala rahA thA / bhAgya yogya se pU.A.zrI devendrasUrijI ma. bhI vahAM padhAre, unake upadeza zravaNa se vIradhavala atyaMta hI prabhAvita huA aura vaha dIkSA lene ke lie taiyAra ho gayA / lagna maMDapa dIkSA maMDapa meM badala gayA / vi.saM. 1302 meM vIradhavala ne bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI / vIradhavala muni ne zAstroM kA gahana adhyayana kiyA / vi.saM. 1322 meM unheM sUri pada pradAna kiyA gayA / aura ve vidyAnaMdasUri kahalAe / 25 karmagraMtha (bhAga-1)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.A. zrI devendrasUrijI ma. jaina dharma ke prakAMDa vidvAn the / pU.A.zrI zAMtisUrijI ma. viracita 'dharmaratnaprakaraNam' graMtha para unhoMne bRhadavRtti TIkA bhI racI hai| sAtha meM sudaMsaNA cariyaM, siddha paMcAzikA sUtra aura usakI TIkA, caityavaMdana Adi tIna bhASya , (vRMdAruvRtti) ke sAtha sAtha saTIka navIna pAMca karmagraMthoM kI bhI racanA kI thI / vi.saM. 1327 meM mAlavAdeza meM unakA atyaMta hI samAdhipUrvaka kAladharma huA thA / prastuta 'karma vipAka' nAma ke prathama karma graMtha meM ATha karma ke svarupa, unake baMdha ke hetu, unake baMdha kI jaghanya aura utkRSTa sthiti Adi kA suMdarazailI se varNana kiyA hai| karma graMtha saMbaMdhI hindI bhASA meM bahuta hI alpa sAhitya prakAzita huA hai / pUrva prakAzita hindI-gujarAtI prakAzanoM ko najara samakSa rakhakara yaha vivecana taiyAra kiyA hai / isameM jo kucha zubha hai vaha mere parama upakArI gurudeva niHspRha ziromaNi adhyAtmayogI vAtsalya ke mahAsAgara pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI kI kRpA dRSTi evaM mere hitaciMtaka samatAnidhi jJAnadAtA parama upakArI pUjya paMnyAsapravara zrI vajrasenavijayajI ma.sA.ke zubha-AzIrvAda kA hI phala hai / pratyakSa va parokSa rupa se saMyama-sAdhanA mArga meM mArgadarzana karanevAle sabhI upakArI pUjyoM ke prati kRtajJatAbhAva vyakta karatA huuN| chadmasthatA vaza karma vijJAna ke Alekhana meM kahIM bhI kSati raha gaI ho to trividha-trividha micchA mi dukkaDam / adhyAtmayogI pUjyapAda parama upakArI gurudeva paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya kRpAkAMkSI AcArya ratnasenasUri karmagraMtha (bhAga-1)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka prakAzana viSaya nAma hindI sAhityakAra marudhararatna pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. dvArA Alekhita hindI sAhitya vimocana varSa vi.saM. sthala 1. vAtsalya ke mahAsAgara | 2038 adhyAtmayogI pU. gurudeva kA jIvana paricaya bAlI N2. sAmAyika sUtra vivecanA 2039 sAmAyika sUtroM kA vivecana 3. caityavaMdana sUtra vivecanA 2040 caityavaMdana ke sUtroM kA vivecana 4. AlocanA sUtra vivecanA 2040 icchAmiThAmi Adi sUtroM kA vivecana 5. zrAvaka pratikramaNa sUtra vivecana 2041 vaMdittu sUtra para vistRta vivecana 6. karman kI gata nyArI 2041 mahAbala-malayAsuMdarI kA caritra pUnA 7. AnaMdaghana caubIsI vivecana 2041 pU. AnaMdaghanajI ke 24 stavanoM kA vivecana 8. mAnavatA taba mahaka uThegI | 2041 mArgAnusAritA ke 18 guNoM kA vivecana 9. mAnavatA ke dIpa jalAeM 2043 mArgAnusAritA ke 17 guNoM kA vivecana 10. jiMdagI jiMdAdilI kA nAma hai 2044 pU.pAdaliptasUrijI Adi caritra kailAsa nagara rAja. 11. cetana ! mohanIMda aba tyAgo 2044 'cetana jJAna ajuvAlie' para vivecana rAnIgAMva 12. yuvAno ! jAgo 2045 dhumrapAna Adi para vivecana rAnIgAMva 13. zAMta sudhArasa-vivecana bhAga 1 | 2045 8 bhAvanAoM para vivecana pAlI 14. zAMta sudhArasa- vivecana bhAga 2 | | 2045 8 bhAvanAoM para vivecana / pAlI 15. rimajhima rimajhima amRta barase 2045 lekhoM kA saMgraha jayapUra 16. mRtyu kI maMgala yAtrA 2046 'mRtyu' viSayaka patroM kA saMgraha sevADI 17. jIvana kI maMgala yAtrA | 2046 jIvana kI saphalatA ke upAya piMDavADA 18. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-1 2046 mahAbhArata para jAhira-pravacana jayapura 19. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-2 2046 mahAbhArata para jAhira-pravacana piDavADA 20. taba camaka uThegI yuvA pIDhI2047 nava yuvakoM ko mArgadarzana piMDavADA 21. The Light of Humanity | 2047 mArgAnusArita ke guNoM kA varNana udayapura 22. aMkhiyA~ prabhu darzana kI pyAsI 2047 pU.yazo.vi. kI caubIsI para vivecana zaMkhezvara 23. yuvA cetanA vizeSAMka 2047 vyasanAdi para lekhoM kA saMgraha udayapura 24. taba AMsU bhI motI bana jAte hai| 2047 sAgaradatta caritra udayapura 25. zItala nahIM chAyA re (guja.) 2047 gujarAtI vArtAoM kA saMgraha 26. yuvA saMdeza | 2048 navayuvakoM ko zubha saMdeza pATaNa karmagraMtha (bhAga-1)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimocana sthala rAjakoTa jAmanagara jAmanagara giradharanagara giradharanagara giradharanagara giradharanagara mATuMgA mATuMgA pAlItANA mATuMgA thANA thANA thANA pustaka | prakAzana pustaka | prakAzana viSayanAma varSa vi.saM. 27. rAmAyaNa meM saMskRti bhAga 1 2048| ratalAma meM die jAhira-pravacana 28. rAmAyaNa meM saMskRti-bhAga 2 2048 ratalAma meM die jAhira-pravacana 29. jIvana nirmANa vizeSAMka | 2049 sadguNopAsanA saMbaMdhI lekha 30. zrAvaka jIvana darzana 2049 zrAddhavidhi graMtha kA hindI anuvAda 31. The Message for the youth | 2049 yuvA saMdeza kA aMgrejI anuvAda 32. yauvana surakSA vizeSAMka 2049 brahmacarya viSayaka lekhoM kA saMgraha 33. AnaMda kI zodha 2050 5 jAhira pravacana 34. Aga aura pAnI bhAga-1 2050 samarAditya caritra kathA 35. Aga aura pAnI bhAga-2 2050 samarAditya caritra kathA 36. zatrujaya yAtrA (tRtIya AvRtti) 2068 zatrujaya mahimA evaM yAtrA vidhi 37. savAla Apake, javAba hamAre | 2050 jaina dharma viSayaka praznottarI 38. jaina vijJAna 2050 nava tatva ke padArthoM para vivecana 39. AhAra vijJAna vizeSAMka 2050 jaina AhAra paddhati 40. How to live true life? 2050 jIvana kI maMgala yAtrA kA anuvAda 41. bhakti se mukti 2050 prabhu bhakti ke stavana Adi 42. Ao ! pratikramaNa kare | 2051 rAI va devasI Adi pratikramaNa 43. priya kahAniyA~ 2051 kahAniyoM kA saMgraha 44. adhyAtma yogI pUjya gurudeva / 2051 pU. zrI ke jIvana viSayaka lekha 45. Ao ! zrAvaka bane 2051 zrAvaka ke 12 vratoM kA nirdeza 46. gautama svAmI-jaMbusvAmI | 2051 mahApuruSoM kA vistRta jIvana 47. jainAcAra vizeSAMka 2051 jaina AcAra viSayaka lekha 48. haMsazrAddhavrata dIpikA (gu.) 2051 zrAvaka ke 12 vrata 49. karma ko nahIM zarma 2052/ bhImasena caritra 50. manohara kahAniyA~ 2052 preraNAdAyI 90 kahAniyA~ 51. mRtyu-mahotsava 2052 mRtyu para vivecana 52. Chaitya Vandan Sootra | 2052 aMgrejI hindI meM mUla sUtra 53. saphalatA kI sIDhiyA~ 2052 zrAvaka ke 21 guNoM para vivecana 54. zramaNAcAra vizeSAMka 2052 sAdhu jIvanacaryA viSayaka 55. vividha devavaMdana 2052 dIpAvalI Adi devavaMdana 56. navapada-pravacana 2052 navapada ke pravacana thANA thANA muluDa bhAyakhalA kalyANa kalyANa kalyANa kalyANa kulo kurlA dAdara dAdara bhAyaMdara cIrAbAjAra karmagraMtha (bhAga-1) 8
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzana vimocana sthala sAyana sAyana sAyana sAyana sAyana sAyana sAyana bAMdrA (I) thANA thANA pustaka viSaya nAma varSa vi.saM. 57. aitihAsika kahAniyA~ 2052 bharata Adi 19 mahApuruSa / 58. tejasvI sitAre 2053 sthUlabhadra Adi cha mahApuruSa 59. sannArI vizeSAMka 2053 sannArI viSayaka lekha saMgraha 60. micchAmi dukkaDam 2053 kSamApanA para upadeza 61. Panch Pratikraman Sootra_2053 paMca pratikramaNa mUla sUtra 62. jIvana ne jIvI tUM jANa (guja.) 2053 zraddhAMjali lekhoM kA saMgraha | 2053 vividha vArtAoM kA saMgraha 64. amRta kI buMde 2054 preraNAdAyI upadeza 65. zrIpAla-mayaNA 2054 zrIpAla aura mayaNA suMdarI 66. zaMkA aura samAdhAna-bhAga-1 2054 1200 praznoM ke javAba 67. pravacana dhArA 2054 pAMca jAhira pravacana 68. rAjasthAna tIrtha vizeSAMka 2054 rAjasthAna ke tIrtha 69. kSamApanA 2054 kSamApanA saMbaMdhI ciMtana 70. bhagavAna mahAvIra 2054 mahAvIra prabhu ke 27 bhava 71. Ao ! pauSadha kareM 2055 pauSadha kI vidhi / 72. pravacana motI 2054 upadezAtmaka vacana 73. pratikramaNa upayogI saMgraha 2055 caityavaMdana-stuti saMgraha 74. zrAvaka kartavya bhAga 1 2055 zrAvaka ke 18 kartavyoM para vivecana 75. zrAvaka kartavya bhAga 2 2055 zrAvaka ke 18 kartavyoM para vivecana 76. karma nacAe nAca 2056 mahAsatI taraMgavatI caritra 77. mAtA-pitA 2056 saMtAnoM ke kartavya 78. pravacana-ratna 2056 pravacanoM kA AMzika avataraNa 79. Ao ! tatvajJAna sIkhe ! | 2056 jaina tatvajJAna ke rahasya 80. krodha AbAda to jIvana barabAda 2056 krodha ke kaTu pariNAma 81. jina zAsana ke jyotirdhara 2057 prabhAvaka mahApuruSa 82. AhAra kyoM aura kaise ? 2057 AhAra saMbaMdhI jAnakArI 83. mahAvIra prabhu kA sacitra jIvana 2057 sacitra saMpUrNa jIvana 2057 prabhu darzana pUjana vidhi 85. bhAva zrAvaka ciMcavaDa ciMcavaDa ciMcavaDa karADa karADa solApUra solApUra pUnA ciMcavaDa sTe. ciMcavaDa sTe. ciMcavaDa gAMva dahIsara thANA bhivaMDI karmagraMtha (bhAga-1) 9
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pustaka nAma prakAzana varSa vi.saM. vimocana sthala 86. mahAn jyotirdhara 87. saMtoSI nara sadA sukhI 88. Ao ! pUjA paDhAe ! 89. zatrujaya kI gaurava gAthA 90. ciMtana motI 91. preraka kahAniyA~ 92. AIvaDilAMce upakAra 93. mahAsatiyoM kA jIvana saMdeza 94. AnaMdaghanajI pada vivecana 95. Duties towards Parents 96. caudaha guNasthAnaka 97. paryuSaNa aSTAhnika pravacana / 98. madhura kahAniyA~ 99. pArasa pyAro lAge 100. bIsavIM sadI ke mahAnayogI 101. amaravANI yeravaDA 2057 rAmacaMdrasUrIzvarajI kA jIvana bhAyaMdara 2058 lobha ke kaTu pariNAma goregAMva 2058 cosaTha prakArI pUjAoM ke artha / goregAMva 2058 zatrujaya ke 16 uddhAra bhAyaMdara 2058 vividha ciMtanoM kA saMgraha TiMbara mArkeTa-pUnA 2058 preraNAdAyI kahAniyA~ va nATaka pUnA 2058 'mAtA-pitA' kA marAThI anuvAda 2059 sulasA Adi ke caritra dehuroDa 2059 AnaMdaghanajI ke 18 padoM para vivecana pUnA 2059 mAtA-pitA kA aMgrejI 2059 'guNasthAnaka kramAroha vivecana yeravaDA 2059 paryuSaNaparva ke pravacana yeravaDA 2059 kumArapAla Adi kA caritra yeravaDA 2060 pArzva prabhu ke 10 bhava Adi 2060 pUM.paM.zrI bhadraMkaravijayajI smRti graMtha dIpaka jyotiTaoNvara 2060 pUM.paM. zrI bhadraMkaravijayajI ma. ke preraka pravacana dIpaka jyotiTaoNvara 2060 'karma vipAka' para vivecana dIpaka jyotiTaoNvara 2061 pravacana ke sArabhUta avataraNa borIvalI (I) 2061 kalpasUtra para die pravacana 2061 prabhu ke bhavoM kA varNana thANA 2061 brahmacarya para vivecana zrIpAlanagara, muMbaI 2061 sAmAyika sUtroM para vivecana zrIpAlanagara, muMbaI 2061 'krodha AbAda' kA marAThI zrIpAlanagara, muMbaI 2062 upadhAna saMbaMdhI vistRta jAnakArI bhivaMDI 2062 prabhu bhakti viSayaka ciMtana AdIzvara dhAma 2062 nala-damayaMtI Adi kahAniyA~ parela muMbaI 2062 Agamokta sUktiyoM para vivecana karjata 2062 sadguru kA svarupa karjata thANA 102. karma vijJAna 103. pravacana ke bikhare phUla 104. kalpasUtra ke hindI pravacana 105. AdinAtha zAMtinAtha caritra / 106. brahmacarya 107. bhAva sAmAyika 108. rAga mhaNaje Aga 109. Ao ! upadhAna-pauSadha kare / 110. prabho ! mana maMdira padhAro 111. sarasa kahAniyA~ 112. mahAvIra vANI 113. sadguru upAsanA karmagraMtha (bhAga-1) 10
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka nAma 114. ciMtanaratna 115. jainaparva pravacana 116. nIMva ke patthara 117, vikhuralele pravacana motI 118. zaMkA samAdhAna bhAga-2 119, zramaNa zilpI premasUrIzvarajI 120. bhAva caityavaMdana 121 Youth will shine then 122 nava tattva vivecana 123, jIva vicAra vivecana 124 bhava AlocanA 125, vividha pUjAeM 126, guNavAna bano 127 tIna bhASya 128, vividha tapamAlA 129, mahAn caritra 130, Ao ! bhAvayAtrA kare 131, maMgala smaraNa 132 bhAva pratikramaNa bhAga-1 133, bhAva pratikramaNa bhAga-2 134 zrIpAlarAsa aura jIvana 135, daMDaka vivecana 136, paryuSaNa pratikramaNa kareM / 137 sukhI jIvana kI cAbiyA~ 138 pA~ca pravacana 139, sajjhAyoM kA svAdhyAya 140/ vairAgya zataka 141 guNAnuvAda 142 sarala kahAniyA~ prakAzana viSaya vimocana varSa vi.saM. sthala | 2062 vividha ciMtana karjata 2063 kArtika pUnama Adi paryoM ke pravacana karjata 2063 adhyAtma prApti ke 15 guNa AdIzvara dhAma | 2063 pravacana ke bikhare phUla kA marAThI / vaNI | 2063 1200 praznoM ke javAba AdIzvara dhAma | 2063 pUjyazrI kA saMkSipta jIvana bhAyaMdara 2063 jaga ciMtAmaNi se sUtroM para vivecana | bhivaMDI 2063 'taba camaka uThegI' kA aMgrejI anuvAda bhivaMDI 2063 'navatattva' para vivecana bhivaMDI 2063 'jIva vicAra' para vivecana bhivaMDI 2064 zrAvaka jIvana saMbaMdhI AlocanA sthala 2064 navapada, Adi pUjAoM kA bhAvAnuvAda AdIzvara dhAma 2064 18 pApa sthAnakoM para vivecana mahAvIra dhAma 2064 tIna bhASyoM kA vivecana AdIzvara dhAma 2064 pracalita tapoM kI vidhiyAM DoMbivalI 2064 pethaDazA Adi kA jIvana kalyANa 2064 zatrujaya Adi bhAva yAtrAeM kalyANa 2064 navasmaraNa Adi saMgraha kalyANa 2065 vaMdittu taka hindI vivecana vikrolI 2065 Ayariya uvajjhAe se vivecana vikrolI thANA 2065 daMDaka sUtra para hindI vivecana | 2065 saMvatsarI pratikramaNa vidhi bhivaMDI | 2066 mArgAnusAritA ke 35 guNa (kamaladarzana) muMbaI 2066 pA~ca jAhira pravacana mohanA 2066 sajjhAyoM kA saMgraha 2066 vairAgya poSaka vivecana malADa 2066 10 AcAryoM kA jIvana paricaya 2066 preraNAdAyI kathAeM | rohA kurlA mohanA rohA karmagraMtha (bhAga-1) 111
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ rohA pustaka prakAzana viSaya vimocana nAma varSa vi.saM 143. sukha kI khoja | 2066 | sukha saMbaMdhI ciMtana 144. Ao ! saMskRta sIkheM bhAga-1 2067 siddhahaima pravezikA-bhAga-1 thANA 145, Ao ! saMskRta sIkheM bhAga-2 2067 siddhahaima pravezikA-bhAga-2 thANA 146. AdhyAtmika patra 2067 pU.paM.zrI bhadraMkaravijayajI ma.sA. ke patroM kA hindI anuvAda 147. zaMkA aura samAdhAna bhAga-3 2067 lagabhaga choTe moTe 750 praznoM ke javAba thANA 148. jIvana zaNagAra pravacana | 2067 saMskAra zibira-rohA ke pravacana dhArAvI 149, prAta:smaraNIya-mahApuruSa bhAga-1 2067 mahApuruSoM ke caritra bhAyaMdara 150, prAta:smaraNIya-mahApuruSa bhAga-2 2067 mahApuruSoM ke caritra bhAyaMdara 151. prAta:smaraNIya-mahAsatiyA~ bhAga-1 2067 mahAsatiyoM ke caritra bhAyaMdara 152. prAta:smaraNIya-mahAsatiyA~ bhAga-2 2067 mahAsatiyoM ke caritra bhAyaMdara 153, dhyAna sAdhanA | 2068 | dhyAna zataka-ArAdhanA dhAma hAlAra 154. zrAvaka AcAra darzaka 2068 dharma saMgraha kA hindI anuvAda rAjakoTa 155. adhyAtmAcA sugaMdha (marAThI) 2068 | nIva ke patthara kA marAThI anuvAda nAsika 156. indriya parAjaya zataka | 2068 vairAgya vardhaka pAlItANA 157. jaina zabda koSa | 2068 zAstriya zabdoM ke artha pAlItANA 158. nayA dina-nayA saMdeza | 2069 tithi anusAra dainika suvicAra pAlItANA 159. tIrtha yAtrA | 2069 | zatrujaya giranAra tIrtha mahimA hastagiri tIrtha 160. mahAmaMtra kI sAdhanA | 2069 cintana pinDavADA 161. ajAtazatru aNagAra 2069 | zraddhAjaMlI lekha | bhadraMkara nagara-luNAvA 162. preraka prasaMga 2069 kahAniyAM bAlI 163. Thewayof Metaphysical Life 2069 nIva ke patthara kA English anuvAda bAlI 164. Ao ! prAkRta sIkhe bhAga-1 2070 prAkRta pravezikA sesalI tIrtha 165. Ao ! prAkRta sIkhe bhAga-2 2070/ Guide Book sesalI tIrtha 166. Ao ! bhAva yAtrA kare ! bhAga-2 2070 68 tIrtha bhAvayAtrA beDA tIrtha 167. Pearls of Preaching | 2070 pravacana motI kA anuvAda nAkoDA tIrtha 168. navakAra ciMtana | 2070 ciMtana udayapUra ghANerAva 170. Ao durdhyAna choDe ! bhAga-2 2070 63 prakAra ke durdhyAna viSaya para vivecana ghANerAva / karmagraMtha (bhAga-1) 12
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzana naM. pustaka viSaya vimocana nAma varSa vi.saM. sthala 171 parama tattva kI sAdhanA bhAga-1 | 2071 | cintana kIrti sthaMbha ghANerAva 172 ratna saMdeza bhAga-1 | 2071 dainika suvicAra bAlI 173 gAgara me sAgara-1 2071 bAlI tathA ghANerAva ke pravacana aMza pAlItANA 174 ratna saMdeza bhAga-2 2071 tArIkha anusAra dainika suvicAra / pAlItANA 175.My Parents | 2071 | mAtA-pitA kA English anuvAda pAlItANA 176 zrAvakAcAra pravacana-1 |2071 zrAvaka kartavya pAlItANA 177 zrAvakAcAra pravacana-2 | 2071 zrAvaka kartavya pAlItANA 178,parama tattva kI sAdhanA bhAga-2 |2071| paM.zrI bhadraMkaravi. kA ciMtana pAlItANA 179 parama tattva kI sAdhanA bhAga-3 2071 paM.zrI bhadraMkaravi. kA ciMtana pAlItANA 180/bAlI cAturmAsa vizeSAMka | 2069 bAlI cAturmAsa bAlI 181 upadhAna smRti vizeSAMka 2072 pAlItANA meM upadhAna pAlItANA 182 navapada ArAdhanA 2072 navapada ke 11 pravacana loDhA dhAma 183.Atma utthAna kA mArga bhAga-1 |2072 paM.zrI bhadraMkaravi. kA ciMtana guMdecA gArDana 184 hemacaMdrAcArya aura kumArapAla2072jIvana caritra DoMbivalI 185 AIce vAtsalya |2072 mAtA-pitA kA marAThI anuvAda / nAsika 186 ,Atma utthAna kA mArga bhAga-2 | 2072 paM.zrI bhadraMkaravi. kA ciMtana nAsika 187 jaina-saMgha vyavasthA 2072 deva dravya Adi kI vyavasthA nAsika 188 caubIsa tIrthaMkara caritra bhAga-1 2074 1 se 16 tIrthaMkaroM ke caritra nAsika 189 caubIsa tIrthaMkara caritra bhAga-2 2074 17 se 24 tIrthaMkaroM ke caritra 190 saMsmaraNa 2073 saMyama jIvana ke anubhava gokAka 191,saMboha sittari 2073 vairAgya kA amRtakuMbha gokAka 192 vivekI banoM ! 2073 | viveka guNa para vivecana rANe bencura 193,Atma utthAna kA mArga bhAga-3 2073 nAsika karmagraMtha (bhAga-1) 13
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma. sA. kA saMkSipta paricaya gRhastha nAma : rAju (rAjamala copar3A) mAtA kA nAma : caMpAbAI pitA kA nAma : chaganarAjajI genamalajI copar3A janmabhUmi : bAlI (rAja.) janma tithi : bhAdoM suda-3, saMvat 2014 di. 16-9-58 bacapana meM dhArmika abhyAsa : paMca pratikramaNa-navasmaraNa Adi brahmacaryavrata svIkAra : 18 jUna 1974 vyAvahArika abhyAsa : 1st year B.Com. (pArzvanAtha ummeda kaoNleja phAlanA-rAja.) dIkSA dAtA : pU.paM. zrI harSavijayajI gaNivarya gurudeva : adhyAtmayogI pU. paMnyAsa zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya dIkSA dina : mAgha zuklA 13, saMvat 2033 di. 2-2-1977 samudAya : zAsana prabhAvaka pU.A. zrI rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA. dIkSA dina vizeSatA : bhArata bhara meM lagabhaga 50 Upara dIkSAe~ 108 mumukSu varaghor3A : 9 janavarI 1977, muMbaI dIkSA sthala : nyAti noharA-bAlI rAja. dIkSA samaya umra : 18 varSa bar3I dIkSA : phAlguna zuklA 12, saMvat 2033 bar3I dIkSA sthala : ghANerAva (rAja.) prathama cAturmAsa : saMvat 2033 pATaNa pU.paM. zrI harSavijayajI ke sAnnidhya meM * abhyAsa : prakaraNa, bhASya, 6 karmagraMtha, kammapayaDI, paMcasaMgraha, nyAya, kAvya, koza, saMskRta-prAkRta vyAkaraNa, saMskRta-prAkRta sAhitya vAcana, jyotiSa, Agama vAcana Adi. * bhASA bodha : hindI, aMgrejI, gujarAtI, rAjasthAnI, saMskRta, prAkRta, marAThI Adi * prathama pravacana prAraMbha : phAguna sudI 14, saMvat 2034 pATaNa (gujarAta) * cAturmAsika pravacana prAraMbha : bAlI saMvat 2038 karmagraMtha (bhAga-1) 14
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cAturmAsika pravacana : bAlI (do bAra), pAlI (do bAra), ratalAma, ahamadAbAda (jJAnamaMdira), pATaNa, surendranagara, rAnIgA~va, piMDavAr3A, udayapura, jAmanagara, ahamadAbAda (giradharanagara), thANA , kalyANa, dAdara (muMbaI), sAyana (muMbaI), dhUliyA , karAr3a, ciMcavar3a, bhAyaMdara, pUnA, yeravar3A, dIpaka jyoti TaoNvara, zrIpAla nagara, karjata, bhivaMDI (do bAra), kalyANa (do bAra), rohA, bhAyaMdara, pAlItANA (do bAra) nAsika / -vihAra kSetra : rAjasthAna, gujarAta, saurASTra, madhyapradeza, mahArASTra, karNATaka Adi * (cha'rI pAlita saMgha meM mArgadarzana-pravacana) : baralUTa se zatrujaya , godana se jaisalamera, vallabhIpura se pAlItANA, luNAvA se rANakapura paMcatIrthI * cha'rI pAlaka nizrAdAtA : udayapura se kezariyAjI, giradharanagara se zaMkhezvara, dhUliyA se nera, karAr3a se kuMbhoja, solApura se bArzI, bhivaMDI se mahAvIra dhAma, karjata se mAnasa maMdira, hastagiri se zatrujaya-giranAra, zatrujaya bAraha gAU / * prathama pustaka Alekhana : ''vAtsalya ke mahAsAgara'' saMvat 2038 * adyAvadhi prakAzita pustake : (194) * saMskRta sAhitya saMpAdana-saha saMpAdana : siddha haimazabdAnuzAsanam-bRhadvRtti laghu nyAsa saha, pAMDavacaritra Adi * anya saMpAdana : bhagavAna pArzvanAtha kI paraMparA kA itihAsa-bhAga 1-2-3 * anuvAda saMpAdana : vijayAnaMdasUrijI kRta 'nvtttv'| * ziSya-praziSya : sva. mu. zrI udayaratnavijayajI, muni kevalaratnavijayajI, muni kIrtiratnavijayajI, muni prazAMtaratnavijayajI, muni zAlibhadravijayajI, muni sthUlabhadravijayajI, muni yazobhadravijayajI * upadhAna nizrA dAtA : kurlA , dhule , yeravaDA, AdIzvara dhAma (do), karjata, vikrolI, mohanA, pAlItANA (do bAra), sesalI, nAsika / * gaNi padavI : vaizAkha vadI-6, saMvat 2055, di.7-5-1999 ciMcavaDa gA~va, pUnA. * paMnyAsa padavI : kArtika vadI-5, saMvat 2061, di.2-12-2004 zrIpAlanagara, muMbaI. * AcArya padavI : poSa vadI-1, saMvat 2067, di.20-1-2011 thANA. karmagraMtha (bhAga-1) 15
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 6. krama viSaya pRSTa saMkhyA 1. jagat kartA kauna ? ...... 2. AtmA karma kA kartA hai aura karma kA bhoktA hai |.. 3. adbhuta va Azcaryajanaka jagat karma kI siddhi 5. jaina dharma ke akATya siddhAMta ............... dehabhinna AtmA ........... karma vijJAna karma-vipAka (maMgalAcaraNa aura viSaya nirdeza) 9. jIva aura karma kA saMbaMdha ............ 10. pA~ca-jJAna ......... 11. matijJAna ke avAMtara bheda ............... 12. matijJAna ke zeSabheda va zrutajJAna 13. zrutajJAna ke 14 bheda........ 14. zrutajJAna ke 20 bheda......................................... 15. zrutajJAna ......... 16. zruta jJAnAvaraNIya karma ............ 17. rohaka kI caturAI ............. 18. bArahavAM aMga-dRSTivAda .............. 19. avadhijJAna-manaHparyavajJAna-kevalajJAna............. ....... 1100 20. dUsarA darzanAvaraNIya karma .............. ....... 119 21. nidrA-paMcaka............. ....... 121 22. vedanIya karma .... ...... 124 23. mohanIya karma ........... 24. upazama samyaktva . samyaktva ke bheda cAritra-mohanIya pA~cavA~ AyuSya karma. 28. nAma karma. 29. katipaya saMjJAe~ ............ 30. gotra va aMtarAya karma ......... 31. jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya baMdha ke hetuH .......... ..... 1 32. vedanIya karma baMdha ke kAraNa ..... 195 33. darzanamohanIya baMdha ke hetu .................................... ....... 198 34. deva AyuSya-nAmakarma ke hetu ................. 203 35. gotra karma baMdha hetu ............. 205 36. aMtarAya karma ke hetu ... 207 193 karmagraMtha (bhAga-1) 16
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jagat kartA kauna? .................... vizva ke anya aneka darzanakAroM kI yaha mAnyatA hai ki isa vizva kA sarjana kisI paramAtmA ne kiyA hai | hindU logoM kI yaha mAnyatA hai ki brahmA ne isa sRSTi kA sarjana kiyA hai, viSNu isa sRSTi kA pAlana karate hai aura maheza isa sRSTi kA vinAza karate hai | jaba ki jaina darzana kI yaha mAnyatA hai ki yaha sRSTi anAdi kAla se hai, isa sRSTi para jIvoM kA astitva bhI anAdi kAla se hai / kisI bhI paramAtmA vizeSa ne isa sRSTi kA sarjana nahIM kiyA hai / isa saMsAra meM jIva (AtmA) bhI anAdikAla se hai arthAt kisI bhI paramAtmA ne kisI jIva vizeSa ko utpanna nahIM kiyA hai | "kisI bAlaka kA janma huA' athavA 'amukabhAI kI mRtyu ho gaI' yaha hama vyavahAra se kahate haiM, paraMtu vAstava meM AtmA kA na to janma hotA hai aura na hI mRtyu ! karmabaddha saMsArI avasthA meM jaba AtmA eka deha kA tyAga kara dUsare deha ko dhAraNa karatI hai to jisa deha kA tyAga karatI hai, usa apekSA se hama mRtyu kahate haiM aura jisa deha ko dhAraNa karatI hai, usI ko hama janma kahate haiM / arthAt 'janma' aura 'mRtyu' kA zAbdika vyavahAra deha se jur3A huA hai, na ki AtmA se / AtmA kA na janma hai aura na hI mRtyu / AtmA anAdi hai, isakA artha hai, AtmA kA koI 'prathama bhava' nahIM hai / anAdi kAla se isa saMsAra meM AtmA kA astitva hai aura anaMta-kAla taka saMsAra meM AtmA kA astitva rhegaa| AtmA ke anAdikAlIna astitva kI bhA~ti caudaha rAjaloka pramANa isa virAT vizva kA astitva bhI anAdi kAla se hai / kisI Izvara vizeSa ko isa jagat kA kartA mAnane para hamAre sAmane aneka prazna khaDe hote haiM, jinakA nirAkaraNa saMbhava nahIM hai / jaise 1) isa jagat ke nirmANa ke pIche Izvara kA kyA prayojana hai ? karmagraMtha (bhAga-1)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi niSprayojana hI Izvara isa vizva kA sarjana kare to mUrkhatA hI siddha hotI hai, kyoMki samajhadAra vyakti binA kisI prayojana kucha bhI pravRtti nahIM karatA hai / 2) yadi Izvara sazarIrI hai to usake zarIra kA nirmANa kisane kiyA ? 3) Izvara yadi azarIrI (nirAkAra) hai to svayaM nirAkAra hote hue sAkAra vizva kI racanA kaise kI ? 4) Izvara ko hama dayAlu mAnate haiM to vaha dayAlu Izvara isa vizva meM hiMsaka, krUra, nirdaya, cora, parastrI-laMpaTa jaise kharAba vyaktiyoM ko kyoM paidA karatA hai ? 5) isa saMsAra meM gunahagAra vyakti ko sajA hotI hai to yaha sajA karanevAlA kauna ? yadi sajA karanevAlA Izvara hai to usa sarva zaktimAn Izvara ne gunahagAra ko gunAha karane se kyoM nahIM rokA ? yadi gunAha karane kI preraNA bhI vo hI Izvara detA ho to usa Izvara ko nyAyAdhIza (nyAyapriya) kaise kahA jAegA ? 6) yadi vaha Izvara jIvoM ko apane-apane karma ke anusAra sajA karatA ho to 'sajA karane meM Izvara kI svataMtratA kahA~ rahI ?' karma ke anusAra sajA karane para to 'karma kI hI pradhAnatA rahegI-Izvara kI nahIM | isase yahI siddha hotA hai ki vyakti jaisA karma karegA usako vaisA hI lAbha yA hAni hogii|' 7) isa saMsAra meM kaI loga sukhI haiM, kaI loga duHkhI haiM to dayAlu aisA Izvara jIvoM ko duHkha kyoM detA hai ? dayAlu Izvara kA to yaha kartavya hai ki vaha sabako sukhI banAe, kabhI bhI kisI ko duHkhI na banAe / 8) Izvara ne jaba sRSTi kA sarjana kiyA taba zuddha AtmAoM ko paidA kiyA yA azuddha AtmAoM ko ? yadi zuddha AtmAoM ko paidA kiyA to ve AtmAe~ azuddha kaise banIM ? sarva zaktimAn Izvara ne una AtmAoM ko azuddha banane se kyoM nahIM rokA ? yadi Izvara ne azuddha AtmAoM ko paidA kiyA to una AtmAoM meM yaha azuddhi kahA~ se AI ? AtmA meM binA kAraNa hI azuddhi A jAya taba to unake punaH zuddha hone kA savAla hI nahIM rahegA aura kArya-kAraNa kI vyavasthA hI lupta ho jAegI / (karmagraMtha (bhAga-1) EX18
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9) Izvara ne jagat ko paidA kiyA to usa Izvara ko kisane paidA kiyA ? ina saba praznoM kA aMtima niSkarSa yahI hai ki yaha vizva anAdikAla se hai / isa saMsAra meM jIva kA astitva bhI anAdi kAla se hai aura isa saMsAra meM AtmA aura karma kA saMyoga bhI anAdikAla se hai / 2 AtmA karma kA kartA hai aura ....... karma kA bhoktA hai ..... kAraNa ke abhAva meM kArya kI utpatti nahIM hotI hai / kArya utpanna huA ho to usakA koI kAraNa honA hI cAhie | isa jagat meM koI prANI sukhI hai, koI duHkhI hai, ina saba kA kAraNa usa jIva kA pUrvopArjita karma hI mAnanA cAhie / apane apane zubha-azubha karma ke anusAra isa jagata meM jIvAtmA ko sukha-duHkha kI prApti hotI hai / bhojana anya vyakti kare aura tRpti anya kisI ko ho, yaha ho nahIM sktaa| bImAra dUsarA vyakti ho aura tIsarA hI vyakti davAI letA ho to vaha vyakti rogamukta kaise ho sakatA hai ? basa, isa prakAra isa jagat meM zubha athavA azubha karma koI aura vyakti kare aura usa zubha-azubha karma kI sajA yA inAma anya kisI vyakti ko mile, yaha kadApi saMbhava nahIM hai| jagat kI vicitratA meM mukhya kAraNa karma hI samajhanA cAhie / isa saMsAra meM jisa prakAra AtmA kA astitva anAdikAla se hai, usI prakAra AtmA aura karma kA saMyoga bhI anAdikAla se hai| mithyAtva, avirati Adi karmabaMdha ke hetuoM ke Asevana ke kAraNa anAdi kAla se AtmA kA karma-saMyoga hai| karma kA baMdha, vyakti kI apekSA, Adi vAlA hai kiMta pravAha kI apekSA anAdi hai| isase siddha hotA hai ki AtmA hI karma kI kartA hai aura AtmA hI usa karma kI bhoktA hai| karmagraMtha (bhAga-1) 19 -
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( adbhuta va Adharyajanaka jagat / (yaha lekha kisI ajJAta lekhaka kI pustaka se liyA hai / ) kucha vyaktiyoM kI yaha mAnyatA hai ki "jo hama apanI A~khoM se dekhate haiM, apane kAnoM se sunate haiM tathA apanI anya indriyoM se anubhava karate haiM, kevala vahI satya va vAstavika hai, isake viparIta abhautika va atIndriya zaktiyoM tathA AtmA ke astitva va punarjanma Adi kI bAteM kapola kalpanA ke atirikta kucha nahIM haiM / aisI bAtoM para vizvAsa karanA andhavizvAsa hI mAnA jAyegA / " parantu tathya to yaha hai ki aisA samajhanA ina vyaktiyoM kA bhrama hI hai / vAstavikatA to yaha hai ki hamArI indriyoM kI zakti bahuta hI sImita hai / apanI indriyoM ke mAdhyama se hama jitanA grahaNa kara pAte haiM vaha to jJAna ke vizAla bhaNDAra meM samudra kI tulanA meM suI kI noka para lage jala ke biMdu samAna bhI nahIM hai| Aja to vaijJAnika bhI yaha svIkAra karate hai ki prakRti kI aneka ghaTanAe~ hamArI kalpanA se bhI adhika vilakSaNa aura Azcaryajanaka haiM / ye vaijJAnika yaha bhI svIkAra karate haiM ki Adhunika vijJAna bhI prakRti ke aneka rahasyoM kA spaSTIkaraNa karane meM abhI taka samartha nahIM hai / hama manuSya kI indriyoM kI zakti ko hI lete haiM / manuSya kI indriyoM kI zakti to bahuta hI sImita hotI hai / kucha pazu-pakSiyoM kI indriyA~ to manuSya kI indriyoM se bahuta hI adhika saMvedanazIla aura tIkSNa hotI haiM / tathya to yaha hai ki jaise-jaise manuSya ne vaijJAnika kSetra meM unnati kI hai vaha prakRti se dUra hotA gayA hai aura usakI indriyoM kI kSamatA kama hotI gayI jabaki pazu-pakSI aba bhI prakRti ke bahuta adhika nikaTa haiM / isa sambandha meM hama kucha udAharaNa dete haiM. Aja se lagabhaga do hajAra varSa pahale jaba likhane kI paramparA nahIM thI usa samaya manuSya kI smaraNa-zakti bahuta teja hotI thI / vaha pratyeka bAta ko yAda rakhatA thA, kyoMki usake pAsa smaraNazakti ke atirikta yAda rakhane karmagraMtha (bhAga-1) 20
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA aura koI sAdhana nahIM thA / aba se lagabhaga do hajAra varSa pahale taka smaraNa rakhane kI hI paramparA thI / parantu jaba se likhane kA rivAja calA taba se manuSya ne apanI smaraNa-zakti se kAma lenA chor3a diyA / use jo bhI bAta yAda rakhanI hotI thI, vaha pahale pattharoM para, phira tAr3apatroM para, phira kapar3oM para aura anta meM kAgaja para likhakara rakhane lagA / aisA karane se usakI smaraNa-zakti kSINa hotI gayI / isI prakAra taba taka chapAI kI mazIneM nahIM banI thIM manuSya bahuta sundara akSara likhate the / paraMtu jaba se pustakeM chapane lagIM, sundara lekhana kI kalA samApta-sI ho gyii| pazu-pakSI prakRti ke bahuta adhika nikaTa haiM isalie inakI indriyA~ manuSya kI indriyoM se adhika tIkSNa aura saMvedanazIla hotI haiM / isa saMbandha meM hama kucha udAharaNa dete haiM / 1) jo pazu-pakSI jaMgaloM meM rahate haiM ve zAyada hI kabhI bImAra par3ate hoN| 2) registAna meM jaba A~dhI Ane vAlI hotI hai to U~Ta calate-calate ruka jAte haiM, usa samaya ve bilkula bhI Age nahIM bar3hate / unakI aisI dazA ko dekhakara kAfale vAle musAphira AMdhI Ane kA anumAna lagA lete haiM aura apanI surakSA kA prabandha kara lete haiM / ___3) jaba garamI ke mausama meM garamI kama par3anI hotI hai to pakSI vRkSa ke usa bhAga meM ghoMsale banAte haiM, jidhara dhUpa adhika par3atI ho / 4) barasAta Ane se pahale hI cIMTiyAM apane aNDoM ko surakSita sthAna para le jAtI haiM | cIMTiyoM ko isa prakAra apane aNDoM ko le jAte hue dekhakara aneka vyakti yaha anumAna lagA lete haiM ki nikaTa bhaviSya meM hI varSA hone vAlI 5) A~dhI Ane se pahale hI bher3eM kisI TIle kI oTa meM ho jAtI haiM / pakSI pRthvI ke adhika nikaTa ur3ane lagate haiM / battakheM va jala-murgiyA~ ur3anA hI banda kara detI haiN| 6) kucha aisI ghaTanAe~ bhI prakAza meM AyI haiM ki pazuoM ko kisI sthAna para bamabArI hone se pahale hI vahA~ hone vAlI barabAdI kA anumAna ho karmagraMtha (bhAga-1) 18
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA aura ve usa sthAna se dUra cale gaye tathA anya prANiyoM ko bhI isa tathya kA AbhAsa karAne kA prayatna karane lage | kisI jaMgala meM AkAzIya bijalI dvArA Aga lagane se pahale hI baMdara vaha sthAna chor3akara jAne lagate haiM / ___7) bahuta se aise pakSI hote haiM jo apanI mAtRbhUmi meM barpha par3ane se pahale hI hajAroM mIla ur3akara anyAnya surakSita sthAnoM meM cale jAte haiM aura mausama anukUla hone taka phira apane deza meM vApisa pahu~ca jAte haiM / 8) jaba kisI sthAna para bhUcAla Ane vAlA hotA hai to kucha pazupakSiyoM ko isakA AbhAsa pahale se hI ho jAtA hai, ve asAmAnya vyavahAra karane lagate haiM aura usa sthAna se dUra bhAga jAne kA prayatna karane lagate haiM | 9) sarakasa ke pazuoM ke prasiddha rUsI prazikSaka zrI blAdimira durova apane pazuoM se mUka vArtAlApa karate the| ve apane pazuoM kA sira apane hAthoM ke bIca thAma lete the, phira jo bhI kArya apane pazuoM se lenA cAhate the usa kriyA kA mAnacitra apane dimAga meM banAte jAte the / pUrA mAnacitra bana jAne para ve pazuoM ko chor3a dete the aura vaha pazu bilkula usI prakAra vaha kArya sampanna karatA thA / vaijJAnikoM ne isa tathya kI kaI bAra parIkSA kI aura use bilkula ThIka pAyA / ___10) AsTreliyA ke vizva-vikhyAta pakSI- ke vaijJAnika DA. sUrvela gregarI ne aneka varSoM ke adhyayana ke pazcAt batalAyA hai ki kucha pakSI bhI mahAjanoM ke samAna lena-dena karate haiM / ve anya pakSiyoM ko anna ke dAne, kIr3e Adi karja dete haiM aura phira kiztoM meM yA eka muzta meM hI apanA karja vasUla karate haiM | prasiddha pakSI-vizeSajJa DA. salIma alI ne bhI isa tathya kI puSTi kI hai / 11) eka nara-titalI apanI mAdA-titalI kI gaMdha eka mIla dUra se hI pA jAtI hai| 12) kutte kI sUMghane kI zakti itanI tIvra hotI hai ki vaha kisI mArga se bAraha ghanTe pahale gujare hue vyakti ko bhI sUMgha-sUMgha kara DhUMDha nikAlatA hai| kuttoM kI isI zakti kA upayoga pulisa bhI karatI rahatI hai| 13) camagAdar3a jaba ghane andhakAra meM ur3atA hai to apane mArga meM AnevAlI tanika-sI bAdhA ko bhI dUra se hI jAna jAtA hai aura usase bacakara karmagraMtha (bhAga-1) 22
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikala jAtA hai / vaijJAnikoM ne eka kamare meM bahuta bArIka tAra ko Ter3hA mer3hA jAla banAkara usa kamare meM camagAdar3oM ko ur3AyA | camagAdar3a tAroM ko binA chue aura eka dUsare se binA TakarAye usa kamare meM ur3ate rahe / kahA jAtA hai ki camagAdar3oM kI isI zakti ke AdhAra para vaijJAnikoM ne "rADAra'' kA AviSkAra kiyA hai| jo vyakti kevala apanI indriyoM ke dvArA grahaNa kiye hue jJAna ko hI satya mAnate haiM, kyA ve Upara diye hue tathyoM ko jhuThalA sakeMge? manuSyoM kI indriyoM kI zakti kitanI sImita hotI hai isa sambandha meM hama kucha aura udAharaNa dete haiM 1) naMgI A~khoM se eka vyakti lagabhaga tIna hajAra tAre dekha sakatA hai / parantu yadi hama dUravIkSaNa yantra (Telescope) se dekheM to hameM AkAza meM lAkhoM tAre dRSTigocara hoMge / aura aba to antarikSa-vaijJAnikoM kA yaha vizvAsa hai ki isa virAT vizva meM kharaboM tAre haiM jo hamase lAkhoM prakAza varSa dUra taka phaile hue haiN| (prakAza eka saikaNDa meM lagabhaga 1,86,000 mIla taka jA sakatA hai | isa prakAra prakAza eka ghanTe meM 1,86,000 x 60 x 60 mIla dUra jA sakatA hai / eka varSa meM prakAza jitanI dUra jAtA hai, use eka prakAza varSa kahate haiM / ) 2) vaijJAnika kahate haiM ki eka sAdhAraNa vyakti kI dekhane va sunane kI zakti bahuta hI sImita hotI hai, hamAre kAna 16 se 32000 kampana yukta (Frequency) taraMgeM hI grahaNa kara sakate haiM / isase adhika yA kama kampana kI taraMgeM hama suna nahIM sakate / hamArI pRthvI ke cAroM ora hajAroM reDiyo-sTezanoM se prasArita hone vAlI taraMgeM phailI rahatI haiM / parantu hama unako grahaNa nahIM kara pAte / hamAre reDiyo apane vizeSa yantroM ke dvArA una taraMgoM ko grahaNa kara aisI taraMgoM meM badala dete haiM jinako hama grahaNa kara sakate haiM / isI prakAra hamArI A~khoM kI dekhane kI zakti bhI bahuta sImita hai / naMgI A~khoM se hama jitanA dekha pAte haiM, dUravIkSaNa va sUkSma-vIkSaNa yantroM kI sahAyatA se hama usase hajAroM guNA dekha lete haiM | cAroM ora TelIvijana sTezanoM dvArA prasArita taraMgeM phailI huI haiM parantu hama unheM dekha nahIM pAte / karmagraMtha (bhAga-1) 123
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ TelIvijana ke yantra una taraMgoM ko grahaNa karake unheM dekhane yogya citroM meM badala dete haiM, tabhI hama TelIvijana para kAryakrama dekha pAte haiM | eksa-kiraNeM (X-Rays) hamArI tvacA ke bhItara dekha letI haiM, parantu hamArI A~khoM meM yaha zakti nahIM hai| inphrAreDa kiraNoM (Infrared Rays) ko hamArI A~kheM dekha nahIM pAtIM parantu hamArI tvacA unakI garmI anubhava karatI hai| yaha saba kahane kA hamArA tAtparya yahI hai ki yaha vizva aura isake kriyA-kalApa kevala itane hI nahIM haiM, jitane hama apanI indriyoM se grahaNa kara pAte haiM tathA jitanA Adhunika vijJAna ne hamako batalA diyA hai / isake viparIta yaha vizva bahata hI adhika vizAla aura vilakSaNa hai aura isake aneka kriyAkalApa aise haiM, jinakA rahasya vaijJAnika bhI abhI taka samajha nahIM pAye haiN| hama yahA~ para indriyAtIta jJAna va zakti ke kucha udAharaNa dete haiM * kaI yogI yoga-sAdhanA ke dvArA apane hRdaya kI zuddhi va mana kI ekAgratA bar3hA kara atIndriya-zaktiyA~ prApta kara lete haiM aura apanI icchAnusAra ina zaktiyoM kA upayoga karate haiM / jisa prakAra hama TArca kA prakAza jahA~ cAheM vahA~ pheMka sakate haiM, usI prakAra yogI bhI apanI isa atIndriya zakti kI TArca kI kiraNeM apane icchita sthala evaM kAla para pheMkakara hajAroM mIla dUra kI tathA bhUta va bhaviSya kI ghaTanAoM ko bahuta saralatA se jAna lete haiM / kabhI-kabhI aisA hotA hai ki kisI sAmAnya vyakti ko bhI bhaviSya meM ghaTane vAlI kisI ghaTanA kA pUrvAbhAsa ho jAtA hai / 1) 6 agasta 1945 ke dina prAtaH nIMda se jAgate hI eka vyakti ne apanI patnI se kahA "tIna mahInoM meM beyaona (Bayonne) meM bar3e dhamAke ke sAtha do-tIna lAkha gailana paiTrola jala uThegA aura aneka vyaktiyoM ke jIvana ko bhI khatarA ho jAyegA / parantu yadi samucita sAvadhAnI rakhI jAye, to yaha durghaTanA Tala sakatI hai / '' isase pahale usa vyakti ne kabhI beyona kA nAma bhI nahIM sunA thA / apane putra se use jJAta huA ki beyona nagara nyUjarsI (amarIkA) meM hai aura vahA~ sTainDarDa Ayala kampanI kA tela-zodhaka kArakhAnA karmagraMtha (bhAga-1) 24
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / isa kArakhAne ke prabandhakoM ko bhI isa pUrvAbhAsa kI sUcanA dI gayI / mAlUma nahIM unhoMne sAvadhAnI baratI yA nahIM, parantu 6 navambara ko yaha bhaviSyavANI satya siddha huI / 2) aisI bhI aneka ghaTanAe~ prakAza meM AI haiM jaba kinhIM vyaktiyoM ne kisI ajJAta bhaya ke kAraNa kisI vizeSa rela tathA vAyuyAna se yAtrA karane se inkAra kara diyA aura apanI rijarva sITeM vaise hI chor3a dIM / Azcarya kI bAta to yaha hai ki ve releM va vAyuyAna durghaTanAgrasta ho gaye / 3) pUnA meM zrI ema.bI. mITakara nAma ke eka sajjana the jo jIvana bImA nigama meM eka adhikArI the / ve apanI mitra-maMDalI meM bApU sAhaba mITakara ke nAma se prasiddha the / ve saikar3oM mIla dUra ghaTa rahI ghaTanAoM kA byore vAra varNana kara dete the / "aisosiyeTeDa presa oNpha amarIkA' ke zrI esa.jI. saturAmana aura "nezanala heralDa" ke zrI rAmarAva jaise aneka gaNamAnya sajjanoM ne unakI isa zakti kI parIkSA lI thI / unakA batalAyA huA varNana sadaiva ThIka nikalA / / 4) landana meM eka bhAratIya kI zrI rAphela harsTa nAmaka eka aMgreja patrakAra se mitratA ho gayI / usa bhAratIya ne usa aMgreja patrakAra ko batalAyA ''eka dina Apa bhArata jAoge aura sacce yogiyoM kI khoja meM sArA deza ghUmoge / antataH ApakI abhilASA pUrNa hogI / '' aMgreja patrakAra ke pUchane para usa bhAratIya sajjana ne batalAyA, "mujhe isa bAta kI antaHsphuraNA huI thI / yaha antaHsphuraNA kI zakti kaise prApta kI jAye yaha mujhe mere guru ne sikhalAyA hai / aba maiM apanI antaH sphuraNA para pUrA bharosA rakhakara kArya karatA hU~ / ' samaya bItane para yaha bAta saca nikalI / una zrI rAphela harTa ne apanI bhArata-yAtrA kA rocaka varNana DaoN. pAla branTana (Dr. Paul Brunton) ke upanAma se "A search in Secret India" nAmaka pustaka meM kiyA hai| 5) amarIkA ke uttarI nyUjarsI nagara meM eka praur3ha mahilA, jinakA nAma DorothI elisana hai, unako bacapana se hI aisI zakti prApta hai ki ve khoye hue vyakti ke sambandha meM batalA detI haiM ki vaha vyakti isa samaya kahA~ hogA ? batalAne se pahale unako thor3I dera ke lie ekAgracitta honA par3atA hai, phira unako aisA AbhAsa hone lagatA hai jaise ve usa sthAna kI dhuMdhalI sI karmagraMtha (bhAga-1)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhalaka dekha rahI haiM / unhoMne aneka bAra khoye hue vyaktiyoM kA atA-patA batalAkara pulisa kI sahAyatA bhI kI / unake batalAye hae pate zata-pratizata to nahIM parantu adhikAMza meM ThIka nikalate haiM / navambara 1975 meM eka vyakti kI aThAraha varSIya putrI gAyaba ho gayI thI / vaha vyakti sahAyatA ke lie unake pAsa AyA / unhoMne thor3I dera ekAgracitta hone ke bAda kahA, 'ApakI kanyA surakSita hai / vaha eka gaMde makAna meM hai | usa makAna kA daravAjA lAla raMga kA hai / usa makAna kA nambara 106, 186 yA 168 hai / jisa vyakti ke sAtha lar3akI gayI hai usake nAma meM do Ara (R) haiM usa vyakti kA nAma hairI bhI ho sakatA hai / lar3akI kA patA 21 janavarI 1976 se pahale hI cala jAyegA | parantu Apa usase 21 janavarI 1976 ko hI mila sakoge / lar3akI isa samaya garbhavatI hai / samaya Ane para saba bAteM ThIka nikalIM / aisI sahAyatA ke badale meM ve mahilA kisI se kucha bhI svIkAra nahIM karatIM / (6) amarIkA meM zrI TaiDa nAmaka eka adbhuta vyakti the / san 1955 taka ve eka sAdhAraNa vyakti ke samAna hI eka hoTala meM kArya karate the / eka dina unako isa prakAra kI anubhUti huI ki jaba ve akele meM baiTha kara kisI vastu ke sambandha meM socate haiM, taba usa vastu kA hU-ba-hU mAnacitra unakI A~khoM ke sAmane A jAtA hai / kaI bAra unako aisI anubhUti huI ki ve daravAje va khir3akiyoM se hote hue kisI dUra ke pradeza meM jAte haiM aura phira apane dvArA soce gaye kisI vizeSa sthAna ko dekhakara ve kucha hI kSaNoM meM vApisa A jAte haiM / isa prakAra ve apane hoTala meM baiThe-baiThe hI dUra-dUra ke pradezoM kI yAtrA kA Ananda le lete haiM / vaijJAnikoM ne unakI isa adbhuta zakti para aneka prayoga kiye aura unakI isa kSamatA ko sadaiva hI ThIka pAyA / unako sammohana vidyA sIkhane kA zauka thA aura eka bAra ve isa vidyA kA abhyAsa karane ke lie eka saptAha taka eka kamare meM banda rahe / parantu unake mitroM ne usa saptAha ke daurAna bhI unheM bAhara ghUmate hue dekhA / kaI bAra vaijJAnikoM ne unako kamare meM banda karake sammohita kiyA aura sammohana kI avasthA meM unase kisI vizeSa sthAna kA varNana karane ke lie kahA / ve kucha samaya pazcAt hI usa sthAna kA bilkula ThIka-ThIka vistArapUrvaka varNana kara dete the / isake sAtha-sAtha unake mastiSka ke cAroM ora polarDa ke zaktizAlI AGAR karmagraMtha (bhAga-1)) 126
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaimare rakhakara phoTo khIMce jAte to phoTo meM usa vizeSa sthAna se bahuta kucha milatI-julatI AkRti A jAtI, jisa sthAna kA varNana karane ke lie unase kahA jAtA thA / 8) kAnapura meM upendra jI nAmaka eka sajjana haiM / abhyAsa ke dvArA unake netroM meM aisI zakti A gayI hai ki ve apanI dRSTi gar3Akara dhAtu taka ko pighalA dete haiM / isa kriyA ko trATaka kahate haiM / 9) zrI balajIta siMha jabbala nAmaka yuvaka ne apane dRSTipAta ke dvArA sitambara 1980 meM eka diye ko jalA diyA thA / eka diye meM eka sUkhI battI rakha dI gayI, usa diye meM tela yA ghI kucha bhI nahIM thA, zrI balajIta siMha diye ko dekhate rahe aura kucha hI kSaNoM meM vaha battI jalane lagI / unhoMne landana meM bhI isa prakAra kA pradarzana kiyA thA / ___10) ijarAyala ke nivAsI zrI yUrI gelara, binA chue kevala apane dRSTipAta ke dvArA kIleM, cAbI Adi lohe kI vastuoM ko mor3a dete haiM / ve bhI binA zarIra ke dUsare sthAnoM kI yAtrA kara Ate haiM / eka bAra unhoMne chaha hajAra mIla dUra nyUyArka meM banda kaimare ke kesa ko apane yahA~ maMgavA liyA thA / ve chipAkara rakkhI huI vastuoM ke chipAne kA sthAna bhI batalA dete haiM aura una chipAkara rakkhI vastuoM kI anukRti bhI banA dete haiM / ___11) rUsa ke leninagrADa nagara meM eka mahilA thI jinakA nAma nAinela kulAginA thA / unameM bhI adbhuta zakti thI / ve dhyAna ke dvArA , binA chue hI, vastuoM ko sarakA detI thIM / ve kutubanumA kI suI ko apanI icchA ke anusAra ghumA detI thIM / ve binA dekhe hI Una ke goloM meM se apanI pasanda kA raMga nikAla letI thI / ve apanI icchA-zakti se meMDhakoM ke dila kI dhar3akana banda kara detI thIM / eka bAra eka manovaijJAnika ne cunautI dI ki ve usake dila kI dhar3akanoM meM gar3abar3I karake dikhalAe~ / una mahilA ke dhyAna lagAne ke do-tIna minaTa bAda hI usa vaijJAnika ke dila kI dazA kharAba hone lagI / kahIM unakI jAna para na bana jAe isalie vaha prayoga banda kara denA par3A / ina pradarzanoM kI philmeM bhI banI haiM / rUsa meM hI mAsko meM rahane vAlI eka anya mahilA vinogrAdovA bhI isI prakAra dhyAna lagA kara vastuoM ko apanI ora khIMca letI haiM / karmagraMtha (bhAga-1)) 127
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___12) cIna meM veha rUpAMga nAma kA eka bAraha varSa kA bAlaka hai / usako aisI zakti prApta hai ki vaha IMToM kI dIvAroM ke pAra bhI dekha sakatA hai / vaha kisI bhI rogI ko dekhakara yaha batalA detA hai ki usa rogI ke zarIra ke andarUnI aMgoM meM kyA gar3abar3I hai / vaha jamIna ko dekhakara batalA detA hai ki usake nIce bhUmigata pAnI hai yA nahIM ? yaha bAlaka apanI mAtA ke Antarika vicAroM ko bhI par3ha letA hai / vaha apanI A~khoM kI sahAyatA ke binA, kAnoM ke dvArA pustaka par3ha sakatA hai arthAt pustaka usake kAna ke pAsa rakha dI jAtI hai aura vaha pustaka ko par3hane lagatA hai | ___13) kuAlAlampura meM "kima' nAmaka eka dasa varSa kI lar3akI hai / vaha bAlikA apane kAnoM se dekha letI hai | usake kAna ke pAsa patra-patrikAe~ rakha dI jAtI haiM aura vaha unako mukha se sunA detI hai | camatkArika upacAra sana 1977 ke lagabhaga amarIkA meM eka bAlaMka kA janma huA, jisakA nAma eDagara kesI (Edger Caycee) rakkhA gayA / ikkIsa varSa kI avasthA meM vaha atyaMta bImAra par3A / paryApta upacAra karane ke pazcAt vaha usa bImArI se to acchA ho gayA , parantu usake bolane kI zakti jAtI rahI aura vaha gUMgA ho gayA / eka bAra hipnoTijma jAnane vAle eka vyakti ne use 'TrAMsa' kI avasthA meM DAlakara-sammohita karake-usase bulavAyA / parantu TrAMsa se jAgane ke pazcAt vaha phira pahale ke samAna gUMgA hI rahA / vaha hipnoTijma jAnanevAlA to calA gayA, parantu eka anya vyakti ne, jo hipnoTijma kA abhyAsa kara rahA thA, socA, ''kaisI TrA~sa kI avasthA meM bola sakatA hai / hameM usako TrAMsa kI avasthA meM DAlakara usI se usake bolane ke kAraNa jAnane kA prayatna karanA cAhie / ' usa vyakti ne kesI para prayoga kiye / kesI ne skUla meM kevala navIM kakSA taka hI adhyayana kiyA thA, parantu TrAMsa kI avasthA meM usane eka DaoNkTara ke samAna hI DaoNkTarI bhASA meM roga kA kAraNa, usakA nidAna aura phira roga kA upacAra batalA diye / usI ke anusAra upacAra karane para kesI bilkula ThIka ho gayA, aura vaha phira se bolane lagA / vaha hipnoTisTa svayaM bhI lambe samaya se peTa ke darda se pIr3ita thA / usane kesI ko sammohita karake karmagraMtha (bhAga-1) 28
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ usase apane roga kA nidAna aura upacAra mAlUma kiyA aura phira usI ke anusAra upacAra karane para vaha svayaM bhI svastha ho gayA / ' zanaiH zanaiH yaha bAta DaoNkTaroM taka paha~cI / ve bhI apane ulajhana bhare rogiyoM kA upacAra karane ke lie kesI kA mArgadarzana lene lage / yaha bhI jJAta haA ki vaha rogI kI anupasthiti meM bhI roga kA upacAra batalA sakatA hai / prazna karate samaya kevala itanA batalAnA hI paryApta thA ki rogI usa samaya kahA~ hai ? kesI svayaM TAMsa kI avasthA meM jAtA aura phira prazna karane para isa prakAra adhikArapUrvaka bolane lagatA jaise koI vizeSajJa DaoNkTara eksare meM sArA zarIra dekhakara bola rahA ho / vaha rogI ke roga kA kAraNa aura usake nivAraNa ke upAya batalAtA / isa prakAra kesI ne lagabhaga tIsa hajAra rogiyoM ke sambandha meM sUcanAe~ dI / ye sUcanAe~ Aja bhI surakSita haiM aura DaoNkTara Aja bhI unakA adhyayana karate haiN| kesI kI isa adbhuta zakti ke sambandha meM ohiyo (amarIkA) ke zrI Artharalemarsa nAmaka eka sAdhana-sampanna prakAzaka ne bhI sunA / usane socA jisa vyakti ke pAsa aisI atIndriya zakti ho, kyA vaha manuSyoM kI anya ulajhanoM tathA mAnava jIvana kA hetu kyA hai ? janma se pahale aura mRtyu ke pazcAt jIvana kA koI astitva hai yA nahIM-para prakAza nahIM DAla sakatA ? zrI Arthara lemarsa isI kArya ke lie kesI ke pAsa gaye aura unako apanI bAta samajhAI / kesI isa samasyA para prayoga karane ke lie rAjI ho gayA aura pahale hI prayatna meM kesI ne batalAyA ki apane pUrva janma meM zrI Arthara lemarsa eka sAdhu the / isa prakAra kesI ne vyaktiyoM ke pUrvajanma par3hane prArambha kara diye / kesI pUrvajanma kI bAteM batalAkara yaha bhI batalAtA ki usa pUrvajanma kA vartamAna jIvana para kyA prabhAva par3egA ? jina vyaktiyoM ko kesI ne kabhI dekhA bhI nahIM thA, una vyaktiyoM ke svabhAva, unakI vizeSatAoM, unake mAnasika vikAsa ityAdi ke sambandha meM kesI dvArA batalAyI gayI bAteM Azcaryajanaka rUpa se saca nikalatIM / isa prakAra usane lagabhaga do hajAra pA~ca sau vyaktiyoM ke pUrva-janma ke sambandha meM batalAyA / san 1945 meM ar3asaTha varSa kI Ayu meM kesI kI mRtyu ho gayI / kesI ke nAma se amarIkA meM eka saMsthAna bhI sthApita hai aura usake sambandha meM kaI pustakeM bhI prakAzita ho cukI haiM / * darabhaMgA ke eka homyopaithika DaoNkTara zrI e.vI. sAhanI eka prayoga karmagraMtha (bhAga-1) 29
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara rahe haiM / ve rogI kA eka bAla maMgavA lete haiM aura usa bAla para usa vizeSa roga kI auSadhi lagAte haiM / aisA karane se rogI ThIka hone lagatA hai / isa prakAra unhoMne aneka rogiyoM ko svAsthya-lAbha karAyA hai / unhoMne isa viSaya para aMgrejI bhASA meM eka pustaka bhI likhI hai, jisakA nAma hai- (Transmission of Homeo Drug from a Distance.) * kanADA meM monTriyala nAmaka nagara meM zrI osakara esTebanI nAmaka sajjana rahate haiM / unake sparza meM adbhuta camatkAra hai / unakA sparza pAte hI maraNAsanna rogI svAsthya-lAbha karane lagate haiM | unake sparza se TUTI huI haDDiyA~ jur3a jAtI haiM / manuSyoM aura pazu-pakSiyoM kI to bAta hI kyA , vanaspati para bhI unake sparza kA samAna prabhAva hotA hai | julAI ke mahIne meM tIna saptAha ke lie ve nyUyArka ke alvenI ilAke meM A jAte haiM aura vahA~ para rogiyoM ko apane sparza se lAbhAnvita karate haiM / pahale ve eka sainika adhikArI the / usa samaya ve jina ghor3oM para baiThate the, ve ghor3e na to thakate the, na bImAra hI par3ate the | unakI isa zakti kA anya ghor3oM para bhI parIkSaNa kiyA gayA to una ghor3oM para bhI vaha prabhAva huA / yaha zakti unako apane Apa hI prApta ho gayI hai / aneka vaijJAnikoM ne unakI isa adbhuta zakti kI jA~ca kI hai aura isako bilakula satya pAyA hai / hA~, jaba kabhI ve nirAza, parezAna va udAsa hote haiM, to unakA sparza koI camatkAra nahIM dikhAtA / * dillI se prakAzita hone vAle dainika ''hindustAna'' ke 28 mArca 1984 ke aMka meM eka sajjana kA lekha 'AsthA ke upacAra'' prakAzita huA hai | usameM unhoMne batAyA hai ki eka gA~va meM eka sajjana pIliyA kA upacAra karate haiM / ve bora jaise phaloM kI eka kaNThI pIliye ke rogI ke gale meM DAla dete haiM / jaise-jaise dina bItate haiM vaha kaMThI nIce laTakatI jAtI hai aura roga ghaTatA jAtA hai / jaba vaha kaMThI nAbhi ko chUne lagatI hai, roga gAyaba ho jAtA hai / isa prakAra unhoMne rogiyoM ko ThIka kiyA hai | * mantroM ke dvArA sA~pa ke kATane kA ilAja bhI kiyA jAtA hai / kucha tAntrika to mantroM ke dvArA usa sA~pa ko bulavAte haiM, jisa sA~pa ne vyakti ko kATA thA , phira vaha sA~pa usa vyakti ke zarIra se jahara cUsa letA hai aura vaha maraNAsanna vyakti phira se svastha ho jAtA hai / karmagraMtha (bhAga-1) 1303
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ - misra ke pirAmiDa meM bhI adbhuta zakti hai | usameM koI zava rakha diyA jAye to vaha bahuta samaya taka kharAba nahIM hotA / zrImatI sophiyA Tenabro nAmaka eka amarIkI mahilA baMgalaura meM rahatI thIM / unhoMne apane ghara ke pichavAr3e plAIvuDa kA eka pirAmiDa banavAyA thA / usameM ve naye-naye prayoga karatI rahatI thIM | unakI 86 varSIya mAtAjI lakave se pIr3ita thIM | ve eka saptAha taka tIna cAra ghaMTe prati dina usa pirAmiDa meM baiThI to ve bhalI prakAra calane lagIM / kaI anya rogiyoM ne bhI unake pirAmiDa meM baiThakara svAsthya-lAbha liyA thA / aba ve amarIkA vApisa calI gayI haiM | dUrAnubhUti (Telepathy) dUrAnubhUti (Telepathy) ko lekara Aja amarIkA aura yUropa meM hI nahIM soviyata saMgha meM bhI aneka prayoga kiye jA rahe haiM / zrI eMDrIjA puhArikha ne dUrAnubhUti para aneka prayoga kiye haiM aura unako "Beyond Telepathy" nAmaka pustaka meM lipibaddha kiyA hai / unakA kahanA hai ki yadi hama kisI vyakti ko yAda karate haiM to usa vyakti para bhI isakI pratikriyA hotI hai / jitanI adhika tIvratA se hama kisI vyakti ko yAda kareMge utanI hI adhika zaktizAlI pratikriyA usa dUsare vyakti para hogI / isa pustaka "Beyond Telepathy" meM eka aura prayoga bhI diyA huA hai / eka prayogazAlA meM kucha vyaktiyoM ko ekatra kiyA / unameM se hairI sTona nAmaka eka vyakti kI A~khoM para paTTI bA~dha kara prayogazAlA ke bAhara bheja diyA gayA / prayogazAlA meM upasthita vyaktiyoM ke sAmane eka vastu chipA dI gayI / taba hairI sTona ko andara bulAyA gayA, usakI A~khoM kI paTTI khola dI gayI aura usase chipAyI huI vastu ko khojane ke lie kahA gayA / hairI sTona ne kucha kSaNoM ke lie socA aura phira eka hI prayatna meM chipAyI huI vastu ko nikAla liyA / isakA kAraNa yaha batAyA gayA ki prayogazAlA meM upasthita pratyeka vyakti dUrAnubhUti ke mAdhyama se vastu ke sthAna kI sUcanA hairI sTona taka bhejane kA prayatna kara rahA thA aura ve isameM saphala bhI hue the| parAmanovaijJAnikoM kI mAnyatA hai ki mAtA kA apane bAlaka se sUkSma bhAvanAtmaka sambandha hotA hai / isako pramANita karane ke lie aneka prayoga kiye gaye haiM / eka prayoga ke daurAna kaI mAtAoM ko eka bar3e bhavana ke eka kone karmagraMtha (bhAga-1))
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM baiThA diyA gayA aura unake zizuoM ko unase itanI dUra rakhA gayA ki na to ve apane zizuoM ko dekha hI pAyeM aura na unake rone kI AvAja hI suna pAyeM / DaoNkTaroM ko parIkSaNa ke lie una zizuoM ke zarIroM se kucha rakta nikAlanA thA aura aisA karane se zizuoM ko kaSTa hotA thA aura ve rote bhI the / isa prayoga meM yaha dekhA gayA ki jisa zizu kA rakta nikAlA jAtA, vaha bAlaka rotA thA usI samaya usa zizu kI mAtA ko apane Apa hI parezAnI va becainI hone lagatI thI / bhaviSya vANiyA~ kucha vyakti bhaviSya vANiyA~ bhI karate haiM jo Azcaryajanaka rUpa se saca nikalatI haiN| dillI ke saMta bAbA caranadAsa ne bAdazAha muhammadazAha ko chaha mahIne pahale batalA diyA thA, "are bAdazAha, pazcima se eka bhayaMkara tUphAna terI tarapha A rahA hai jo apane sAtha pralaya kA saMdeza lA rahA hai | terI dillI meM hajAroM ruNDa-muNDa dharatI para bikhareMge / terA jIvana to bacegA para vaibhava nahIM / ' aura sacamuca hI chaha mahIne bAda nAdirazAha kI senA ne dillI kA vahI hAla kiyA jaisA ki saMta bAbA caranadAsa ne batalAyA thA | * kucha vyakti kisI vyakti ke hAthoM kI lakIroM ko dekhakara usa vyakti ke sambandha meM bhaviSyavANI karate haiM / kabhI-kabhI to ye bhaviSyavANiyA~ zata-prati-zata ThIka nikalatI haiM | hasta rekhA vijJAna para saikar3oM pustakeM prakAzita ho cukI haiM | hamArA to yaha vizvAsa hai ki hasta rekhAoM ko dekhakara bhaviSyavANI karanA eka saccA vijJAna haiN| kucha vyakti vibhinna aMgoM jaise A~kheM, palakeM, nAka, hoMTha, mAthA, Thor3I, aMguliyoM Adi kI AkRtiyA~ dekhakara usa vyakti ke cAla-calana va svabhAva ke sambandha meM batalAte haiM / vyakti kI cAla-DhAla va khAne-pIne ke DhaMga ko dekhakara bhI usake svabhAva va cAlacalana kA AbhAsa mila jAtA hai | kucha vyakti kisI vyakti kI hastarekhA ko dekhakara hI usa vyakti ke sambandha meM bhaviSyavANI kara dete haiM / (dillI se prakAzita...pustaka meM se) karmagraMtha (bhAga-1)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ha karma kI siddhi isa jagat meM rahe hue jIvoM meM jo bhinnatAe~ dikhAI detI haiM, unakA mukhya kAraNa karma hI hai / eka AdamI dhanavAn dikhAI detA hai aura dUsarA garIba / eka sazakta svastha dikhAI detA hai aura dUsarA rogI / eka rAjA hai to dUsarA bhikhArI / eka bahuta bar3A buddhizAlI hai to dUsarA mahAmUrkha | eka 100 varSa taka jItA haiM to dUsarA 5 varSa meM hI mara jAtA hai | eka ko sarvatra mAna-sammAna aura yaza milatA hai to dUsare ko sarvatra apamAna aura tiraskAra | isa prakAra jagat meM jo vibhinnatAe~ vicitratAe~ dekhane ko milatI haiM, una sabakA mukhya kAraNa karma hI hai / __jagat meM 'kArya-kAraNa bhAva' kA niyama hai arthAt jagat meM koI bhI kArya paidA hotA hai, usakA koI-na-koI kAraNa avazya hotA hai / binA kAraNa koI kArya paidA nahIM hotA hai / eka hI pitA ke do putra-eka dhanavAn aura dUsarA garIba hotA hai / isakA kAraNa unake pUrvabhava ke karma hI haiM / eka hI mA~ se paidA hue...donoM putra samAna zikSaNa pAe hone para bhI jo bheda par3atA hai, usakA kAraNa karma hI hai / puNya karma ke udaya se jIva ko sukha kI prApti hotI hai | pApa karma ke udaya se jIva ko duHkha kI prApti hotI hai / prazna : vartamAna meM eka jIva pApa-karma, corI Adi karatA dikhAI detA hai, phira bhI vaha sukhI dikhAI detA hai aura eka AdamI khUba dharma karatA dikhAI detA hai, phira bhI vaha duHkhI hotA hai, isakA kyA kAraNa hai ? uttara : AtmA apane jIvana meM jisa sukha-duHkha kA anubhava karatI hai, vaha mAtra isI janma ke puNya-pApa karma kA phala nahIM hai / gata janma ke puNya karma kA udaya ho to usake phalasvarUpa isa jIvana meM pApa karane para bhI sukha karmagraMtha (bhAga-1)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI prApti ho sakatI hai aura gata janma ke pApa karma kA udaya ho to isa janma meM puNya karane para bhI duHkha kA anubhava ho sakatA hai | jaise pahale dina khAne meM galatI kI ho to dUsare dina bhI usakI pIDA ho sakatI hai | basa, isI prakAra gata bhava ke puNya-pApa kI sajA isa jIvana meM ho sakatI hai| prazna : kyA Izvara sukha duHkha denevAle nahIM haiM ? uttara : yadi saMsArI jIvoM ke sukha-duHkha ke kartA ke rUpa meM Izvara ko mAna liyA jAya to prazna yaha khar3A hogA ki Izvara to dayAlu haiM, vaha saMsAra meM kisI jIva ko duHkhI kyoM banAegA ? Izvara hI sukha-duHkha detA ho to vaha sabako sukhI kyoM nahIM karatA ! yadi Izvara bhI jIvoM ke apane apane karma ke anusAra sukha-duHkha detA ho to Akhira to yahI siddha huA na ki jIva ko apane hI karma ke anusAra sukha-duHkha milate haiM, to phira sukha-duHkha dene meM Izvara ko bIca meM lAne kI jarUrata hI kyA ? yadi jIvAtmA ko apane-apane karma ke anusAra sukha-duHkha detA ho to vaha sarva zaktimAn Izvara jIvoM ko duSkarma karane se hI kyoM nahIM rokatA hai ? pahale jIvoM ko duSkarma karane de aura phira unheM sajA kare | isase to behatara hai ki unheM duSkarma karane se hI roka de / kie hue karmoM ke anusAra hotI hai / prazna : AtmA para lage karma dikhate nahIM haiM phira unheM kaise mAnA jAya ? uttara : apane carma cakSuoM dvArA AtmA para lage hue karmoM ko dekha nahIM pAte haiM, paraMtu kevalajJAnI paramAtmA to AtmA para lage karma paramANuoM ko pratyakSa dekha pAte haiM / ataH hamAre lie carma cakSu se karma ko dekhanA saMbhava nahIM hai, paraMtu vItarAga paramAtmA ko to pratyakSa hai / karmagraMtha (bhAga-1) 34
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI A~kha meM dekhane kI zakti maryAdita hai / 1) ati nikaTa rahI vastu ko bhI A~kha nahIM dekha pAtI hai / kAjala AMkha meM hI lagA hai paraMtu A~kha nahIM dekha pAtI hai / 2) ati dUra rahI vastu bhI dikhAI nahIM detI hai | 1-2 ki.mI. dUra khaDA vyakti hameM kahA~ dikhatA hai ? 3) bahuta choTI vastu bhI dikhAI nahIM detI hai| ___4) mana kahIM anyatra bhaTaka rahA ho to bhI khyAla nahIM rahatA hai / maMdira meM darzana karake Ae vyakti ko pUchA ki 'prabhujI ko mukuTa thA yA nahIM ? vaha javAba detA hai...yaha to mujhe patA nahIM / isakA artha hai prabhu ke darzana kie paraMtu mana vahA~ nahIM thA / ___5) thor3I sI dUrI para rahe kAna bhI hameM dikhAI nahIM dete haiM / A~kha aura kAna ke bIca thor3A sA aMtara hai, phira bhI A~kha ko kAna dikhate nahIM haiM / 6) A~kha kamajora ho to bhI nahIM dikhatA hai / kaI loga cazmA lagAe binA kucha bhI nahIM par3ha pAte haiM | 7) DhakI huI vastu (jaise TokarI meM rahe Ama) bhI dikhAI nahIM detI hai| 8) sUrya ke teja meM AkAza meM rahe tAre dikhAI nahIM dete haiM / 9) mUMga ke Dhera meM gehU~ ke 2-4 dAne hoM to dikhAI nahIM dete haiM | 10) prakriyA kie binA dikhAI nahIM detA hai jaise dUdha meM rahA ghI / 11) dUdha meM pAnI milA huA ho to bhI pAnI alaga se dikhAI nahIM detA hai| isI prakAra karma kA astitva hone para bhI ve karma paramANu A~kha se dikhAI nahIM dete haiN| kaI bAra kArya ko dekhakara bhI usake kAraNa kA anumAna kiyA jAtA jaise nadI meM AI bAr3ha ko dekhakara anumAna karate haiM ki Age jyAdA varSA huI hai| (karmagraMtha (bhAga-1) 35
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ basa, isI prakAra vartamAna jIvana meM AnevAle sukha-duHkha ke AdhAra para anumAna karate haiM ki pUrva bhava meM puNya karma yA pApa karma kiyA hogA | kisI bhI kArya kI utpatti meM do prakAra ke kAraNa hote haiM 1) upAdAna kAraNa aura 2) nimitta kAraNa / / jo kAraNa svayaM kArya rUpa meM pariNata hote haiM; unheM upAdAna kAraNa kahA jAtA hai / jaise-lakar3I meM se Tebala banatA hai to lakar3I Tebala kA upAdAna kAraNa hai| 2) jo kAraNa kArya kI utpatti ke bAda svayaM dUra ho jAya, use nimitta kAraNa kahA jAtA hai| jaise-miTTI meM se ghar3A banAne ke bAda kuMbhAra usa miTTI se alaga ho jAtA hai| rAga-dveSa ke adhyavasAyoM dvArA AtmA zubha-azubha karma kA ba~dha karatI hai aura usa karma ke udaya se AtmA sukha-duHkha prApta karatI hai / ataH sukha duHkha kI prApti meM AtmA ke adhyavasAya arthAt bhAvakarma, upAdAna kAraNa hai aura una adhyavasAyoM se jina karma paramANuoM kA baMdha hotA hai, ve dravya karma hai| karma kA baMdha, zarIra ko nahIM, balki AtmA ko hI hotA hai, isI kAraNa eka gati se dUsarI gati meM jAne ke bAda bhI ve karma AtmA ke sAtha calate haiN| doSa se bhI doSa kA pakSapAta jyAdA bhayaMkara hai | doSa-sevana ke bAda jisake dila meM tIvra pazcAttApa kA bhAva paidA ho jAtA hai, vaha bhI bhava sAgara se pakSapAta pAra utara jAtA hai / doSa kA tyAga na kara sake to kama se kama / doSa kA pakSapAta to kadApi nahIM honA cAhie / karmagraMtha (bhAga-1) EN36
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ EUR jaina dharma ke akAdya siddhAMta ) sarvajJa-sarvadarzI tAraka tIrthaMkara paramAtmAoM ne kevalajJAna ke bala se jagat ke yathArtha svarUpa ko jAnakara, jagat ke jIvoM ke hita ke lie jagat ke yathArtha svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai / ve paramAtmA vItarAga hone ke kAraNa unheM kisI prakAra kA kadAgraha nahIM thA aura sarvajJa hone ke kAraNa unhoMne jo kucha kahA, vaha satya hI kahA hai / varSoM pUrva sarvajJa-kathita jinavacanoM ko saMdeha kI najara se dekhA jAtA thA, Aja vaijJAnika zodhoM ke AdhAra para unhIM satyoM ko saharSa svIkAra kiyA jA rahA hai| naiyAyika darzana 'zabda' ko AkAza kA guNa mAnatA hai aura vijJAna 'zabda' dhvani ko zakti rUpa mAnatA thA, paraMtu jaina darzana zabda ko 'pudgala' svarUpa hI kahatA thA / Aja reDiyo, TelIphona, TeparikArDara Adi zodhoM se jaina darzana meM nirdiSTa yaha bAta svataH siddha ho gaI hai / bhidyamAna aNuoM ke dhvanirUpa pariNAma ko zabda kahA jAtA hai / dhvani ke ye pudgala-skaMdha itane adhika sUkSma hote haiM ki unheM A~khoM se dekhA nahIM jA sakatA hai, paraMtu usake kArya se usake astitva kA anumAna kiyA jA sakatA hai| zabda rUpa pudgala skaMdhoM ko dUsare padArtha para saMskArita bhI kara sakate haiM, isI kAraNa grAmophona dvArA una saMskArita zabdoM ko vApasa suna sakate zrotrendriya prApyakArI indriya hai / nirvRtti-indriya meM praviSTa zabda ko hI hama suna sakate hai / zrotrendriya kI grAhya zakti 12 yojana kI hai / 12 yojana se adhika dUrI para rahe zabda pudgala tathA svabhAva se hI maMda pariNAma vAle ho jAte haiM, isa kAraNa ve zabda , jJAna ko utpanna karane meM asamartha ho jAte haiM / zrotrendriya kI bhI apanI maryAdita zakti hai, isa kAraNa 12 yojana se adhika karmagraMtha (bhAga-1)) 6 37
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jira dUrI se Ae zabda ko hama suna nahIM sakate haiM / hA~ ! sAdhana ke mAdhyama se dUra rahe zabdoM ko bhI sunA jA sakatA hai / 'zabda pudgala svarUpa haiM, ataH jora se bole gae zabda kucha hI samaya meM 14 rAjaloka meM phaila sakate haiN| jisa prakAra samudra meM uThatI eka taraMga, naI taraMga ko paidA karatI hai, usI prakAra zabda ke pudgala bhI dUsare pudgaloM ko vAsita karate jAte haiM | indra kI AjJA se hariNaigameSI deva sughoSA ghaMTa bajAtA hai aura usa sughoSA ghaMTa ke zabda asaMkhya yojana dUra rahe anya-anya devaloka meM rahe ghaMTa meM utara jAte haiM aura ve ghaMTa bhI svayaM bajane laga jAte haiM / usa ghaMTa kI dhvani ke AdhAra para paramAtmA ke janma Adi kalyANaka kI sUcanA vahA~ rahe devIdevatAoM ko mila jAtI hai / isase yaha spaSTa hai ki dUra rahe zabdoM ko bhI yaMtra dvArA zrotrendriya-grAhya banAyA jA sakatA hai| vijJAna ke anusAra zabda kI gati 1 sekaMDa meM 1100 phUTa hai, phira bhI reDiyo dvArA dUra rahe zabda ko tatkAla suna sakate haiM, usakA kAraNa yaha batAte haiM ki reDiyo sTezana para se dhvani taraMgoM ko vidyut cuMbakIya taraMgoM meM rUpAMtarita kiyA jAtA hai, isa kAraNa usakI gati 1 sekaMDa meM 1,86,000 mIla kI ho jAtI hai, ataH ve zabda tatkSaNa cAroM ora phaila jAte haiM tathA reDiyo Adi dvArA vaha vidyut pravAha punaH zabda taraMgoM meM rUpAMtarita ho jAne se ve zabda hameM tatkSaNa sunAI par3ate haiM / jaina darzana ke anusAra caudaha rAjaloka meM bhASA vargaNA ke pudgala rahe hue haiM / jaba koI bolanA cAhatA hai, taba (paryApta nAma karma ke udaya se bhASA paryApti dvArA) Atma-zakti dvArA bhASA vargaNA ke pudgaloM ko grahaNakara unheM bhASA rUpa meM pariNata karatA hai, phira una zabdoM ko bolatA hai / yadyapi zabda ke pudgaloM meM bhI rUpa, rasa, gaMdha Adi hote haiM, paraMtu ve itane adhika sUkSma hote haiM ki unheM indriyA~ grahaNa nahIM kara pAtI haiM / phira bhI CONS karmagraMtha (bhAga-1) =138
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ una zabdoM ke sparza kA anubhava to hotA hI hai / paraMtu usake sparza kA spaSTa bodha zrotrendriya ke dvArA hI hotA hai / ati jora kI dhvani se kAna ke parde phaTa jAte haiM, siradarda hone lagatA zrotrendriya rahita prANiyoM ko bhI zabda ke sparza kA anubhava hotA hai / * tIDa pakSI ke kAna nahIM hone para bhI (caurindriya pakSI) Dhola ke tIvra zabdoM se apane zarIra para ho rahe prahAra kA anubhava karatA hai / isa kAraNa kheta meM rahe tIr3oM ko dhvani dvArA dUra kiyA jAtA thA / / * jaina itihAsa meM kAlikAcArya kI bahina sarasvatI sAdhvI kA apaharaNa karanevAle gardabhilla rAjA ke pAsa rahI gardabhI vidyA kI bAta AtI hai / usa vidyA ke bala se gadhe ke mukha kI dhvani sunane vAlA tatkAla mara jAtA thaa| Aja vaijJAnika prayoga dvArA dhvani dvArA zatrusenA ke saMhAra ke prayoga, siddha kie jA rahe haiN| amerikA meM yaha prayoga kiyA gayA ki dhvanikAraka kiraNoM se pazuoM ke snAyuoM ke Tukar3e kie jA sakate haiM aura zarIra meM 140 tApamAna paidA kiyA jA sakatA hai| amerikana vaijJAnika ne siddha kiyA hai ki 1 sekaMDa meM 10 lAkha kaMpana vAlI dhvani se hIre ke Tukar3e kie jA sakate haiM | jisa prakAra tAlAba meM patthara pheMkane se aneka taraMgeM utpanna hotI haiM, usI prakAra hama jaba bolate haiM, taba havA meM taraMgeM paidA hotI haiM / AvAja kI ye taraMgeM 1 sekaMDa meM 20 se 20,000 bAra taka kaMpita ho sakatI haiM | itane kaMpana ko hamAre kAna suna sakate haiM / isase adhika kaMpana hone para ve zabda hamAre kAna ke lie azrAvya bana jAte haiM / isa azrAvya dhvani taraMgoM se mUtrAzaya meM rahI patharI ko tor3A jA sakatA hai| karmagraMtha (bhAga-1) 39
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna : dhvani taraMge dikhAI nahIM detI haiM to phira prANiyoM ke zarIra meM pravezakara hAnikAraka kaise ho sakatI haiM ? uttara : aNubama ke sphoTa se yureniyama va pluToniyama dhAtuoM ke aNuoM kA sphoTa hone se usameM se kiraNotsarga hotA hai, usa kiraNotsarga kA zarIra meM praveza hone ke sAtha hI zarIra ke kozoM kA visarjana hone lagatA hai, jisase tatkSaNa vyakti kI mauta ho jAtI hai / dhvani taraMgoM ke sparza se bhayaMkara nukasAna kI taraha lAbha bhI hotA hai / vanaspati para dhvanitaraMgoM kA acchA prabhAva giratA hai / dhvani ke sparza se vRkSa phalane-phUlane lagate haiM / keneDA meM gehU~ ke khetoM meM sUryodaya samaya lAuDa spIkara dvArA saMgIta cheDA gayA, usa saMgIta se ve paudhe zIghra vikasita hue / annAmalAI yunivarsiTI meM kucha vRkSa-paudhoM ko pratidina subaha-zAma vAyolina va sitAra kA saMgIta sunAyA gayA va kucha paudhoM ko aise hI rakhA gayA / jina paudhoM ko saMgIta sunAyA gayA ve paudhe adhika vikasita hote dikhAI die / azrAvya dhvani dvArA nIMbU ke vRkSa ke asAdhya roga ko dUra kiyA gayA / manuSya zarIra meM rahe kaI rogoM ko dhvani dvArA dUra kiyA jA sakatA hai | amerikA meM I.sa. 1950 meM alTrAsonika dhvani dvArA DaoN. elDasa ne 3000 dardiyoM kA ilAja kiyA thA / 53 varSIya eka vRddhA kA hAtha ArtharAiTIsa se pIr3ita thA, paraMtu alTrAsonika dvArA usake darda ko miTA diyA gayA / jaina darzana zabda kI bhA~ti aMdhakAra ko bhI pudgala svarUpa mAnatA hai / kahA hai 'kRSNavarNabahulaH pudgalapariNAmavizeSaH tamaH' arthAt zyAma raMga kI jisameM bahulatA-pradhAnatA hai, aise pudgala ke pariNAma vizeSa ko hI aMdhakAra kahate haiN| karmagraMtha (bhAga-1) 40
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMdhakAra, prakAza kA pratipakSI hai / aMdhakAra meM vastue~ dikhatI nahIM haiM, kyoMki ve vastue~ aMdhakAra ke pudgaloM se AcchAdita ho jAtI haiM / sUrya, agni va dIpaka Adi kI kiraNeM jaba vastu para giratI haiM, taba aMdhakAra ke pudgala usa vastu ko Dhakane meM asamartha ho jAte haiM, ataH prakAza meM vastue~ spaSTa dikhatI haiM / vijJAna bhI kahatA hai-'aMdhakAra meM bhI tApa kiraNeM hotI haiM, paraMtu ve itane adhika sUkSma hote haiM ki hamArI A~kheM unheM pakaDa nahIM pAtI haiM, jabaki ullU va billI kI A~kheM va phoTogrAphI pleTas una tApa kiraNoM ko pakar3a letI haiN| prakAza va aMdhakAra kI taraha chAyA yA pratibiMba bhI pudgala svarUpa hai / chAyA zItasparzI hotI hai / garmI ke dinoM meM vRkSa kI chAyA ke nIce hameM zItalatA kA anubhava hotA hai / jaina darzana kI mAnyatAnusAra bAdara pariNAmI pudgala-skaMdhoM meM se prati samaya jala ke phavvAre kI taraha AThasparzI pudgala skaMdha bAhara nikalate rahate haiM aura nae Ate rahate haiM / pudgaloM kA caya-apacaya (AvAgamana) cAlU rahatA hai / yaha AvAgamana itanA adhika sUkSma hotA hai ki apanI A~khoM dvArA hama unheM dekha nahIM sakate haiM | phira bhI vaijJAnika prayoga dvArA jaba ve chAyA-pudgala piMDIbhUta ho jAte haiM, taba unheM apanI A~khoM dvArA dekha sakate haiM / TI.vI. para AnevAle citroM se yaha bAta siddha ho jAtI hai / ___ pratyeka padArtha va prANI ke zarIra meM se pudgala skaMdha kA samUha bahatA rahatA hai, jo vividha guNa dharmavAlA hotA hai / nIma jaise kucha vRkSoM se nikalane vAle pudgala skaMdha rogI vyakti ko bhI svastha banA dete haiM, jabaki imalI ke vRkSa meM se nikalanevAlA pudgala samUha svastha vyakti ko bhI rogI banA detA hai| Ayurveda meM kucha rogoM ko chUta kI bImArI kahA jAtA hai / rogI vyakti ke zarIra meM se nikalane vAlA dravya, svastha vyakti ko bhI bImAra kara detA hai / karmagraMtha (bhAga-1)) = 41
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahApuruSoM ke zarIra meM se bahanevAlA sUkSma dravya hamAre jIvana meM bhI sattva guNa paidA karatA hai / ___caMdana, tulasI, bar3a, pIpala Adi vRkSa Arogya ke lie lAbhakArI mAne gae haiM, usakA bhI mukhya kAraNa una vRkSoM meM se nikalanevAlA sUkSma dravya hI hai| tIrthaMkaroM ke janma, nirvANa kalyANaka Adi bhUmiyoM kI sparzanA se hameM Atma-saMtoSa kA anubhava hotA hai usakA bhI mukhya kAraNa yahI hai / jahA~ jahA~ mahApuruSa vicarate haiM, unake zarIra meM se bahatI AbhA sUkSma rUpa meM piMDita ho jAtI hai | pudgaloM kA yaha svabhAva hai ki ve eka hI sthAna meM adhikatama asaMkhya varSoM taka usI svarUpa meM raha sakate haiM / ataH usa sthAna meM AnevAle vyaktiyoM ke mana para una pudgaloM kA avazya prabhAva par3atA hai | jaina darzana meM brahmacarya ke sUkSma pAlana ke lie, strI jahA~ baiThI ho, usa sthAna para puruSa ko 48 miniTa taka nahIM baiThane kA vidhAna hai, usake pIche bhI yahI rahasya hai| Aja vaijJAnika prayogoM dvArA yaha bAta siddha ho cukI hai ki vyakti ke cale jAne ke bAda bhI vyakti kA phoTo liyA jA sakatA hai / DaoNkTara bhI eka dardI kA oNparezana Adi karane ke bAda dUsare dardI kA sparza karane ke pUrva apane hAtha Adi dho DAlatA hai, isakA bhI yahI rahasya hai ki pratyeka mAnavI ke zarIra meM se pratikSaNa pudgala skaMdha bahate rahate haiM, jo mAnavI para zubha-azubha asara pahu~cAte haiM | ___ mRtadeha ke sparza va rajasvalA strI ke sparza bAda snAna karane ke pIche bhI yahI rahasya hai / IsA kI sAtavIM zatAbdI meM dakSiNI jaina muni zrI kumenduracita' 'bhUvalaya' nAma kA graMtha hai, vaha eka hI graMtha 718 bhASAoM meM par3hA jA sakatA hai / usameM aneka vidyA, zAstra va vijJAna kA samAveza kiyA gayA hai / karmagraMtha (bhAga-1) 42
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehabhinna AtmA vItarAga sarvajJa tIrthaMkara paramAtmA mahAvIra prabhu ne apane kevalajJAna ke dvArA jagat ke svarUpa kA yathArtha darzana kara, sirpha jagat ke jIvoM ke hita ke lie usakA yathArtha nirUpaNa kiyA hai / jo vItarAga hotA hai, use na to kisI ke prati rAga hotA hai, na kisI ke prati dveSa / vItarAga hone ke nAte unheM jhUTha bolane kA koI prayojana bhI nahIM ve vItarAgaM paramAtmA, sarvajJa bhI haiM, ve apane jJAna ke dvArA jagat ke samasta padArthoM ke samasta bhAvoM / paryAyoM ko jAnate haiM / aise tIrthaMkara paramAtmA kA vacana , upadeza hamAre lie zraddhA karane yogya hai aura pAlana karane yogya hai / unake batAe hue mArga para calane se hamArI AtmA kA bhI kalyANa ho sakatA hai / tIrthaMkara paramAtmA ne AtmA ke SaTsthAna batalAe haiM1. AtmA hai| 2. AtmA pariNAmI nitya hai / 3. AtmA karma kI kartA hai / 4. AtmA karma kI bhoktA hai | 5. AtmA kA mokSa hai| 6. mokSa kA upAya hai / AtmA kA svarUpa yaha saMsAra mukhyatayA do tattvoM se banA hai1) cetana aura 2) jar3a / cetana kaho, AtmA kaho, jIva kaho, saba eka hI haiM, ye saba AtmA ke paryAyavAcI nAma hI haiM / karmagraMtha (bhAga-1) 43E
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA deha, indriya, mana Adi se bhinna svataMtra padArtha hai | kaI ajJAnI loga deha ko hI AtmA mAna lete haiM / parantu deha to bhogya hai aura AtmA bhoktA hai / * hama deha ke lie 'merA deha' zabda kA prayoga karate hai / koI bhI vyakti 'maiM deha' aisA zabdaprayoga nahIM karatA hai | _ 'merA' zabda saMbaMdha vAcaka hai / jaba kisI vastu ke sAtha apanA svAmitvasaMbaMdha hotA hai, taba usa vastu ke lie 'merA / merI' zabda kA prayoga karate haiM / merA ghara, merA paMkhA, merI ghar3I, merI pena / 'merA ghara' jaba hama isa zabda kA prayoga karate haiM, taba yaha bAta spaSTa hotI hai ki 'maiM' aura 'ghara' donoM bhinna haiM / basa, isI prakAra jaba hama apane zarIra ke lie 'merA zarIra' zabda kA prayoga karate haiM, taba yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki 'maiM' aura 'zarIra' bhinna haiM / zarIra ke sAtha svAmitva kA saMbaMdha hone ke kAraNa hI hama 'merA zarIra' zabda kA prayoga karate haiM / isase spaSTa hai ki 'maiM' zarIra se bhinna hU~ aura vahI 'maiM' AtmA hai | vijJAna bhI isa bAta ko siddha kara cukA hai ki apanA zarIra parivartanazIla hai / kucha hI dinoM meM apane zarIra kI camar3I badalatI rahatI hai / * bAlyavaya ko pUrNa kara jaba vyakti yuvAvasthA prApta karatA hai, taba usakA zarIra AmUlacUla badalA huA hotA hai, phira bhI Azcarya hai ki bAlavaya ke zarIra ke sAtha banI ghaTanAe~ hameM yuvAvasthA meM bhI yAda rahatI haiM, isakA kAraNa kauna ? isakA kAraNa AtmA hI hai / eka hI jIvana meM apane zarIra kI avasthAe~ badalatI rahatI haiM, jaba ki AtmA to vaha kA vaha hotI hai / isI kAraNa bacapana meM banI huI ghaTanAe~ hameM yauvanavaya meM aura yauvanavaya meM banI huI ghaTanAe~ vRddhAvasthA meM bhI yAda raha jAtI hai / aura vaha yAda rakhane vAlA jo tattva hai-vahI AtmA hai| * jaba hama kahate haiM ki 'amuka vyakti mara gayA'-vaha na khAtA hai, na pItA hai, na rotA hai, na jAgatA hai, na baiThatA hai, na calatA hai / usake zarIra kI samasta kriyAe~ baMda ho giiN| isakA artha yahI hai ki usake deha meM se, jo karmagraMtha (bhAga-1) 44
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'AtmA' nAmaka tattva thA, vaha calA gayA / jaba taka usa deha meM AtmA thI, tabhI taka vaha deha khAtA thA, pItA thA, calatA thA' parantu usa deha meM se AtmA nikala jAne ke bAda ve saba kriyAe~ baMda ho gaIM / isakA artha hai ki AtmA isa deha se bhinna hai aura usa AtmA kI zakti ke kAraNa hI yaha zarIra aura ye indriyA~ kAma kara sakatI haiM | * loka bhASA meM hama kahate haiM ki maiM A~kha se dekhatA hU~, kAna se sunatA hU~, jIbha se bolatA hU~, nAka se sUMghatA hU~, parantu sacamuca to hama A~kha se nahIM, kiMtu AtmA kI zakti se hI dekha sakate haiM, suna sakate haiM aura sUMgha sakate hai / isase spaSTa hai ki AtmA, zarIra se bhinna hai| * jaba taka manuSya jIvita hotA hai arthAt usake zarIra meM AtmA hotI hai, taba taka isa zarIra ke pAsa hama baiTha sakate haiM, paraMtu jaba AtmA, isa zarIra ko chor3akara calI jAtI hai, arthAt manuSya kI mRtyu ho jAtI hai, usake bAda usake zarIra meM durgaMdha paidA hone lagatI hai aura usa murde zarIra ke pAsa koI baiThane ke lie taiyAra nahIM rahatA hai / isase spaSTa hai ki isa zarIra ko svastha, gatizIla aura atyaMta durgaMdha se rahita rakhane meM bhI AtmA hI kAraNa hai aura vaha AtmA isa zarIra se bhinna hai / * jagat meM jo cIja vidyamAna ho usI kA kisI sthala vizeSa kI apekSA se niSedha kiyA jAtA hai / 'mRta deha meM AtmA nahIM hai| isa prakAra ke vAkya se siddha hotA hai ki anyatra AtmA hai / / * jaMgala Adi meM sarpa hone para hI 'ghara meM sA~pa nahIM hai' isa prakAra kA niSedha kara sakate haiM / yadi jagat meM sarpa kA astitva hI na ho to ghara Adi meM usakA niSedha nahIM kiyA jAtA | gadhe ke sIMga kA abhAva sarvatra hone se koI yaha nahIM kahatA hai ki 'mere gadhe ke sIMga nahIM haiN|' * aba koI prazna kara sakatA hai ki 'AtmA' nAma kI koI vastu ho to vaha dikhAI kyoM nahIM detI hai ? isakA javAba yahI hai ki AtmA atIndriya padArtha hone se use kisI bhI indriya ke dvArA jAnA yA dekhA nahIM jA sakatA hai | * eka bAra DaoN. rAdhAkRSNan AksaphorDa yunivarsiTI meM adhyAtmavAda (karmagraMtha (bhAga-1) (45
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke viSaya meM pravacana kara rahe the / tabhI kisI vidyArthI ne prazna kiyA-Sir, you are often talking about soul, please show me your soul (Apa hamezA AtmA ke viSaya meM bAteM karate rahate ho to kRpayA Apa apanI AtmA hameM batAe~) DaoN. rAdhAkRSNan ne kahA-Only talented can see soul jo buddhimAn hai, vahI AtmA ko dekha sakatA hai, jo buddhimAn ho vaha Age A jAya / ' usI samaya eka vidyArthI Tebala ke pAsa A gayA / DaoN. rAdhAkRSNan ne use kahA-tuma apanI buddhi Tebala ke bAyIM ora rakha do, maiM apanI AtmA Tebala ke dAyIM ora rakha detA huuN|' zarma ke mAre vaha vidyArthI natamastaka ho gayA / hara buddhimAna vyakti buddhi kA anubhava karatA hai, phira bhI use bAhara batAyA nahIM jA sakatA / basa, isI prakAra isa deha meM AtmA kA astitva hone para bhI use bAhara batAyA nahIM jA sakatA hai | duniyA meM aisI bahuta sI cIjeM haiM, bahuta se aise saMvedana haiM, jinheM hama anubhava karate hue bhI vANI ke dvArA vyakta nahIM kara sakate haiN| * mUka vyakti gulAba-jAmuna ke svAda kA majA le sakatA hai parantu use vANI dvArA vyakta nahIM kara sakatA / * kisI svajana kI mRtyu kI pIr3A se hone vAle AghAta kA anubhava hone para bhI usa pIr3A kI abhivyakti vANI ke dvArA nahIM ho sakatI hai / * ror3apati | bhikhArI ko acAnaka karor3a rupaye mila jAyeM to use jisa AnaMda kA anubhava hotA hai, use vaha zabdoM dvArA abhivyakta nahIM kara pAtA hai| * kASTha meM agni, ghAsa meM dUdha, dUdha meM ghI kA astitva hone para bhI vaha hameM dikhAI nahIM detA hai, itane mAtra se usake astitva kA hama niSedha nahIM kara sakate / * tAra Wire meM vidyut pravAha Electricity bahate hue bhI hama use apanI A~khoM se dekha nahIM sakate, paraMtu itane mAtra se hama usake astitva kA asvIkAra nahIM kara sakate / * vRkSa kA mUla aura bahatA huA pavana hameM dikhAI nahIM detA hai, phira bhI hama usake astitva kA niSedha nahIM karate / karmagraMtha (bhAga-1) MARA 46
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dUra se tejI se A rahI gADI Motor-Car Adi meM DrAivara Driver dikhAI nahIM detA hai, paraMtu itane mAtra se DrAivara kA niSedha nahIM kiyA jAtA hai| * atyaMta dUra rahI vastu ko , A~kha ke atyaMta samIpa rahI vastu ko tathA atyaMta sUkSma vastu ko hama apanI A~kha dvArA nahIM dekha pAte haiM, itane mAtra se una vastuoM ke astitva kA inkAra nahIM kara sakate / * apanA mana vikSipta ho athavA anyatra ho to pAsa meM par3I rahI vastu bhI hameM dikhAI nahIM detI hai, paraMtu itane mAtra se usa vastu kA niSedha nahIM kara sakate / AtmA arUpI padArtha hone se use kisI bhI indriya ke dvArA grahaNa nahIM kara sakate / - A~kha rUpa ko dekha sakatI hai| * kAna zabda ko pakar3a sakatA hai | * nAka gaMdha ko grahaNa kara sakatA hai | * jIbha svAda ko pahacAna sakatI hai / * tvacA sparza ko jAna sakatI hai / * AtmA kA koI rUpa nahIM hai / * AtmA meM koI zabda nahIM hai | * AtmA meM koI gaMdha nahIM hai / * AtmA meM koI rasa nahIM hai / * AtmA meM koI sparza nahIM hai / AtmA meM zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza kA sarvathA abhAva hone se use kisI bhI indriya ke dvArA jAnA / pahicAnA nahIM jA sakatA / jaise zarIra meM honevAlI siradarda Adi pIr3A ko na to A~kha se dekha sakate haiM, na kAna se suna sakate haiM, na nAka se sUMgha sakate haiM, na jIbha se cakha sakate haiM aura na hI hAtha se sparza kara sakate haiM, phira bhI hama usa pIr3A kA svIkAra karate hI haiM, usI prakAra zarIra meM rahI AtmA kA kisI bhI indriya dvArA jJAna nahIM hone para bhI use anubhava ke dvArA jAnA jA sakatA hai | karmagraMtha (bhAga-1)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA kA svarUpa aura lakSaNa kisI bhI vastu kI pahacAna jisase hotI hai use lakSaNa kahate hai | tattvArtha sUtra meM AtmA kA lakSaNa batAte hue kahA hai-'upayogo lakSaNam' arthAt upayoga yaha AtmA kA lakSaNa hai / yaha upayoga do prakAra kA hotA hai 1) sAmAnya upayoga 2) vizeSa upayoga | sAmAnya upayoga ko darzanopayoga kahate haiM / vizeSa upayoga ko jJAnopayoga kahate haiN| / vastu kA sAmAnya-bodha darzana kahalAtA hai / 0 vastu kA vizeSa-bodha, jJAna kahalAtA hai | AtmA meM hI jJAna zakti rahI huI hai / jar3a padArtha ko kabhI bhI jJAna nahIM hotA hai / prema, sneha, rAga-dveSa Adi AtmA hI kara sakatI hai / sukhaduHkha kA saMvedana AtmA meM hI hotA hai-jar3a-padArthoM meM nahIM / hara AtmA meM kucha-na-kucha jJAna/saMvedana zakti avazya hotI hai / yadi AtmA meM jJAna/saMvedana kA sarvathA abhAva ho jAya to AtmA aura jar3a padArtha meM koI aMtara hI pratIta nahIM hogaa| hamAre citta kA upayoga / dhyAna jisa ora hotA hai, usake sivAya ke aneka padArtha hamAre sAmane hone para bhI hameM una padArthoM kA bodha nahIM hotA hai| jisa prakAra Torca Torch kA prakAza eka hI dizA | kSetra meM kendrita hotA hai, usake AsapAsa ke kSetra meM aMdherA hotA hai, usI prakAra hamAre citta kA upayoga jisa padArtha viSayaka hotA hai, usI kA hameM bodha hotA hai, usake sivAya ke padArtha kA hameM jJAna nahIM ho pAtA hai | jJAna AtmA kA svarUpa hai / jahA~ jahA~ jJAna hai, vahA~ vahA~ AtmA hai / jahA~ AtmA hai, vahA~ kucha-na-kucha jJAna hogA hI / pratyeka prANI cAhe vaha manuSya ho yA pazu-pakSI yA sUkSma kITa-paMtaga yA vanaspati, una saba meM kucha-na-kucha jJAna avazya rahA hotA hai| manuSya, pazu-pakSI Adi meM to jJAna ke saMvedanAdi kA hameM pratyakSa (karmagraMtha (bhAga-1)) 048 PORNO
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhava hai / vanaspati Adi meM bhI sukha-duHkha, sneha, dveSa, vAsanA Adi ke saMskAra hote haiN| jaina AgamoM meM vanaspati ke vividha saMvedana | saMjJAoM kA vistRta varNana milatA hai / Aja ve aneka bAteM vaijJAnika dRSTi se siddha ho cukI haiM | DaoN. jagadIzacandra basu ne yaha siddha kara dikhalAyA hai ki-'tuccha se tuccha vanaspati meM bhI majjA taMtu hote haiM / sAmAnya prANiyoM kI bhA~ti una para bhI bAharI prabhAva par3atA hai / sardI se sikur3anA, nazA, jahara Adi kA prabhAva jaisA anya prANiyoM para hotA hai, ThIka vaisA hI una para bhI hotA hai / anya prANiyoM kI nAr3iyoM jaisI dhar3akana, rasa-rakta kA ArohI-avarohI pravAha, yahA~ taka ki mRtyu bhI vanaspatiyoM kI hotI hai / * chuImuI ke paudhe ke kisI bhI aMga ko yadi chuA jAya to vaha bhayabhIta ho jAtI hai aura apanI surakSA ke lie apanI sArI pattiyoM ko sikor3a letI hai| * phreMca vaijJAnika 'kavi' (1828) apanI 'prANI rAjya' pustaka meM likhatA hai ki-'vanaspati bhI apanI taraha sacetana hai / ve miTTI, havA aura pAnI meM se hAiDrojana , AksIjana, nAiTrojana Adi tattva letI haiM aura use apane deha meM pacAtI haiN| * vanaspati apanI. jar3oM se miTTI-pAnI kA to AhAra grahaNa karatI hI haiM / kaI vanaspatiyA~, vanaspatiyoM kA bhI AhAra karatI haiM / ye vanaspatiyA~ jina vRkSoM para ugatI haiM, unameM jar3eM pha~sA kara unakA zoSaNa kara apanA bhojana banAtI hai / amarabela isI prakAra kI vanaspati hai | * kaI vanaspatiyA~ kITa-pataMga aura mAnava kA bhI AhAra grahaNa kara letI haiM, unheM 'mAMsAhArI vanaspatiyA~' kahate haiM / * AsTreliyA ke jaMgala meM aisI aneka vanaspatiyA~ haiM, jo samIpa Ane vAle pazu va mAnava kA bhI zikAra kara detI haiM | * tasmAniyA ke pazcimI vanoM meM 'horijiMTala skraba' nAmaka vRkSa hai, yaha vRkSa AgaMtuka pazu-pakSI va manuSya ko apane krUra paMjoM kA zikAra banA detA hai / * uttarI amerikA, dakSiNI aphrIkA Adi meM 'yuTI kuleriyaDa' karmagraMtha (bhAga-1)) 149
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmaka kITa-bhakSI paudhA hai / yaha sthira jala meM ugatA hai | isakI pattiyA~ suI ke AkAra kI hotI haiM aura pAnI para tairatI haiM | pattiyoM ke bIca meM gubbAre ke samAna phUle aMga hote haiM / yaha paudhA inhIM gubbAroM se kIr3oM ko pakar3atA hai | * aphrIkA mahAdvIpa tathA meDAgAskara dvIpa ke saghana jaMgaloM meM koI mAnava-bhakSI vRkSa bhI milate haiM, jo manuSya aura pazu ko apanA zikAra banA dete haiM / * sUDAna aura vesTa iMDIja meM eka aisA vRkSa pAyA jAtA hai, jisameM dina meM adbhuta prakAra ke saMgIta ke svara nikalate haiM aura rAtri meM rudana kI AvAja AtI hai| * kvIMsa aura nyU sAUtha velsa meM eka aisA vRkSa pAyA jAtA hai jo pAsa Ane vAle vyakti ko DaMka mAratA hai / isa vRkSa ko Touch me not bhI kahate haiN| vanaspati meM bhI apane AhAra kI zodha ke lie kiye gaye prayatna dekhane ko milate haiM / babUla vRkSa kI jar3eM, pAnI kI zodha meM pAnI kI dizA meM 50-60 phuTa dUra calI jAtI hai| * zvetArka vanaspati lobhavAza apanI jar3oM se dhana ko Dhaka detI hai / AtmA svabhAva se nirmala hai AtmA apane mUlabhUta svabhAva kI apekSA se to nirmala hI hai, parantu anAdikAla se usake Upara karma kA AvaraNa AyA huA hone ke kAraNa vaha hameM vikRta svarUpa meM najara AtI hai aura isI karma kI vikRti ke kAraNa use janma-maraNa karanA par3atA hai / parantu satprayatnoM ke dvArA hama apanI usa malinatA ko dUra kara sakate haiM aura apane maulika zuddha-svabhAva ko prApta kara sakate haiN| kisI bhI vastu meM jo svabhAva sattAgata na ho, vaha kabhI bhI pragaTa nahIM ho sakatA / jo guNa yA svabhAva sattAgata ho, vahI pragaTa hotA hai / udAharaNataH khAna meM rahA huA sonA anAdi kAla se vijAtIya miTTI Adi tattvoM ke saMsarga ke kAraNa ekadama malina dikhAI detA hai | rAsAyanika prakriyAoM ke dvArA khAna meM se nikale malina svarNa meM punaH camaka-damaka A jAtI hai | isa camaka-damaka karmagraMtha (bhAga-1), 150
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA kAraNa sone kA mUlabhUta svabhAva hI hai / yadi sone kA vaha svabhAva nahIM hotA to hajAra prayatnoM ke bAda bhI usameM vaha camaka nahIM AtI | basa, isI prakAra AtmA kA mUlabhUta svabhAva zuddha hone ke kAraNa hI prayatna vizeSa ke dvArA usa svabhAva ko pragaTa kiyA jA sakatA hai | AtmA pariNAmI nitya hai ___ pariNAmI arthAt parivartanazIla | badalane vAlA tathA nitya arthAt jo hamezA rahatA ho / AtmA kA astitva anAdikAla se hai aura anaMta kAla taka rahane vAlA hai| AtmA kA anAdi-anaMta astitva hote hue bhI usake paryAya badalate rahate haiN| jisa prakAra sone ke mukuTa ko tor3akara usakA hAra banAne para mukuTa kA nAza hotA hai aura hAra kI utpatti hotI hai, paraMtu una donoM avasthAoM meM bhI svarNa dravya to vaise kA vaisA hI banA rahatA hai / mukuTa ko tor3ane para mukuTa kA nAza hotA hai-svarNa kA nahIM / basa, isI prakAra jaba AtmA eka deha kA tyAga kara (jise hama apanI bhASA meM mRtyu kahate haiM) anya deha ko dhAraNa karatI hai, taba deha kA vinAza hotA hai, AtmA kA nahIM | karma kI parAdhInatA | parataMtratA ke kAraNa AtmA ko janma dhAraNa karanA par3atA hai aura mRtyu kI vedanA sahana karanI par3atI hai, AtmA yadi karma ke baMdhana se mukta ho jAya to use kisI bhI prakAra kI janma-maraNa kI pIr3A sahana karanI nahIM par3egI / ataH janma-maraNa kI pIr3A se bacane ke lie karma ke baMdhana ko tor3ane ke lie prayatnazIla bananA cAhie / jaba taka AtmA karma se sarvathA mukta nahIM banatI hai, taba taka use eka gati se dUsarI gati meM, eka deha se dUsare deha meM janma dhAraNa karanA par3atA Aja deza-videza meM jAtismaraNa jJAna kI aneka ghaTanAe~ hameM jAnane | par3hane ko milatI haiM, jo AtmA kI nityatA ko pratyakSa siddha karatI haiM | karmagraMtha (bhAga-1) 51
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma vijJAna) isa virAT vizva kI prANi-sRSTi para jaba hama dRSTipAta karate haiM taba aneka vividhatAoM aura vicitratAoM ke darzana hote haiM / anya pazusRSTi to dUra rahI...mAnava-sRSTi para bhI jaba najara DAlate haiM to kahIM bhI samAnatA najara nahIM AtI hai balki sarvatra vividhatA ke darzana hote haiM | ThIka hI kahA haiidhara eka dUlhA ghor3e car3hA hai, udhara eka janAjA uThA jA rahA hai, idhara vAha vAha hai, udhara ThaMDI Ahe, koI ha~sa rahA hai, koI ro rahA hai| isa saMsAra meM eka vyakti sattA ke siMhAsana para baiThA huA hai / usake eka Adeza ke sAtha hI aneka naukara ikaTThe ho jAte haiM aura usake Adeza ke sAtha hI AjJApAlana hotA dikhAI detA hai to dUsarI ora rAste meM khar3A eka bhikhArI najara AtA hai jo cAroM ora se tiraskAra kA pAtra banA hotA hai / do TAima kA pUrA bhojana bhI usake nasIba meM nahIM hai / dara-dara bhaTakane para bhI, bhIkha mA~gane para bhI bharapeTa bhojana use nahIM mila pA rahA hai / atyaMta dayanIya aura karuNa sthiti meM mauta kI yAcanA karatA huA vaha apanA samaya prasAra kara rahA hai| * idhara dekho, ve maphatalAla seTha khar3e haiM, unake pAsa dhana-saMpatti kI koI kamI nahIM hai / unake eka hI lar3akA hai, vaha lar3akA dikhane meM bar3A sundara hai, paraMtu usake pAsa 'dimAga' nAma kI koI cIja nahIM hai / usake pAsa socane-samajhane kI kucha bhI zakti nahIM hai / putra hote hue bhI putrahIna kI bhA~ti maphatalAla seTha kI sthiti hai | * pannAlAla seTha ko apane putra se kaI AzAe~ thIM...aura isI kAraNa apane ikalaute putra kI zikSA ke pIche pAnI kI taraha dhana bahA diyA thA / lar3akA par3hane meM bhI bahuta hoziyAra thA...paraMtu durbhAgya se vaha lar3akA eka dina karmagraMtha (bhAga-1)) 52
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3e sarovara meM tairane ke lie kUda par3A / patA nahIM kyA huA, kucha ghaMToM ke bAda usakI lAza hI hAtha lagI / pannAlAla seTha ke sAre manoratha miTTI meM mila gae / sira para hAtha dekara rone ke sivAya unake pAsa koI cArA nahIM thA / * seTha mohanalAla ne khUba dhUmadhAma ke sAtha apanI ikalautI beTI kI zAdI kI / putrI ke lagna samAroha meM unhoMne pAnI kI taraha paisA bahAyA / unake yahI aramAna the ki merI putrI sasurAla meM sukhI rahegI / paraMtu unake sAre aramAna dUsare hI dina dhUla meM mila gae jaba unhoMne sunA ki unake dAmAda kAra meM atyaMta ghAyala ho gae haiM aura ghaTanAsthala para hI unakI mRtyu ho gaI hai / mohanalAla seTha ke duHkha kA pAra na rahA / apanI putrI ke vaidhavya kI pIr3A ko ve dekha na sake aura isI AghAta meM unheM bhI HeartAttack A gayA aura ve bhI isa duniyA ko chor3akara cala base / sarjarI karAne kA nizcaya kiyA / seTha kI umra 50 varSa ke lagabhaga thI / unheM pUrNa AzA thI ki kuzala DaoNkTara ke pAsa unakA yaha Aparezana avazya saphala hogA...paraMtu durbhAgya se Aparezana meM thor3I sI bhUla ho gaI aura ramaNalAla seTha ne sadA ke lie apanI A~kheM mUMda lI / * nepoliyana bonApArTa atyaMta buddhizAlI aura sAhasI thA / vaha kahatA thA ki mere zabdakoza meM asaMbhava nAma kA zabda nahIM hai | Nothing is impossible for me. vizvavijetA banane kA use svapna thA, paraMtu voTula ke yuddha meM use hAra khAnI par3I aura seMTa helIno TApU meM use bemauta maranA pdd'aa| * Father kI speliMga Spelling bhI jise barAbara nahIM AtI thI, vahI bAlaka Age calakara bhArata kA 'rASTrapitA' 'mahAtmA gAMdhI' bana gayA / * bacapana meM jo gaNita kI jor3a-bAkI bhI karane meM asamartha thA-vaha bAlaka Age bar3hakara vizva kA suprasiddha gaNitajJa AiMsTAina bana gayA / * kAMtilAla ne khUna kA pasInA kara kar3I mehanata ke bAda do lAkha rupaye meM nayA makAna taiyAra karavAyA thA / nae makAna meM AvAsa karane ke lie vaha kaI svapna saMjoe hue thA...parantu usa makAna me praveza karane ke pUrva bhUkaMpa karmagraMtha (bhAga-1)) 53
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke jhaTake se vaha nayA makAna dharAzAyI ho gayA / kAMti ke sAre svapna miTTI meM mila gae / usake duHkha kA pAra na thA, phira bhI jIvana baca jAne kA use AnaMda bhI thA / * cirAga sabase hoziyAra lar3akA thA, paraMtu usake deha meM bhayaMkara roga paidA ho gayA / cirAga ko bacAne ke lie pitA ne bharasaka prayatna kiye / para bambaI ke bar3e-bar3e DaoNkTara bhI cirAga ko bacA nahIM pAe aura vikasita kalI kI bhA~ti khilatI javAnI meM hI cirAga kA jIvana-dIpa sadA ke lie bujha gayA | uparyukta aura inake jaisI aneka ghaTanAoM kA vihagAvalokana karane para eka sIdhA-sAdhA prazna khar3A hotA hai-ina samasta ghaTanAoM kA niyaMtA kauna lAkha-lAkha prayatna karane ke bAda bhI vyakti niSphala kyoM ho jAtA hai ? zAyada koI kaha sakatA hai-'ina saba ghaTanAoM kA preraka bala Izvara nAma kA tattva hai / ' paraMtu vizva ke raMgamaMca para banane vAlI ina vicitra ghaTanAoM ke preraka bala ke rUpa meM kisI Izvara vizeSa ko mAnanA yuktisaMgata nahIM hai / kisI nava vivAhitA kanyA ke saubhAgya siMdUra ko acAnaka hI lUTane kA kAma kyA dayAlu Izvara kara sakatA hai ? kadApi nahIM / jo Izvara niraMjana-nirAkAra-dayAlu aura sarvazaktimAna kahalAtA haivaha Izvara saMsArI jIvoM ko isa prakAra kI vividha pIr3Ae~ kyoM degA ? vAstava meM dekhA jAe to saMsAra meM rahe hue jIvoM kI vicitratAoM kA kAraNa unakA apanA-apanA 'karma' hI hai / isa virAT vizva meM padagala-skaMdhoM kI mukhya ATha vargaNAe~ anaMta pramANa meM rahI huI haiM / pudgala dravya kI sabase choTI ikAI ko paramANu kahate haiM | isa jagat meM svataMtra rUpa se 1-1 paramANu bhI anaMta rahe haiM / usake bAda do-do paramANuoM ke saMyoga se bane hue DhyaNuka, tIna-tIna paramANuoM ke saMyoga se bane hue tryaNuka, cAra-cAra paramANuoM ke saMyoga se bane hue skaMdha bhI anaMta haiM / isI karmagraMtha (bhAga-1)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra saMkhya, asaMkhya aura anaMta paramANuoM ke saMyoga se bane hue skaMdha bhI anaMta haiN| pudgaloM kI ina vargaNAoM ko audArika Adi ATha vargaNAoM meM vibhAjita kara sakate haiM / ina saba vargaNAoM meM AThavIM kArmaNa vargaNA hai / anaMta-anaMta kArmaNa paramANuoM ke saMyoga se bane hue ye kArmaNa-skaMdha cakSu dvArA dekhe nahIM jA sakate haiN| jisa prakAra loha cuMbaka apane AsapAsa ke kSetra meM rahe lohakaNoM ko apanI ora AkarSita karatA hai / cuMbaka meM rahI huI cuMbakIya zakti ke anupAta meM hI lohakaNa AkarSita hote haiM / yadi cuMbaka meM cuMbakIya zakti alpa hogI to vaha lohe ke alpa kaNoM ko apanI ora AkarSita karegA aura cuMbaka meM cuMbakIya zakti adhika hogI to vaha adhika pramANa meM lohakaNoM ko apanI ora AkarSita kregaa| isI prakAra isa caudaha rAjaloka meM sarvatra kArmaNa vargaNA ke pudgala skaMdha rahe hae haiM / ye kArmaNa vargaNAe~ usI AtmA ko coMTatI haiM, jo AtmA rAga-dveSa karatI hai / jisa AtmA meM rAga-dveSa kI snigdhatA rahI huI hai, usI AtmA kI ora ye kArmaNa vargaNA ke pudgala AkarSita hote haiN| AtmA ke sAtha jaba ye kArmaNa vargaNAe~ cipakatI haiM, taba unakA nAma badala jAtA hai / usake bAda unheM 'karma' kahA jAtA hai / basa, jagat kI samasta vicitratAoM kA mukhya AdhAra yaha 'karma' hI hai / AtmA ke sAtha lage hue karma jaba udaya meM Ate haiM, taba ye hI karma AtmA ko sukha-duHkha Adi pradAna karate haiN| yadyapi jaina darzana ke anusAra kisI bhI ghaTanA ke banane meM karma ke sivAya kAla, svabhAva, bhavitavyatA aura puruSArtha ko bhI kAraNa mAnA gayA hai / phira bhI jagat kI isa vicitratA meM karma ko pradhAna kAraNa mAnA jA sakatA hai / isa jagat meM jitanI anaMtAnaMta AtmAe~ haiM, una AtmAoM ko mukhyatayA do vibhAgoM meM bA~Ta sakate haiM-bhavya aura abhavya / bhavya AtmA arthAt jisa AtmA meM mokSagamana kI yogyatA hai / abhavya AtmA arthAt jisameM mokSagamana kI yogyatA nahIM hai | karmagraMtha (bhAga-1)) 55
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavya AtmAoM meM bhI kucha 'jAti bhavya' AtmAe~ haiM, jinameM mokSa gamana kI yogyatA kA sadbhAva hone para bhI nimitta kAraNa ke abhAva meM una AtmAoM kA kabhI mokSa hone vAlA nahIM hai / __ jo AtmAe~ bhaviSya meM kabhI bhI mokSa meM jAne vAlI haiM, una AtmAoM kA karmabaMdha anAdi-sAMta hai, jabaki jo AtmAe~ bhaviSya meM kabhI bhI mokSa meM jAne vAlI nahIM haiM, una AtmAoM kA karmabaMdha, anAdi-anaMta hai | AtmA aura karma kA saMyoga isa prakAra kA hai ki use puruSArtha dvArA alaga kiyA jA sakatA hai | jisa prakAra malina svarNa Aga meM tapAne se ekadama zuddha ho jAtA hai, usI prakAra adhyAtma kI utkRSTa sAdhanA ke dvArA AtmA va karma ke saMyoga ko tor3A jA sakatA hai / AtmA jaba karma ke saMyoga se sarvathA mukta banatI hai, taba vaha saMsAra ke paribhramaNa se sadA ke lie mukta banakara caudaha rAjaloka ke agrabhAga para sthira ho jAtI hai / ___ AtmA svayaM jJAnamaya hai / sukha yaha AtmA kA mUlabhUta svabhAva hai | karma se mukta banI AtmA anaMtajJAna guNa ko prApta karatI hai, isake sAtha hI vaha zAzvata va akSaya sukha kA anubhava karatI hai| ___ eka bAra jaba AtmA karma ke saMyoga se mukta bana jAtI hai, taba vaha sadA ke lie saMsAra ke paribhramaNa se mukta ho jAtI hai, vaha AtmA punaH kabhI bhI isa saMsAra meM nahIM AtI hai / saMsAra aura saMsAra meM rahI AtmA kI utpatti mAnI jAya to yahI prazna khar3A hotA hai ki jaba saMsAra kA prAraMbha haA taba AtmA zuddha thI yA azuddha ? yadi azuddha AtmA kI utpatti huI to usakI azuddhi kA kAraNa kyA ? kyA usa azuddhatA ke pUrva vaha AtmA zuddha thI ? yadi zuddha AtmA bhI punaH azuddha bana jAtI ho taba to mokSa bhI nirarthaka siddha ho jAegA | mokSa meM gaI AtmA bhI punaH azuddha bana jAegI / jaina darzana kI mAnyatA ke anusAra isa jagat kI koI Adi nahIM hai aura AtmA va karma kA saMyoga bhI pravAha kI apekSA anAdi hai| karmagraMtha (bhAga-1) 56
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-vipAka (prathama-karmagrantha) 8 maMgalAcaraNa aura viSaya nirdeza) ......... siri-vIra-jiNaM vaMdiya, kammavivAgaM samAsao vucchaM / kIrai jieNa heuhiM, jeNaM to bhaNNae kammaM |1|| zabdArthasiri-zrI (lakSmI), vIrajiNaM mahAvIra jinezvara ko , vaMdiya-vaMdana karake, kammavivAgaM-karmaphala ko, samAsao-saMkSepa meM, tucchaM-kahUMgA, kIrai-kiyA jAtA hai, jieNa-jIva dvArA, heuhi hetuoM se, jeNaM-jisa kAraNa, to usa kAraNa, bhaNNae kahA jAtA hai, kamma-karma | sAmAnya artha zrI mahAvIra prabhu ko vaMdana karake karma-vipAka (nAmaka grantha) ko maiM saMkSepa meM kahUMgA / jIva dvArA hetuoM se jo kiyA jAtA hai, use karma kahate hai / vizeSa artha vikrama kI 13-14 vIM zatAbdI meM hue pUjya AcArya zrI devendrasUrijI ma. ne 5 karmagraMthoM kI racanA kI thI, unameM yaha prathama karma graMtha hai, isa karmagraMtha meM karma ke phala kA vistRta varNana hone se isa karmagraMtha kA nAma 'karma vipAka' rakhA gayA hai| graMtha ke prAraMbha meM zrI vIraprabhu ko namaskAra karake maMgalAcaraNa kiyA gayA hai / prAraMbha kie hue kArya kI nirvighna samApti ke lie maMgalAcaraNa anivArya hai| maMgalAcaraNa ke rUpa meM yahA~ 'zrI vIra prabhu' ko vaMdana kiyA gayA hai | zrI arthAt lakSmI / lakSmI do prakAra kI hai 1) aMtaraMga lakSmI aura 2) bAhya lakSmI / karmagraMtha (bhAga-1)) 157
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra prabhu donoM prakAra kI lakSmI se yukta hai / anaMtajJAna , anaMtadarzana, anaMta sukha aura anaMta vIrya Adi AtmA ke svAbhAvika guNa , AtmA kI aMtaraMga lakSmI kahalAte haiM / vIraprabhu isa aMtaraMga lakSmI se yukta hai| azokavRkSa, sura puSpavRSTi, divyadhvani, cAmara, siMhAsana, bhAmaMDala, deva-duMdubhi aura tIna chatra ye aSTa mahAprAtihArya paramAtmA kI bAhya lakSmI hai / vIra zabda kI vyAkhyA karate hue kahA hai-'vizeSeNa anantajJAnAdiAtmaguNAn Irayati-prApayati vA vIraH' arthAt anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMta sukha aura anaMta vIrya Adi AtmA ke vizeSa guNoM ko jo prApta karanevAle haiM aura dUsaroM ko bhI ye Atmika guNa prApta karAne vAle haiM, ve vIra kahalAte haiM | AtmA ke mUla svarUpa meM bAdhaka aise rAga-dveSa ko jar3a-mUla se ukhAr3ane vAle 'jina' kahalAte haiN| prazna : mahAvIra prabhu ko namaskAra karane kA kyA prayojana hai ? uttara : graMthakAra maharSi prastuta graMtha meM karma ke vipAkoM kA varNana karanA cAhate haiM, bhagavAna mahAvIra prabhu ne adbhuta parAkrama dvArA inhIM karmoM kA nAza kiyA thA / isake sAtha hI mahAvIra prabhu aMtima tIrthaMkara hone se aura vartamAna meM unhIM kA zAsana hone se Asanna upakArI ke nAte unheM namaskAra kiyA gayA hai| jisa vyakti ke pAsa jo zakti yA padArtha hogA, use namaskAra karane se hameM vaha zakti prApta hotI hai / mahAvIra prabhu ke pAsa anantajJAna Adi guNa saMpatti hai, ataH unheM namaskAra karane se hamArI AtmA meM sattAgata rahI jJAnAdi saMpatti avazya pragaTa hogI / viSaya nirdeza: 'karma vipAka' kAjala kI DibbI meM jisa prakAra kAjala ke kaNa DhUMsa-ThUsa kara bhare hue hote haiM, usI prakAra caudaha rAjaloka meM sarvatra kArmaNa-vargaNA ke pudgala DhUMsa DhUMsa kara bhare hue haiM / hama jahA~ rahe hue haiM, usake cAroM ora bhI kArmaNa Siny (karmagraMtha (bhAga-1) 158
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vargaNA ke pudgala rahe hue haiM / mithyAtva , avirati, pramAda, kaSAya aura yoga rUpa kAraNoM ke sevana se ye kArmaNa-pudgala AtmA kI ora khiMce cale Ate haiM / jisa prakAra loha caMbaka ke kAraNa AsapAsa meM rahe lohakaNa khiMca kara cale Ate haiM, usI prakAra mithyAtva Adi kAraNoM kA sevana karane se ye kArmaNa vargaNAe~ AtmA kI ora svataH khiMcakara calI AtI haiM / __mithyAtva Adi hetuoM ke sevana se AtmA para lage karma paramANuoM meM jJAnAdi guNoM para AvaraNa lAne kI tathA sukha-duHkha pradAna karane kI zakti paidA hotI hai| jisa prakAra tape hue lohe ke gole ke eka-eka kaNa ke sAtha agni ekameka ho jAtI hai athavA dUdha meM pAnI kA mizraNa karane para dUdha aura pAnI ekameka ho jAte haiM, usI prakAra mithyAtva Adi hetuoM kA sevana karane para ve karma paramANu AtmA ke sAtha ekameka ho jAte haiM, usI prakriyA ko karma kA baMdha kahA jAtA hai / karmabaMdhana ke hetu 1. mithyAtva-karmabaMdhana ke hetuoM meM mithyAtva sabase adhika prabala hetu hai | jaba taka AtmA meM mithyAtva hotA hai, tabhI taka anya hetu prabala hote haiM, mithyAtva ke maMda hone ke sAtha athavA naSTa hone ke sAtha anya hetuoM kA jora ghaTa jAtA hai / pApasthAnakoM ke jo 18 bheda batalAe gae haiM, unameM 18vA~ pApasthAnaka 'mithyAtva' sabase adhika balavAna hai | jaba taka AtmA meM mithyAtva jIvita rahatA hai, tabhI taka prANAtipAta Adi pApoM kA jora rahatA hai, mithyAtva ke kamajora hone ke sAtha hI satraha pApoM kA jora ekadama ghaTa jAtA hai | mithyAtva ke tyAga ke abhAva meM satraha pApoM kA kiyA huA tyAga bhI atyAga hI hai| mithyAtva arthAt buddhi kA viparyAsa / jisa prakAra zarAba ke naze meM cakacUra vyakti ko mAtA-bahina-patnI tathA apane-parAe kA koI viveka nahIM hotA hai, usI prakAra mithyAtva ke udaya meM vyakti ko satya-asatya, heya-upAdeya kA koI bhAna yA viveka nahIM (karmagraMtha (bhAga-1) RESS 59
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai| mithyAtva se grasta AtmA, satya ko asatya aura asatya ko satya mAna baiThatI hai| ___ karmabaMdha kI mukhya jar3a mithyAtva hI hai, avirati Adi to usakI zAkhAe~ haiM | jar3a yadi majabUta hai to vRkSa harA-bharA rahegA aura jar3a yadi kaTa gaI to vRkSa ko sUkhate dera nahIM lagegI / abhavya AtmA meM mithyAtva anAdianaMta hai / vaha AtmA kabhI bhI samyagdarzana guNa prApta nahIM kara pAtI hai / AtmA ke jo SaTthAna batalAe gae haiM-unameM aMtima do-mokSa hai aura mokSa kA upAya hai, use mAnane ke lie abhavya AtmA kabhI taiyAra nahIM hotI hai / usI prakAra acaramAvarta meM rahI huI AtmA ko bhI mithyAtva kA gAr3ha udaya hone ke kAraNa mokSa athavA mokSasukha ko pAne kI leza bhI icchA nahIM hotI hai / jisa prakAra kuzala vaidya kI salAha liye binA svecchAnusAra koI davAI lI jAe to usa davAI se lAbha hone ke bajAya nukasAna hI hotA hai, usI prakAra arihaMta paramAtmA rUpI bhAva vaidya kI AjJA kI avehalanA kara svacchaMda mati se kucha bhI bAhya dharma kiyA jAe to kucha lAbha nahIM hotA hai | anaMtajJAnI tIrthaMkara paramAtmA ne apane kevalajJAna ke Aloka meM jagat ke svarUpa ko sAkSAt dekhakara jIva Adi tattvoM kA jo spaSTa varNana kiyA hai, use nahIM mAnanA, usa para zraddhA nahIM karanA aura usase viparIta zraddhA karanA isI kA nAma mithyAtva hai / isa saMsAra meM AtmA ke samasta duHkhoM kA mUla mithyAtva hai | mithyAtva ke kAraNa hI AtmA ko apane vAstavika svarUpa kA bhAna nahIM hotA mithyAtva parama roga hai / isa roga ke kAraNa AtmA apane pUrNa svAsthya svarUpa, siddha-svarUpa ko prApta karane meM samartha nahIM bana pAtI hai | yaha saMsAra janma-jarA-maraNa-roga-zoka-Adhi-vyAdhi aura upAdhi se bharA huA hai / isa saMsAra meM leza bhI sukha nahIM hai, phira bhI mithyAtva se grasta banI AtmA ko isa saMsAra ke prati nirveda bhAva utpanna nahIM hotA hai / use to saMsAra ke tuccha va kSaNika sukhoM kA hI tIvra rAga hotA hai | karmagraMtha (bhAga-1) 160
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhu biMdu ke dRSTAMta se bAta spaSTa ho jAtI hai ki cAroM ora se duHkha se ghirI hone para bhI AtmA madhu biMdu tulya , saMsAra ke tuccha sukhoM meM Asakta hotI hai| sudeva meM devabuddhi, suguru meM guru buddhi aura sudharma meM dharmabuddhi hI dharma hai, jabaki rAga-dveSa se yukta kudeva meM devabuddhi, kaMcanakAminI se yukta kuguru meM gurubuddhi aura jIva-hiMsAdi adharma meM dharmabuddhi hI mithyAtva hai | gAr3ha mithyAtva ke astitva kAla meM mokSa kI ruci paidA nahIM hotI hai / kadarzana kA tIvrarAga hI dRSTirAga hai / yaha dRSTi-rAga kAmarAga aura sneha-rAga se bhI adhika bhayaMkara hai / isa saMsAra meM paribhramaNa kara rahI AtmA ko eka bAra bhI samyagdarzana kA sparza ho jAe to vaha AtmA, ardha pudagala parAvarta kAla se adhika, isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatI hai | mithyAtva kI sthiti meM jIvAtmA ko saMsAra ke sukha ke prati tIvra rAga bhAva hotA hai aura saMsAra ke duHkhoM ke prati tIvra dveSa bhAva hotA hai / mithyAtva se grasta AtmA ke jJAna ko bhI ajJAna aura cAritra ko bhI kAya-kaSTa kahA gayA hai / samyaktva se yukta aSTa pravacanamAtA ke jJAna vAlA bhI jJAnI kahalAtA hai / mithyAtva ke bheda 1. Abhigrahika mithyAtva-tattva ko nahIM jAnate hue bhI apanI jhUThI mAnyatA ke kadAgraha ko nahIM chor3e use Abhigrahika mithyAtva kahate haiM | 2. anabhigrahika mithyAtva-sabhI darzanoM ko samAna samajhanA | isa mithyAtva meM ajJAna hote hue bhI kisI kA kadAgraha nahIM hotA hai | 3. Abhinivezika mithyAtva-sarvajJa kathita bahuta sI bAtoM para zraddhA rakhate hue bhI kinhIM 1-2 bAtoM meM avizvAsa karanA, use Abhinivezika mithyAtva kahate haiN| 4. sAMzayika mithyAtva-jinezvara ke vacanoM meM saMdeha karanA-use sAMzayika mithyAtva kahate haiM / karmagraMtha (bhAga-1) 61
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. anAbhogika mithyAtva-sAkSAt athavA paraMparA se tattva kI aprApti / yaha mithyAtva ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka ke jIvoM meM hotA hai / 2. avirati-hiMsAdi pApoM ke tyAga kI pratijJA ke abhAva ko avirati kahate haiM / hiMsAdi pApoM kA AcaraNa nahIM karane para bhI yadi hiMsAdi pApoM ke tyAga kI pratijJA nahIM hotI hai to una hiMsAdi doSoM kA pApa lagatA hI hai / pratijJA yaha baMdhana nahIM hai kintu bhava ke baMdhana meM se chur3Ane vAlI sarvazreSTha kalA hai| vyavahAra meM bhI yadi koI makAna-dukAna bhAr3e para lI ho aura usa makAna yA dukAna kA koI upayoga na bhI kare to bhI usa makAna kA kirAyA cukAnA hI par3atA hai| ghara meM ilekTrika lAiTa kA kanekzana liyA ho to pratimAsa usakA Bill cukAnA hI par3atA hai-bhale hI lAiTa jalAe~ yA na jalAe~ / usI prakAra jaba taka pApa ke tyAga kI pratijJA nahIM karate haiM, taba taka pApa kA baMdha cAlU hI rahatA hai | pApatyAga kI pratijJA ke abhAva meM pApa karane kA cAMsa Chance banA rahatA hai, isa kAraNa kabhI bhI vaha pApa ho jAne kI saMbhAvanA rahatI hai| svecchApUrvaka pApatyAga kI pratijJA karane se vyakti pApa ke bhAra se halkA ho jAtA hai| gata janmoM meM AraMbha-samAraMbha ke jo zastra Adi ikaTThe kie, una sabako yadi nahIM vosirAyA jAe to una zastroM saMbaMdhI pApa kA baMdha cAlU rahatA hai| avirati kA pApa bhI atyadhika pramANa meM ho jAtA hai / sAmAnyatayA vyakti ke jIvana meM pApa kI pravRtti to alpa pramANa meM hotI hai, paraMtu pApatyAga kI pratijJA nahIM hone se satata pApa kA baMdha banA rahatA avirati ke pApa se bacane ke lie paramAtmA ne virati dharma batalAyA hai / virati kA svIkAra karane se pApa kA baMdha bahuta kama ho jAtA hai / deva va naraka meM rahe samyagdRSTi jIvoM meM mithyAtva kA abhAva hotA hai, paraMtu avirati ke kAraNa unheM bhI pApabaMdha kI kriyA cAlU rahatI hai | karmagraMtha (bhAga-1) 62
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa ko pApa mAnanA-yaha cauthe guNasthAnaka ke jIvoM kI sthiti hai, jaba ki pApoM kA AMzika athavA sarvathA tyAga karanA-pA~caveM va chaThe guNasthAnaka kI bhUmikA hai| virati dharma ke svIkAra ke lie mithyAtva kA tyAga anivArya hai / mithyAtva ke sadabhAva meM pApatyAga kI pratijJA kA vizeSa mahattva nahIM hai / isI kAraNa abhavya AtmA dravya se pApoM kA tyAga kara dIkSA bhI aMgIkAra kara le to bhI mithyAtva kA sadbhAva hone ke kAraNa usake dvArA kie gae tyAga kA koI vizeSa mahattva nahIM hai / 3. kaSAya-krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAroM kaSAya bhI karmabaMdha ke mukhya hetu haiM / krodha va mAna dveSa svarUpa haiM / mAyA aura lobha rAga svarUpa haiM | ba~dhe hue karma meM phala dene kI jo tIvratA paidA hotI hai, usakA mukhya kAraNa kaSAya hI hai / karmoM kI dIrgha sthiti kA AdhAra bhI kaSAya hI hai | * eka garbhavatI hiranI ke zikAra se zreNika mahArAjA naraka meM cale gae aura unheM vahA~ 84000 varSa taka naraka kI bhayaMkara vedanAe~ sahana karanI par3eMgI, isake pIche mukhya kAraNa kaSAya hI hai / tIvra bhAva se jaba koI pApa karma kiyA jAtA hai, taba usa pApa meM phala dene kI zakti atyadhika bar3ha jAtI * dRr3haprahArI ne strI hatyA , go hatyA Adi cAra-cAra hatyAe~ kI thIM, parantu una hatyAoM ke bAda usakA hRdaya kA~pa uThA thA / usakA dila pApa ke tIvra pazcAttApa se bhara AyA thA / isI ke pariNAmasvarUpa cAra-cAra hatyAe~ karane vAlA dRr3haprahArI bhI usI bhava se mokSa calA gayA thA / * nIma ke pAnI ko jyoM jyoM ubAlA jAegA, tyoM tyoM usakI kaTutAkar3avAhaTa bar3hatI jAegI, usI prakAra jo pApa, tIvra bhAva se kiyA jAtA hai, usa pApa kI sajA atyadhika bar3ha jAtI hai | tIvra bhAva se kiyA gayA aNu jitanA pApa bhI meru jitanA ho jAtA hai aura pazcAtApa ke prabhAva se meru jitanA kiyA gayA pApa bhI aNu jitanA ho jAtA hai| tyAgI, tapasvI aura saMyamI AtmA bhI jaba krodha Adi kaSAyoM ke karmagraMtha (bhAga-1) (63
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhIna bana jAtI hai, taba bhayaMkara se bhayaMkara pApa karmoM kA baMdha kara letI hai | * skaMdilAcArya mahAn jJAnI aura 500 ziSyoM ke gurupada para pratiSThita the| pAlaka maMtrI ne unako evaM unake samasta ziSyoM ko ghANI meM pIla dene kA Adeza diyA thA / AcArya bhagavaMta ne 499 ziSyoM ko aMtima niryAmaNA karAI aura ve saba zukla-dhyAna para ArUr3ha hokara samasta karmoM kA kSaya kara mokSa meM cale gae | aba mAtra unakA eka hI ziSya bAlamuni bAkI thA / unheM bAla muni para atyaMta sneha thA / ataH unhoMne pAlaka maMtrI ko kahA, 'bAla muni ke pahale mujhe ghANI meM pIla do, bAla muni kI pIr3A mujhase dekhI nahIM jAegI / ' paraMtu pAlaka maMtrI ne AcArya bhagavaMta kI isa bAta ko svIkAra karane se inkAra kara diyA aura usane apanI icchAnusAra AcArya bhagavaMta ke dekhate bAla muni ko ghANI meM pIla diyA / deha se bAla hote hue bhI dRr3ha manobalI bAla muni zukla dhyAna para ArUr3ha hokara mokSa meM cale gae |...prNtu apanI icchA kA svIkAra na hone se skaMdilAcArya ekadama Aveza meM A gae aura usI samaya unhoMne nidAna kara liyA / ve marakara devaloka meM paidA hue...aura vahA~ utpanna hone ke bAda turaMta hI unhoMne usa nagara meM Aga lagA dI / rAjA va maMtrI bhI Aga meM jhulasa kara khatma ho gaye / krodhAveza meM unhoMne hajAroM nirdoSa vyaktiyoM ko bhI mAra DAlA pariNAmasvarUpa unhoMne bhayaMkara pApa karma kA baMdhakara apanA dIrgha saMsAra khar3A kara liyA / * agnizarmA tApasa ne apane jIvana meM lAkhoM varSa taka mAsakSamaNa ke pAraNe mAsakSamaNa kie the, paraMtu krodhAveza meM vaha saba kucha hAra gayA aura krodha ke phalasvarUpa usane apanA anaMta saMsAra khar3A kara liyA thA | * krodha se ba~dhe hue pApa karma ke phalasvarUpa hI tapasvI mahAtmA marakara caMDakozika sarpa bana gae the / aise saikar3oM dRSTAMta itihAsa ke pannoM para aMkita haiM, ataH krodha pizAca se sadaiva dUra raheM / (karmagraMtha (bhAga-1), 464
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ * krodha kI bhA~ti mAna bhI atyaMta khataranAka hai | usase bhI bhayaMkara pApakarma kA baMdha hotA hai / * harikezI ne pUrva bhava meM jAti kA abhimAna kiyA to unheM cAMDAla kula meM janma lenA pdd'aa| * vidyA ke mada ke pariNAmasvarUpa sthUlabhadra mahAmuni artha se zeSa cAra pUrva kA jJAna prApta na kara sake / * tapa ke abhimAna ke kAraNa kuragaDumuni ko tapa meM bhayaMkara aMtarAya paidA huA / * saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle mAna se sadaiva dUra rahane kA prayatna karanA caahie| * mAyA to pApa kI jananI hai | * mAyA ke phalasvarUpa mallinAtha prabhu strI rUpa meM paidA hue the / * mAyApUrvaka dIrghatapa karane para bhI rukmi sAdhvI zuddhi prApta na kara sakI / * lobha sarvaguNoM kA nAza karane vAlA hai| lobha ke pApa ke kAraNa mammaNa seTha marakara 7 vIM naraka meM calA gayA / apane nijI svArtha ke lie jaba ina kaSAyoM kA upayoga kiyA jAtA hai to ve aprazasta kaSAya kahalAte haiM aura unase azubha karma kA baMdha hotA hai, paraMtu dharma, zAsana va vrata kI rakSA ke lie jaba ina kaSAyoM kA sevana kiyA jAtA hai to usase puNya karma kA baMdha hotA hai / aprazasta kaSAya sarvathA tyAjya haiM, kyoMki ve ekAMtaH AtmA kA ahita karane vAle haiN| 4. yoga-mana, vacana aura kAyA ke zubha-azubha yogoM se AtmA karma kA baMdha karatI hai / mana meM zubha ciMtana karane se, satya, priya va hitakArI vacana bolane se aura paropakAra kI pravRtti karane se zubha karma kA baMdha hotA hai, jaba ki dUsaroM ke ahita kA ciMtana karane se , asatya va apriya vacana bolane se aura dUsaroM ke lie ahitakara pravRtti karane se azubha karma kA baMdha hotA hai / (karmagraMtha (bhAga-1) 65
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ * taMdulika matsya mAtra mAnasika vicAroM ke pApa se marakara 7vIM naraka meM calA jAtA hai| * prasannacaMdra rAjarSi ne mAtra vicAroM ke pApa se hI 7 vIM naraka ke yogya karmoM kA saMcaya kara liyA thA / .sunaMdA ke rUpa meM pAgala banA rUpasena, sunaMdA ko to prApta nahIM kara sakA, paraMtu usI ko pAne ke dhyAna ke phalasvarUpa use 7-7 bhavoM taka mauta kA zikAra bananA par3A thA / kucha bhI lenA-denA nahIM hone para bhI hama nirarthaka azubha vicAroM ke dvArA bhayaMkara pApakarmoM kA baMdha kara lete haiM | pApa se bacanA ho to azubha vicAroM ko rokanA cAhie / azubha vicAroM ko roke binA zubha bhAva meM sthiratA saMbhava nahIM hai| vacanayoga se kabhI kharAba vacana nahIM bolanA cAhie / * bhUkha se parezAna beTe ne Aveza meM Akara mA~ ko kahA, 'tUM kahA~ zUlI para car3hane gaI thI?' __ beTe ke Akrozajanaka zabdoM ko sunakara Aveza meM AI mA~ ne kahA, 'tere hAtha kyA kaTa gae the ?' basa , Akroza se bole gae ina zabdoM ke phalasvarUpa dUsare bhava meM mA~ . ke hAtha kaTa gae aura beTe ko zUlI para car3hanA par3A / ataH bolate samaya khUba sAvadhAnI rakhanI cAhie / pramAda va hAsya se bole gae zabdoM kA bhayaMkara vipAka jIvAtmA ko sahana karanA par3atA hai| * meghakumAra ne hAthI ke bhava meM jIva dayA kA pAlana kiyA to usake pariNAmasvarUpa vaha marakara zreNika putra rAjaputra banA | abhakSya padArthoM kA bhakSaNa karane se, TI.vI. sinemA Adi dekhane, calate-calate niSkAraNa vRkSa ke patte Adi tor3ane se , azlIla va philmI gaMde / gItoM kA zravaNa karane se AtmA azubha karmoM kA baMdha karatI hai / yadi azubha karma ke baMdha se bacanA ho to ina saba azubha pravRttiyoM kA sarvathA tyAga kara denA cAhie / karmagraMtha (bhAga-1)) 166
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva aura karma kA saMbaMdha 1) vyakti rUpa se jIva ke sAtha karma kA saMbaMdha sAdi sAMta hai / 2) pravAha kI apekSA jIva ke sAtha karma kA saMbaMdha sAdi-sAMta aura sAdi-anaMta hai| 1) sAdi sAMta : jIva prati samaya nae-nae karma kA baMdha karatA rahatA hai / samaya vyatIta hone para ve karma udaya meM Ate haiM aura apanA phala dekara AtmA se alaga ho jAte haiM | jIva ne jaba karma kA baMdha kiyA, taba vyakti rUpa se usa karmabaMdha kA prAraMbha haA, ataH use sAdi kahA jAtA hai aura phala dekara vaha karma alaga ho gayA ataH use 'sAMta' kahA jAtA hai / 2) anAdi-sAMta : bhavyAtmA ko pravAha kI apekSA karma kA baMdha anAdisAMta hotA hai | bhavya AtmA ko bhI pravAha kI apekSA karma kA saMbaMdha anAdikAla se haiM, paraMtu mokSa meM jAne para usa karma ke saMbaMdha kA aMta A jAtA hai ataH bhavya jIva ko karma kA saMbaMdha anAdi-sAMta hotA hai / 3) anAdi-anaMta : abhavya jIva ko karma-saMbaMdha pravAha kI apekSA anAdi kAla se calA A rahA hai / abhavya AtmA kA kabhI mokSa nahIM hone ke kAraNa vaha saMbaMdha anAdi-anaMta hotA hai | prazna : AtmA amUrta hai aura karma mUrta hai to mUrta karma kI amUrta AtmA para asara kaise ho sakegI ? uttara : jJAna amUrta hone para bhI viSa aura madirA pAna Adi karane se jJAna-zakti kA hrAsa pratyakSa dekhA jAtA hai tathA brAhmI, bAdAma Adi pauSTika vastuoM kA upayoga karane se jJAna zakti kI abhivRddhi pratyakSa dekhI jAtI hai / basa, isI prakAra AtmA amUrta hone para bhI mUrta aise karma kA prabhAva AtmA para avazya par3atA hai| karma kA viyoga sone kI khAna meM rahe malina sone meM miTTI kA saMyoga anAdikAla se Sta Mor: (karmagraMtha (bhAga-1) Page
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, phira bhI prayatna dvArA usa sone meM rahe miTTI ke saMyoga ko dUra kiyA jA sakatA hai, basa, isI prakAra AtmA aura karma kA saMyoga anAdikAlIna hone para bhI saMvara kI sAdhanA dvArA AtmA meM navIna karmoM ke Agamana ko rokA jA sakatA hai aura nirjarA dvArA AtmA meM rahe karmoM ko jalAkara bhasmIbhUta kiyA jA sakatA hai / isa prakAra AtmA aura karma kA saMyoga anAdi hone para bhI puruSArtha dvArA usa saMyoga ko dUra kara AtmA apane pUrNa zuddha svarUpa ko prApta kara sakatI hai| payai Thii-rasa-paesA, taM cauhA moagassa diTuMtA / mUla pagaiTTa uttara-pagai aThavanna-saya-bheyaM / / 2 / / zabdArtha payai-prakRti, Thii-sthiti, rasa-rasa paesA pradeza, taM-vaha, cauhA=cAra prakAra, moagassa-laDDU, diTuMtA-dRSTAMta se, mUla pagaiTTa-mUla prakRti se ATha, uttara pagai-uttara prakRti, aThavannasaya= ekasau aTThAvana, bheyaM bheda ! sAmAnya artha laDDU ke dRSTAMta se vaha karmabaMdha prakRti, sthiti, rasa aura pradeza kI apekSA se cAra prakAra kA hai / karma kI mUla prakRti ATha aura uttara prakRti ekasau aTThAvana hai| vivecana : mithyAtva Adi hetuoM ke dvArA jaba AtmA karma kA baMdha karatI hai to usa baMdha ke sAtha hI cAra vastuoM kA bhI nirNaya ho jAtA hai, jinheM kramazaH prakRtibaMdha, sthitibaMdha, rasabaMdha aura pradeza baMdha kahate haiM / laDDU ke dRSTAMta se prakRtibaMdha Adi ke svarUpa ko spaSTa kiyA jAtA hai / jaise vAyunAzaka padArthoM se bane laDDU kA svabhAva vAyu ko nAza karane kA hai, pitta nAzaka padArthoM se bane laDDa kA svabhAva pitta ko nAza karane kA hai aura kapha nAzaka padArthoM se bane laDDa kA svabhAva kapha ko nAza karane kA hai, usI prakAra AtmA jaba karma kA baMdha karatI hai, taba kucha karma pudgaloM meM AtmA Al karmagraMtha (bhAga-1) 168
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke jJAna guNa ko rokane kA svabhAva hotA hai, kucha karma meM AtmA ko sukha-duHkha dene kA svabhAva hotA hai / karma ke usa-usa svabhAva ke anusAra usa-usa karma kA vaha nAma rakhA jAtA hai jaise-jo karma AtmA ke jJAna guNa ko rokatA hai, use jJAnAvaraNIya karma kahate haiM, jo karma AtmA ko sukha-duHkha detA hai, use vedanIya karma kahate haiM / jJAnAvaraNIya Adi karma kI prakRtiyA~ kahalAtI haiM, ataH ise prakRti baMdha kahA jAtA hai| * kucha laDDa 15 dina taka, to kucha laDDa 1 mAsa taka apane svabhAva meM rahate haiM, usake bAda ve bigar3a jAte haiM / ise laDDU kI kAla maryAdA bhI kahate haiM | isI prakAra jisa samaya AtmA navIna karma kA baMdha karatI hai, usa baMdha ke sAtha hI AtmA ke sAtha usa karma ke lage rahane kI kAlamaryAdA bhI nizcita ho jAtI hai | __ jaise amuka karma AtmA ke sAtha eka palyopama taka rahegA...to amuka karma AtmA ke sAtha eka sAgaropama taka rahegA / karma ke baMdha samaya jo kAlamaryAdA nizcita hotI hai, use sthitibaMdha kahA jAtA hai | * jaise kucha laDDa meM madhura rasa adhika hotA hai to kucha meM kama hotA hai / jaise laDDa ke madhura rasa meM nyUnAdhikatA dekhane ko milatI hai, usI prakAra karma ke baMdha samaya rasa meM bhI taratamapanA dekhane ko milatA hai / jo karma tIvra rasa pUrvaka kiyA jAtA hai, usa karma meM rasa bhI tIvra hotA hai aura jo karma maMda rasa se kiyA jAtA hai, usameM rasa bhI maMda hotA hai / isa rasa ke anusAra hI karma meM phala dene kI zakti ghaTatI-bar3hatI hai / karma pudgaloM meM phala dene ke taratama bhAva ko hI rasa baMdha kahA jAtA hai / jisa prakAra kucha laDDu kA pramANa 100 grAma kA hotA hai to kucha laDDU kA pramANa 500 grAma hotA hai / usI prakAra karma baMdha ke samaya kabhI adhika karma paramANuoM kA grahaNa kiyA jAtA hai, to kabhI kama karma paramANuoM kA isa pramANa ko hI pradezabaMdha kahA jAtA hai | cAra prakAra ke karmabaMdhoM meM prakRtibaMdha aura pradezabaMdha kA baMdha yoga se tathA sthitibaMdha aura rasabaMdha kA baMdha kaSAya se hotA hai / mUla prakRti : karmoM ke mukhya bhedoM ko mUlaprakRti kahA jAtA hai | karmagraMtha (bhAga-1)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara prakRti : karmoM ke avAMtara bhedoM ko uttara prakRti kahA jAtA hai / karmoM kI mUla prakRti ATha aura uttara prakRti 158 haiM / karma ke bheda iha nANa-daMsaNAvaraNa-veya-mohAu-nAma-goANi / vigdhaM ca paNa nava du-aTThavIsa-cau-tisaya-du-paNa-vihaM / / 3 / / zabdArtha iha-yahA~, nANa-dasaNAvaraNa-jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya, veya-vedanIya, mohAu-mohanIya, AyuSya, nAma-nAma, goANi-gotra / vigghaM aMtarAya, ca-aura, paNa pA~ca, nava-nau, du-do, aTThavIsa aTThAIsa, cau-cAra tisaya-eka sau tIna, du-do, paNa pA~ca, vihaM prakAra | sAmAnya artha __ jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura aMtarAya karma ke kramazaH pA~ca, nau, do, aTThAIsa, cAra, eka sau tIna, do tathA pA~ca bheda hai / vivecana : mithyAtva Adi ke dvArA AtmA jaba karma kA baMdha karatI hai to usa karmabaMdha ke sAtha hI usa karma meM phala dene kA svabhAva bhI nizcita ho jAtA hai / karma ke isa svabhAva ko hI mukhyatayA ATha bhAgoM meM bA~TA gayA hai | 1) jo karma AtmA ke jJAna guNa ko Dhakane kA , AvRta karane kA kAma karatA hai, use jJAnAvaraNIya karma kahate haiM / 2) jo karma AtmA ke darzana guNa ko rokane kA kAma karatA hai, use darzanAvaraNIya karma kahate haiM / 3) jo karma AtmA ko indriya janya sukha-duHkha pradAna karatA hai, use vedanIya karma kahate haiN| 4) jo karma AtmA meM moha paidA karatA hai aura-sva para ke viveka ko nukasAna pahuMcAtA hai, use mohanIya karma kahate haiM | (karmagraMtha (bhAga-1)) 070 New
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5) jisa karma ke udaya se jIva eka bhava meM jItA hai aura usa karma ke kSaya se jIva mRtyu prApta karatA hai use AyuSya karma kahate haiM / 6) jisa karma ke udaya se jIva nAnA prakAra ke AkAra Adi dhAraNa karatA hai, use nAma karma kahate haiN| 7) jisa karma ke udaya se jIva ucca yA nIca kula meM janma le, use gotra karma kahate haiN| 8) jo karma AtmA kI dAna Adi zaktiyoM kA ghAta karatA hai, use aMtarAya karma kahate haiN| ina ATha karmoM meM cAra ghAtI karma haiM aura cAra aghAti karma haiM / jo karma AtmA ke mUlaguNa jJAna, darzana, vItarAgatA aura anaMtavIrya kA ghAta karate haiM unheM ghAtikarma kahate haiM aura jo mUlaguNa kA ghAta nahIM karate haiM, unheM aghAti karma kahate haiM / jJAnAvaraNIya karma ke 5 bheda haiM / darzanAvaraNIya karma ke 9 bheda haiM / vedanIya karma ke 2 bheda haiM / mohanIya karma ke 28 bheda haiM | AyuSya karma ke 4 bheda haiM / nAma karma ke 103 bheda haiM / aMtarAya karma ke 5 bheda haiM / isa prakAra ATha karmoM ke kula 158 bheda hue | pratikAra karane meM jo zakti cAhie, esaccI usase bhI adhika zakti sahana karane meM cAhie / kisI kA sAmanA karanA koI bahAdurI nahIM hai, ebahAdurI! para paraMtu kisI ke apakAra ko bhI sahana kara lenA hai usI meM saccI bahAdurI hai / (karmagraMtha (bhAga-1)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca-jJAna mai sua-ohI-maNa-kevalANi, nANANi tattha mai-nANaM / vaMjaNa vaggaha cauhA, maNa nayaNa viNiMdiya-caukkA ||4|| zabdArtha __ mai-mati (jJAna) sua-zruta, ohI avadhi, maNa=manaHparyava, kevalANi kevalajJAna, nANANi jJAna, tattha-usameM, mainANaM matijJAna, vaMjaNavyaMjana, vaggaha-avagraha, cauhAcAra prakAra, maNa nayaNa-mana aura A~kha , viNiMdiya caukkA-sivAya cAra indriya / sAmAnya artha matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ye jJAna ke pAMca prakAra hai | matijJAna ke avAMtara bheda batalAte hai / mana aura cakSu indriya ko choDakara zeSa cAra indriya ke vyaMjanAvagraha hotA hai / vizeSa artha 1) matijJAna : mana aura indriyoM kI madada se jo jJAna hotA hai, use matijJAna kahate haiM / ise Abhinibodhaka jJAna bhI kahA jAtA hai / 2) zruta jJAna : zAstra yA zabda ke zravaNa ke bAda zabda ke paryAlocana se padArtha kA jo bodha hotA hai, use zrutajJAna kahate haiM / jaise-kAna se 'ghaTa' zabda sunane para mAtra 'ghaTa' zabda kA jo jJAna huA, vaha matijJAna kahalAtA hai aura 'ghaTa' zabda sunane ke bAda 'jala dhAraNa' kI kriyA karanevAle amuka AkAra vAle padArtha ko 'ghaTa' kahA jAtA hai, isa prakAra ghaTa zabda se vAcya 'ghaTa' padArtha kA jo bodha hotA hai, use zrutajJAna kahA jAtA hai| matijJAna va zrutajJAna meM aMtara yadyapi matijJAna aura zrutajJAna donoM meM indriya va mana kI sahAyatA rahatI hai, phira bhI una donoM ke bIca kAphI aMtara hai / karmagraMtha (bhAga-1) 72
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ matijJAna kAraNa hai, jaba ki zrutajJAna kArya hai / matijJAna sirpha vartamAnakAlagrAhI hai arthAt sirpha vidyamAna vastu meM hI pravRtta hotA hai, jaba ki zrutajJAna bhUta, bhaviSya aura vartamAna ina tInoM viSayoM meM pravRtta hotA hai| matijJAna mUka hai, jaba ki zrutajJAna vAcAla hai | matijJAna meM zabda kA vicAra nahIM hotA haiM, jabaki zrutajJAna meM zabda ke artha kA ciMtana hotA hai / zrutajJAna ke binA bhI sirpha matijJAna ho sakatA hai, jaba ki matijJAna binA zrutajJAna nahIM hotA hai / 3. avadhijJAna mana aura indriyoM kI apekSA nahIM rakhate hue sirpha AtmA dvArA rUpI dravyoM kA jo bodha hotA hai, use avadhijJAna kahate haiM | 4. manaH paryava jJAna : mana aura indriyoM kI sahAyatA binA DhAI dvIpa meM rahe hue saMjJI paMcendriya prANiyoM ke manogata vicAroM ko jisa jJAna se jAnA jAtA hai, use manaHparyava jJAna kahate haiM / saMjJI paMcendriya prANI jaba kisI bhI vastu kA vicAra karatA hai, taba vaha apane kAyayoga dvArA AkAza pradeza meM rahe manovargaNA ke pudgaloM ko apanI ora khIMcakara una.pudgaloM ko ciMtanIya vastu ke anurUpa pariNata karatA hai / kisI AkAra meM pariNata hue una pudgala dravyoM ko manaHparyavajJAnI spaSTa rUpa se dekha sakatA hai | __saMjJI paMcendriya jIva jisa vastu saMbaMdhI vicAra karatA hai, usa vastu ke AkAra meM pariNata manodravya ko hI manaHparyavajJAnI pratyakSa jAna sakatA hai, paraMtu vastu ko nahIM / vastu kA jJAna to anumAna se hotA hai | 5. avadhijJAna va manaHparyavajJAna meM aMtara : avadhijJAna rUpI dravyoM ko spaSTa jAnatA hai, jaba ki manaHparyavajJAnI manodravya ko spaSTa jAnatA hai| * aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara caudaha rAjaloka meM rahe sabhI rupI dravyoM kA bodha avadhijJAna se ho sakatA hai, jaba ki manaHparyavajJAna se sirpha DhAI dvIpa meM rahe saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko hI jAna sakate hai / karmagraMtha (bhAga-1)) 073
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avadhijJAna cAroM gati ke jIvoM ko ho sakatA hai, jaba ki manaHparyavajJAna sirpha apramatta saMyata muniyoM ko hI hotA hai / * avadhijJAna parabhava meM bhI sAtha meM cala sakatA hai, jaba ki manaH paryavajJAna eka bhava meM hI rahatA hai / * mithyAtva kA udaya hone para avadhijJAna, vibhaMgajJAna meM badala jAtA hai, jabaki manaHparyavajJAna kabhI badalatA nahIM hai / manodravya rUpI hone se vizuddha avadhijJAna se mana ke vicAroM ko bhI jAnA jA sakatA hai | bhagavAna dravya mana se jo javAba dete haiM, unheM anuttara vimAnavAsI deva avadhijJAna se jAna sakate haiN| 5) kevalajJAna : jagat meM rahe sabhI jJeya rUpI-arUpI padArthoM ke bhUta, bhaviSya aura vartamAna kI samasta paryAyoM ko eka sAtha meM jisa jJAna dvArA jAnA jAtA hai, use kevalajJAna kahate haiM / isa jJAna meM indriyoM va mana kI apekSA nahIM hotI hai, arthAt yaha Atma-pratyakSa jJAna hai / pA~ca jJAna meM krama ke hetu mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna isa prakAra jJAna ke jo pA~ca bheda batalAe gae haiM, usake krama meM nimna kAraNa haiM | __matijJAna va zrutajJAna parokSajJAna haiM, jabaki avadhijJAna Adi tIna pratyakSa-jJAna haiM | parokSa se pratyakSa jJAna zreSTha hone se pahale parokSajJAna batalAkara phira pratyakSa jJAna kA varNana kiyA gayA hai | __ matijJAna aura zrutajJAna ke svAmI eka hI haiM / jise matijJAna hotA hai, use zrutajJAna aura jise zrutajJAna hotA hai, use matijJAna avazya hotA hai| * mati va zruta donoM kA utkRSTa sthiti kAla 66 sAgaropama hai / * donoM jJAna meM indriya va mana kI apekSA hone se kAraNa kI samAnatA * donoM jJAna sarva dravya-viSayaka hone se viSaya kI samAnatA hai | karmagraMtha (bhAga-1)) 174
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ matijJAna aura zrutajJAna sahacArI hone para bhI matijJAna kAraNa hai aura zrutajJAna kArya hai kyoMki avagraha Adi matijJAna ke binA zrutajJAna hotA nahIM hai / * zrutajJAna ke sAtha kAla, viparyaya , svAmI va lAbha kI samAnatA hone se zruta ke bAda avadhijJAna kA krama hai | * zrutajJAna kI taraha avadhijJAna kI kAla maryAdA bhI 66 sAgaropama kI hai| * mithyAtva ke udaya se matijJAna va zrutajJAna, mati-ajJAna va zrutaajJAna meM pariNata ho jAtA hai, usI prakAra avadhijJAna bhI vibhaMga jJAna meM badala jAtA hai| * jise matijJAna va zrutajJAna hotA hai, usI ko avadhijJAna hotA hai, ataH svAmI kI samAnatA hai | mithyAdRSTi deva ko samyag darzana kI prApti ke sAtha matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna tInoM eka sAtha paidA hote haiM, ataH lAbha kI bhI samAnatA hai| avadhijJAna ke bAda manaH paryavajJAna kyoM ? avadhijJAna va manaHparyavajJAna chadmastha ko hote haiM, ataH svAmI kI samAnatA hai| ye donoM jJAna rUpI dravya viSayaka hone se viSaya kI samAnatA hai / ye donoM jJAna kSAyopazamika bhAva meM hone se bhAva kI samAnatA hai | ye donoM jJAna Atma pratyakSa hone se pratyakSatA kI samAnatA hai| kevalajJAna sabhI jJAnoM meM zreSTha hone se use sabake aMta meM kahA gayA duHkhI kI davA duHkha kI auSadha yahI hai ki Ae hue duHkha kA jyAdA vicAra nahIM karanA / duHkha mere hI karmoM kA phala hai- aisA mAnakara duHkha ko samatApUrvaka, sahana karane se vyakti navIna karmabaMdha se apane Apako bacA letA hai | karmagraMtha (bhAga-1)) 975
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha matijJAna ke avAMtara bheda) kevalajJAna ke koI avAMtara bheda nahIM haiM, jabaki matijJAna Adi cAra kSAyopazamika bhAvavAle hone se unake aneka bheda hai | sarva prathama matijJAna kA varNana kiyA jAtA hai / matijJAna ke aTThAIsa, tInasau chatIsa aura tInasau cAlIsa bheda bhI hai / matijJAna ke mukhya 28 bheda : ina 28 bhedoM ko samajhane ke lie sarva prathama mukhya cAra bheda samajhane cAhie / matijJAna ke cAra bheda : 1. avagraha : jJAna kA viSaya vyaMjana aura artha, ye do hone se avagraha bhI do prakAra kA hai a) vyaMjanAvagraha : upakaraNa-indriya ke sAtha padArtha kA saMbaMdha hone para jo atyaMta hI aspaSTa bodha hotA hai, vaha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai / A) arthAvagraha : indriya aura padArtha kA saMyoga puSTa hone para 'yaha kucha hai ! aisA jo viSaya kA sAmAnya bodha hotA hai, use arthAvagraha kahate hai / indriya aura padArtha kA saMbaMdha hone mAtra se hI viSaya kA bodha nahIM hotA hai / prAraMbha meM indriya ko sAmAnya asara hotI hai, dhIre-dhIre asara bar3hatI jAtI hai, aura uttarottara asara bar3hane para 'yahA~ kucha hai' kA jJAna hotA hai / jaise soe hue vyakti ko nAma dekara cillAne para pahale sAmAnya asara hotA hai, phira do-cAra bAra cillAne para jaba ve zabda pudagala kAna meM bhara jAte haiM / taba 'kahIM se AvAja A rahI hai aisA aspaSTa bodha hotA hai / usI ko zAstrIya bhASA meM 'arthAvagraha' kahate haiM / isa 'arthAvagraha' ke pahale mana aura cakSu indriya ko chor3akara zeSa cAra indriyoM ko vyaMjanAvagraha hotA hai| padArtha ko prApta kara-saMbaMdha kara sva viSaya kA bodha karane vAlI indriya karmagraMtha (bhAga-1) 176 -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko prApyakArI indriya kahate haiM tathA padArtha ke sAtha saMbaMdha kie binA sva viSaya kA bodha karanevAlI indriya ko aprApyakArI kahate haiM / mana aura cakSu aprApyakArI indriya haiM, kyoMki mana kA viSaya ciMtanamanana kA hai | ghaTAdi padArthoM kA vicAra karate samaya mana ke sAtha ghaTAdi padArtha kA saMyoga nahIM hotA hai, usI prakAra A~kha saikar3oM mIla dUra rahI vastu ko dekhatI hai, usa samaya usa padArtha kA A~kha ke sAtha koI saMyoga saMbaMdha nahIM hotA hai| padArtha ke sAtha saMyoga hue binA hI sva viSaya kA bodha ho jAne se aprApyakArI indriyoM ko vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai | sparzanendriya, rasanendriya , ghrANendriya aura karNendriya ke vyaMjanAvagraha hotA hai, kyoMki zabda pudgala kAna kA sparza karate haiM, tabhI sunAI detA hai, khAne ke padArtha jIbha kA sparza karate haiM, tabhI svAda kA bodha hotA hai, phUla Adi kI sugaMdha ke paramANu nAka kA sparza karate haiM, tabhI sugaMdha Adi kA patA calatA hai tathA pAnI Adi kA sparza sparzanendriya ko hotA hai, tabhI usakI zItalatA Adi kA patA calatA hai / isa prakAra vyaMjanAvagraha ke cAra bheda hue | 1) sparzanendriya vyaMjanAvagraha 2) rasanendriya vyaMjanAvagraha 3) ghrANendriya vyaMjanAvagraha aura 4) zrotrendriya vyaMjanAvagraha / puruSArtha sUrya prakAza detA hai, paraMtu usa prakAza kA sahI upayoga karane ke lie puruSArtha to hameM hI karanA paDatA hai, sadguru hameM sahI dizA kA bodha dete haiM, paraMtu usa dizA kI ora calane kA puruSArtha to .. hameM svayaM hI karanA par3atA hai / karmagraMtha (bhAga-1)= = m RATORE
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ matijJAna ke zeSabheda va tajJAna) atyuggaha IhAvAya, dhAraNA karaNa mANasehiM chahA / iya ahavIsabheyaM, caudasahA vIsahA va suaM / / 5 / / zabdArtha atyuggaha-arthAvagraha, IhA-IhA , avAya-apAya, dhAraNA dhAraNA, karaNa-indriyA~, mANasehi-mana dvArA, chahA-cha prakAra se, iya-isa prakAra, aTThavIsa bheyaM aTThAIsa bheda, caudasahA-caudaha prakAra, vIsahA=bIsa prakAra, va-athavA , suaM-zrutajJAna / gAthArtha : indriya aura mana dvArA arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke chaha chaha prakAra haiM / isa prakAra matijJAna ke kula 28 bheda haiM | zrutajJAna ke caudaha athavA bIsa bheda haiM / vivecana : indriya dvArA padArtha kA jo aspaSTa bodha hotA hai, use 'arthAvagraha' kahate haiM / jaise 'kucha dikhAI detA hai isa prakAra kA jo aspaSTa bodha hotA hai, vaha arthAvagraha hai / mana aura 5 indriyoM se hone ke kAraNa arthAvagraha chaha prakAra kA hai / 1) sparzanendriya arthAvagraha 2) rasanendriya arthAvagraha 3) ghrANendriya arthAvagraha 4) cakSurindriya arthAvagraha 5) zrotrendriya arthAvagraha 6) manojanya arthAvagraha 2. IhA : arthAvagraha ke dvArA grahaNa kie gae sAmAnya viSaya ko vizeSa rUpa se nizcaya karane ke lie jo vicAraNA kI jAtI hai use IhA kahate hai / IhA dvArA anvaya dharma kI ghaTanA aura vyatireka dharma ke nirAkaraNa dvArA vastu kA nizcaya kiyA jAtA hai | jaise 'yaha rassI hai yA sarpa ?' isa prakAra kA saMzaya utpanna hone para donoM ke guNa-dharma ke bAre meM vicAra kiyA jAtA hai / jaiseyaha rassI kA sparza honA cAhie, kyoMki yadi sarpa kA sparza hotA to AghAta lagane para phutkAra kie binA nahIM rahatA, ityAdi vicAraNA ko IhA kahA karmagraMtha (bhAga-1) TO 78
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai / IhA kA kAla antarmuhUrta pramANa hai | IhA ke kula chaha bheda haiM 1) sparzanendriyajanya IhA 2) rasanendriyajanya IhA 3) ghrANendriyajanya IhA 4) cakSurindriyajanya IhA 5) zrotrendriyajanya IhA 6) manojanya IhA / 3. avAya : IhA ke dvArA vastu kA nirNayAbhimukha bodha hone ke bAda jo nizcayAtmaka bodha hotA hai, use avAya kahate haiM | jaise 'pahale jo sparza huA thA, vaha rassI kA hI thA, sarpa kA nahIM / ' isa prakAra jo nizcaya hotA hai, vaha avAya hai / avAya kA kAla antarmuhUrta pramANa hai avAya ke chaha bheda haiM__1) sparzanendriya avAya 2) rasanendriya avAya 3) ghrANendriya avAya 4) cakSurindriya avAya 5) zrotrendriya avAya 6) manojanya avAya / 4. dhAraNA : avAya ke dvArA jAne gae padArtha kA bhaviSya meM vismaraNa na ho, aisA jo dRr3ha jJAna hotA hai, use dhAraNA kahA jAtA hai / apekSA se isake tIna bheda haiM 1) avicyuti dhAraNA : avAya se nirNIta vastu kA upayoga antarmuhUrta kAla taka vaisA hI banA rahe use avicyuti dhAraNA kahate haiM, isakA kAla antarmuhUrta jitanA hai| 2) vAsanA dhAraNA : avicyuti se AtmA meM usa vastu ke saMskAra par3ate haiM, usa saMskAra ko vAsanA kahate haiM / isakA kAla saMkhyAta-asaMkhyAta varSa jitanA hai / 3) smRti dhAraNA : AtmA meM dRDha bane saMskAra, jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se asaMkhya varSa bItane para bhI 'yaha vahI vastu hai jo maiMne pahale dekhI thI / ' isa prakAra ke jJAna ko smRti kahA jAtA hai | jAti smaraNa kA samAveza isI 'smRti meM hotA hai | ___ pA~ca indriyoM va mana kI apekSA dhAraNA ke bhI chaha bheda haiM | 1) sparzanendriya dhAraNA 2) rasanendriya dhAraNA 3) ghrANendriya dhAraNA 4) cakSurindriya dhAraNA 5) zrotrendriya dhAraNA 6) manojanya dhAraNA | karmagraMtha (bhAga-1) ENT 79
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra matijJAna ke kula 28 bheda hue | vyaMjanAvagraha ke 4 bheda avagraha ke 6 bheda IhA ke 6 bheda avAya ke 6 bheda dhAraNA ke 6 bheda kula 28 bheda matijJAna ke 336 bheda : kSayopazama kI vicitratA aura viSaya kI vividhatA ke kAraNa sabhI ko sadA kAla eka samAna matijJAna nahIM hotA hai / matijJAna ke vyaMjanAvagraha Adi 28 bheda meM pratyeka ke bahu, alpa Adi 12-12 bheda hote haiM / ataH 28 x 12 = 336 bheda hue| 1-2 bahugrAhI-abahugrAhI (alpagrAhI)-bahu arthAt aneka aura abahu arthAt alpa | udA. aneka vAdyayaMtra eka sAtha baja rahe hoM, taba tIvra buddhizAlI vyakti aneka vAdyayaMtroM ke zabda samUha meM se alaga alaga vAdyayaMtra ke zabda ko jAna letA hai / jaise 'yaha vINA kI AvAja hai' 'yaha tabale kI AvAja hai|' maMdabuddhivAlA manuSya aneka vAdya yaMtroM ke zabda samUha ko alaga-alaga grahaNa nahIM kara pAtA hai, use abahugrAhI kahate haiM / ____ 3-4 bahuvidha-abahuvidha-bahuvidha arthAt aneka prakAra se aura abahuvidha arthAt alpa prakAra se / jaise 1) tIvra buddhivAlA manuSya aneka vAdyayaMtroM ke zabda samUha meM se alaga alaga zabdoM ko aneka guNayukta jAna sakatA hai / jaise...'yaha zaMkha kI AvAja kisI yuvA puruSa se janya hai / ' 2) maMda buddhivAlA manuSya aneka vAdya yaMtroM ke zabdasamUha meM alagaalaga zabdoM ko aneka guNayukta nahIM jAnatA hai, use abahuvidha matijJAna kahA jAtA hai| 5-6 kSipagrAhI-akSipranAhI-kSipra arthAt jaldI aura akSipra arthAt vilaMba se / udA. vAdyayaMtra kI AvAja Adi ko jaldI pahicAna lete haiM use karmagraMtha (bhAga-1) 808
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSipragrAhI aura jo vilaMba se pahicAna pAte haiM, use akSipragrAhI kahate haiM | 7-8 nizritagrAhI-anizritagrAhI nizrita arthAt cihna aura anizrita arthAt cihna kA abhAva / udA. 1) kisI cihna ko dekhakara vastu kA bodha hotA ho use nizritagrAhI kahate haiM / jaise dhvajA dekhakara nizcaya kare ki 'yaha jaina maMdira honA caahie|' 2) tIvra buddhizAlI vyakti cihna ko dekhe binA hI vastu ko pahicAna le use anizritagrAhI kahate haiM-jaise : 'dhvajA dekhe binA hI nizcaya kara le ki 'yaha jaina maMdira hai|' 9-10 asaMdigdhagrAhI-saMdigdhagrAhI-asaMdigdha arthAt saMdeha rahita aura saMdigdha arthAt saMdeha yukta / jaise zabdoM kI AvAja sunAI dene para yaha nizcita karanA ki 'yaha meghagarjanA hI hai, siMhanAda nahIM' yaha asaMdigdhagrAhI jJAna hai / aura zabda sunAI dene para bhI 'yaha siMhagarjanA hai yA meghanAda ?' isa prakAra kA saMdeha yukta jJAna saMdigdhagrAhI kahalAtA hai | 11. dhruvagrAhI-adhuvagrAhI-dhruvagrAhI arthAt dIrghakAla taka smRti rahanA / adhruvagrAhI arthAt samaya vyatIta hone para bhUla jAnA / udA. eka hI bAra sunA huA bhASaNa hamezA ke lie yAda raha jAya, use dhuvagrAhI kahate haiM aura anekabAra sunane para bhI yAda nahIM rahanA athavA bhUla jAnA, use adhruvagrAhI kahate haiM | isa prakAra zrotrendriyajanya matijJAna ke 60 bheda hue cakSurindriyajanya matijJAna ke 48 bheda hue ghrANendriyajanya matijJAna ke 60 bheda hue rasanendriyajanya matijJAna ke 60 bheda hue sparzanendriyajanya matijJAna ke 60 bheda hue manojanya matijJAna ke 48 bheda hue 336 bheda matijJAna ke uparyukta 336 bheda zruta nizrita kahalAte haiM | 1) zruta-nizrita-matijJAna : yahA~ zruta kA artha Agama graMtha nahIM lene kA hai, paraMtu paropadeza yA Agama-graMtha Adi se jo kucha sunA-jAnA gayA ho vaha karmagraMtha (bhAga-1) 81
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta kahalAtA hai / isa zruta se saMskArita banA jJAna, zruta-mizrita kahalAtA hai arthAt pahale upadeza Adi dvArA jAnA ho paraMtu vyavahAra kAla meM zruta kA upayoga karane ke samaya meM upadeza Adi ke upayoga binA honevAlI mati, zruta nizrita hai| udA. jiMdagI meM pahalI bAra hAthI ko dekhane para, bAlaka ko samajhAyA ki 'ise hAthI kahate haiN|' bAlaka ne usa hAthI ko dhyAna se dekhA / phira kAphI samaya vyatIta hone ke bAda bAlaka ne punaH usa hAthI ko dekhA aura bola uThA 'yaha hAthI hai / ' bAlaka kA yaha jJAna zruta kI apekSA pUrva saMskAra ke binA kAraNa hone se isa jJAna ko 'zruta nizrita mati jJAna kahate haiM / ' 2. azruta nizrita matijJAna : vyavahAra kAla ke pUrva, zrutajJAna dvArA jisakI buddhi saMskAravAlI nahIM banI ho, 'aise jIvoM ko matijJAnAvaraNIya karma ke viziSTa kSayopazama se svAbhAvika jo buddhi utpanna hotI hai, use azruta nizrita matijJAna kahate haiN| isake cAra bheda haiM 1) autpattikI buddhi : jisa buddhi se pahale nahIM jAne-sune padArtha kA tatkAla jJAna ho jAtA hai, use autpattikI buddhi kahate hai / isa prakAra kI buddhi se prasaMga utpanna hote hI yogya mArga mila jAtA hai / 2. vainayikI buddhi : gurujanoM kA vinaya, sevA-bhakti karane se prApta buddhi ko vainayikI buddhi kahate haiM / yaha buddhi kArya ko vahana karane meM samartha hotI hai aura ihaloka paraloka meM phala denevAlI hotI hai| 3. kArmikI buddhi : upayoga pUrvaka ciMtana manana aura abhyAsa karane se prApta hone vAlI buddhi ko kArmikI buddhi kahate haiN| .. 4. pAriNAmikI buddhi : vaya ke paripAka se vRddha manuSya ko Age-pIche ke anubhava se jo jJAna hotA hai, use pAriNAmikI buddhi kahate haiM / yaha buddhi anumAna, hetu va dRSTAMta se kArya siddha karanevAlI aura lokahita karanevAlI hotI hai / isa prakAra zrutanizrita matijJAna ke 336 bheda evaM azruta nizrita matijJAna ke cAra bheda hone se matijJAna ke kula 340 bheda hue | __ aba Age kI do gAthAoM meM zrutajJAna ke 14 aura 20 bhedoM kA kathana karate haiN| (karmagraMtha (bhAga-1)) 82
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zratajJAna ke 14 bheda) ...................... akkhara-sannI-samma, sAiaM khalu sapajjavasiaM ca / gamiyaM aMga-pavilu, sattavi e e sapaDivakkhA ||6|| zabdArtha ___ akkhara-akSara, sannI-saMjJI, samma-samyag , sAiaMsAdika, khalu-vAstava meM, sapajjavasi=aMta sahita, gamiaMgamika, aMga paviTTha-aMga praviSTa, sattavi-sAtoM bhI , ee-ye, sapaDivakkhA -viruddha sahita / gAthArtha akSara, saMjJI, samyak, sAdi, saparyavasita, gamika aura aMga-praviSTa tathA ina sAta ke sAtha virodhI arthavAle sAta nAma jor3ane se zrutajJAna ke caudaha bheda hote haiN| vivecana matijJAna ke bAda aba zrutajJAna kA varNana karate haiM | zrutajJAna ke 14 aura 20 bheda bhI haiM / prastuta gAthA meM matijJAna ke 14 bhedoM kA nAma nirdeza kiyA 14 bheda : 1) akSara zruta 2) anakSara zruta 3) saMjJI zruta 4) asaMjJI zruta 5) samyak zruta 6) mithyA zruta 7) sAdi zruta 8) anAdi zruta 9) saparyavasita zruta 10) aparyavasita zruta 11) gamika zruta 12) agamika zruta 13) aMga praviSTa zruta 14) aMga bAhya zruta / 1) yadyapi zrutajJAna ke uparyukta 14 bhedoM kA samAveza akSara zruta aura anakSara zruta meM ho jAtA hai, phira bhI maMda buddhivAle jijJAsu kI apekSA zrutajJAna ke 14 bheda kie gae hai| 1) akSara zruta : akSaroM se abhilApya (vacana dvArA kahe jA sake) aise karmagraMtha (bhAga-1))
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthoM kA jo bodha hotA hai, use akSara zruta kahate haiM / isa akSara zruta ke tIna bheda haiM a) saMjJAkSara : 18 prakAra kI lipi (akSaroM) ko saMjJAkSara kahA jAtA hai / A) vyaMjanAkSara : 'a se ha' taka ke akSaroM ke uccAraNa se jo jJAna hotA hai, use vyaMjanAkSara kahate haiM | i) labdhyakSara : zabda athavA akSara ko par3hane-sunane se jo bodha hotA hai, usa bodha meM hetubhUta kSayopazama ko labdhyakSara kahate haiM / saMjJAkSara aura vyaMjanAkSara donoM dravya zruta haiM aura labdhyakSara bhAva zruta hai / dravya zruta ajJAna svarUpa hone para bhI bhAva zruta kA kAraNa hone se use zrutajJAna kahA gayA hai / prazna : abhilApya-anabhilApya bhAva kise kahate haiM ? uttara : zAstra meM do prakAra ke bhAva batalAe gae haiM / jina bhAvoM ko zabdoM dvArA kahA jA sakatA ho, use abhilApya bhAva kahate haiM aura jinheM zabdoM meM na kahA jA sake, use anamilApya bhAva kahate haiM / abhilApya bhAva se anabhilApya bhAva anaMta guNe haiM | gaNadhara bhagavaMta abhilApya bhAvoM kA anaMtavA~ bhAga hI caudaha pUrva ke rUpa meM racate haiM / 3) saMjJI zruta : manavAle paMcendriya jIvoM ko saMjJI kahate haiM | saMjJI jIvoM ke jJAna ko saMjJI zruta kahA jAtA haiM | saMjJA ke tIna bheda haiM ka. dIrghakAlikI saMjJA : dIrghakAla taka vicAra karane kI zakti / 'maiMne amuka kArya kiyA, amuka kArya karUMgA, amuka kArya kara rahA hU~' isa prakAra bhUta, bhaviSya aura vartamAna kA vicAra karane kI zakti ko dIrghakAlikI saMjJA kahate haiM / deva, nAraka va garbhaja tiryaMca manuSya ko yaha saMjJA hotI hai | kha. hetu-vAdopadezikI : apane zarIra ke rakSaNa ke lie iSTa meM pravRtti aura aniSTa se nivRtti rUpa vartamAna kAla kA vicAra karane kI zakti ko hetu vAdopadezikI saMjJA kahate haiM / yaha saMjJA beindriya Adi asaMjJI jIvoM ko hotI hai| karmagraMtha (bhAga-1) 084
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ga. dRSTivAdopadezikI : viziSTa zrutajJAna ke kSayopazama vAle aura heyopAdeya kI pravRttivAle samyagdRSTi jIva kI vicAraNA ko dRSTivAdopadezikI saMjJA kahA jAtA hai| ___4. asaMjJI zruta : jina jIvoM ke mana nahIM hotA hai, unheM asaMjJI kahA jAtA hai / asaMjJI prANiyoM ke zruta ko asaMjJI zruta kahA jAtA hai | 5. samyagazruta : samyagdRSTi jIvoM ke zruta ko samyagzruta kahA jAtA hai / _6. mithyAzruta : mithyAdRSTi jIvoM ke zruta ko mithyAzruta kahA jAtA hai / 7. sAdi zruta : jisa zrutajJAna kA prAraMbha hotA hai, use sAdizruta kahate haiN| ___8. anAdi zruta : jisa zruta kI Adi na ho use anAdi zruta kahA jAtA hai| 9. saparyavasita zruta : jisa zrutajJAna kA aMta hotA ho use saparyavasita zruta kahA jAtA hai| ___10. aparyavasita zruta : jisa zrutajJAna kA aMta na ho, use aparyavasitaanaMta zruta kahA jAtA hai / paryAyArthika naya kI apekSA zrutajJAna sAdi, saparyavasita aura dravyArthika naya kI apekSA anAdi aparyavasita hai / ___11. gamika zruta : jisa sUtra meM eka samAna AlAveM (pATha) Ate ho use gamika zruta kahA jAtA hai / jaise dRSTivAda / 12. agamika zruta : jisa sUtra meM eka samAna AlAveM nahIM Ate ho, vaha agamika zruta kahalAtA hai / jaise-kAlika zruta / 13. aMga praviSTa zruta : gaNadhara bhagavaMta viracita dvAdazAMga rUpa zruta ko aMgapraviSTa zruta kahA jAtA hai / 14. aMgabAhya zruta : gaNadharoM se atirikta sthavira muniyoM dvArA aMgoM ke AdhAra se jo zruta racA jAtA hai, use aMga bAhya zruta kahA jAtA hai / jaisedazavaikAlika, Avazyaka-niyukti Adi / karmagraMtha (bhAga-1) 185
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA 1) dravya : jaba koI jIva samyagdarzana prApta karatA hai, taba usa jIva kI apekSA zrutajJAna kA prAraMbha haA kahalAtA hai, vo hI jIva samyag darzana se bhraSTa hotA hai, taba usake zrutajJAna kA aMta kahalAtA hai / isa prakAra eka jIva kI apekSA zrutajJAna sAdi-sAMta huA | aneka jIvoM kI apekSA zrutajJAna anAdikAla se calA A rahA hai aura anaMtakAla taka rahegA, ataH anAdi anaMta kahalAtA hai / 2) kSetra : bharata aura airAvata meM tIrtha kA prAraMbha hotA hai, ataH zrutajJAna kA bhI prAraMbha hotA hai aura tIrtha ke uccheda ke sAtha zrutajJAna kA bhI aMta A jAtA hai, ata: bharata-airAvata meM zrutajJAna sAdi-sAMta haA, jabaki mahAvideha meM sadAkAla tIrtha rahatA hai, ataH vahA~ kI apekSA samyagzruta anAdi-anaMta hai / 3) kAla : bharata-airAvata kSetra meM utsarpiNI-avasarpiNI ke tIsare Are ke aMta meM zrutajJAna kA prAraMbha hotA hai aura utsarpiNI ke cauthe Are kA amuka aMza vyatIta hone para tathA avasarpiNI ke pA~caveM Are ke aMta meM zrutajJAna kA nAza hotA hai, ataH yahA~ amuka kAla kI apekSA sAdi-sAMta hai, jabaki mahAvideha kSetra meM sadA eka kAla hone se vahA~ zrutajJAna anAdi-anaMta hai / 4) bhAva : kSAyopazamika samyaktva kI apekSA zrutajJAna sAdi-sAMta hai / kSAyopazamika samyaktva ke prAraMbha se zrutajJAna kA prAraMbha hotA hai aura vaha samyaktva calA jAya, taba zrutajJAna kA aMta ho jAtA hai, ataH sAdisAMta hai / FECRETS manuSya ko puNya ke udaya se jo kucha sukha ke sAdhana mile haiM, ve use kama hI lagate haiM aura pApa ke udaya se mAnyatA jo kucha duHkha AtA hai, vaha use adhika hI lagatA hai / puNya ke udaya meM use saMtoSa nahIM hai aura pApa ke udaya meM vaha sahanazIlatA se kosoM dUra hai | karmagraMtha (bhAga-1)) 86E
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zratajJAna ke 20 bheda ..................... pajjaya-akkhara-paya saMghAyA-paDivatti taha ya aNuogo / pAhuDa pAhuDa-pAhuDa-vatthu puvA ya sasamAsA ||7|| zabdArtha pajjaya-paryAya, akkhara akSara, paya-pada, saMghAyA saMghAta , paDivatti-pratipatti , taha-tathA, ya=aura, aNuogo-anuyoga, pAhuDa prAbhRta, pAhuDa-pAhuDa prAbhRta-prAbhRta , vatthu vastu, punA=pUrva, ya=tathA , sasamAsA samAsa sahita / gAthArtha paryAya-zruta, akSara-zruta, pada-zruta, saMghAta-zruta , pratipatti-zruta, anuyogazruta, prAbhRta zruta, prAbhRta-prAbhRta zruta, vastu zruta, pUrva zruta ina dasa bhedoM ke sAtha 'samAsa' zabda joDane se anya daza (kula bIsa) bheda hote haiM | vivecana 1. paryAya zruta : zrutajJAna ke eka sUkSma avibhAjya aMza ko paryAya kahA jAtA hai / labdhi aparyAptA sUkSma nigoda ke jIva ko utpatti ke prathama samaya meM jo sarva jaghanya zrutajJAna hotA hai usa zrutajJAna meM eka aMza kI jo vRddhi hotI hai, use paryAyazruta kahate haiM | 2. paryAya samAsa zruta : aneka paryAya zruta ko paryAyasamAsa zruta kahate 3. akSara zruta : 'a se ha' taka ke kisI eka akSara kA jJAna , akSarazruta kahalAtA hai| 4. akSara samAsa zruta : eka se adhika akSaroM ke jJAna ko akSarasamAsa-zruta kahA jAtA hai / Nero karmagraMtha (bhAga-1)) === 87
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. pada zruta : AcArAMga sUtra ke 18,000 pada haiM, unameM se kisI eka pada kA jJAna, pada zruta kahalAtA hai / / 6. pada samAsa zruta : AcArAMga Adi ke 1 se adhika padoM ke jJAna ko padasamAsa zruta kahate hai / 7. saMghAta zruta : gati, indriya Adi 14 mUla mArgaNAoM meM se kisI bhI eka mArgaNA ke bheda ke jJAna ko saMghAtazruta kahate haiM / jaise gati mArgaNA ke cAra bheda haiM 1) devagati 2) narakagati 3) tiryaMcagati aura 4) manuSya gati / inameM se kisI bhI prabheda ke jJAna ko saMghAtazruta kahA jAtA hai / 8. saMghAta samAsa zruta : gati Adi 14 mUla mArgaNAoM meM se kisI bhI eka mArgaNA ke eka se adhika prabheda ke jJAna ko saMghAta samAsa zruta kahate haiM / jaise cAra gatiyoM meM eka se adhika gati kA jJAna / 9. pratipatti zruta : gati Adi 14 mUla mArgaNAoM meM se kisI bhI eka mArgaNA ke saMpUrNa jJAna ko pratipatti zruta kahA jAtA hai / 10. pratipatti samAsa zruta : eka se adhika mArgaNAoM ke saMpUrNa jJAna ko pratipatti samAsa zruta kahate haiM | 11. anuyoga zruta : satpada Adi dvArA jIva Adi tattvoM ke vicAra ko anuyoga kahA jAtA hai| udA. mokSa tattva kA vicAra satpada Adi nau dvAroM se ho sakatA hai, ataH satpada Adi nau anuyoga dvAra kahalAte haiM | una nau meM se kisI bhI eka dvAra ke jJAna ko anuyoga zruta kahA jAtA hai | 12. anuyoga samAsa zruta : satpada Adi eka se adhika anuyoga dvAra ke jJAna ko anuyoga samAsa zruta kahA jAtA hai| 13. prAbhRta prAbhRta zruta : dRSTivAda nAma ke bArahaveM aMga meM prAbhRta prAbhRta nAma kA adhikAra hai | unameM se kisI eka kA jJAna prAbhRta-prAbhRta zruta kahalAtA karmagraMtha (bhAga-1) 188
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. samAsa zruta : eka se adhika prAbhRta-prAbhRta kA jJAna, prAbhRtaprAbhRta samAsa zruta kahalAtA hai | 15. prAmRta zruta : jaise kaI uddezoM kA eka adhyayana hotA hai, usI prakAra kaI prAbhRta-prAbhRtoM kA eka prAbhRta hotA hai / usake jJAna ko prAbhRta zruta kahate haiN| ___16. prAmRta samAsa zruta : eka se adhika prAbhRta ke jJAna ko prAbhRta samAsa zruta kahA jAtA hai | 17. vastu zruta : kaI prAbhRta milakara 'vastu' adhikAra hotA hai | unameM se kisI eka ke jJAna ko vastu zruta kahA jAtA hai / 18. vastu samAsa zruta : eka se adhika vastu adhikAra ke jJAna ko vastu samAsa zruta kahA jAtA hai | 19. pUrvazruta : aneka vastuoM kA eka pUrva kahalAtA hai, unameM se eka kA jJAna 'pUrvazruta' kahalAtA hai / 20. pUrva samAsa zruta : eka se adhika pUrva ke jJAna ko pUrva samAsa zruta kahA jAtA hai / pArivArika zAMti AAwathah pArivArika sukha-zAMti kA AdhAra dhana-saMpatti nahIM saMpa hI hai / jisa parivAra meM choTe sadasyoM ke dila meM bar3oM ke prati Adara-sammAna kI bhAvanA hai aura choToM ke prati prema, vAtsalya aura sahAnubhUti kI bhAvanA hai, usa parivAra ko zAMti pAne ke lie kAzmIra, mAtherana yA kulumanAlI - jAne kI AvazyakatA nahIM hai / (karmagraMtha (bhAga-1) 89
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zratajJAna sAr3he bAraha varSa kI ghorAtighora sAdhanA ke phalasvarUpa 42 varSa kI umra meM carama tIrthapati bhagavAna mahAvIra paramAtmA ko RjuvAlikA nadI ke taTa para chaTTa tapa pUrvaka godohikA Asana meM kevalajJAna pragaTa haA / usa kevalajJAna dvArA ve jagat ke samasta padArthoM kI samasta paryAyoM ko pratyakSa dekhane lage / cAroM nikAya ke devatAoM ne Akara paramAtmA ke kevalajJAna kA mahotsava kiyA...devatAoM ne samavasaraNa kI racanA kI....paraMtu usa parSadA meM sarvavirati dharma ko svIkAra karane kI yogyatA kisI meM nahIM hone se paramAtmA kI vaha dezanA niSphala gaI / prabhu ne kSaNa bhara dezanA dekara vahA~ se vihAra kiyA / prabhujI apApApurI nagarI meM padhAre / vahA~ para devatAoM ne samavasaraNa kI racanA kI...prabhu ne dharmadezanA dekara indrabhUti Adi gyAraha brAhmaNoM ko pratibodha diyA / ....usake bAda indrabhUti ne pUchA, 'bhagavan ! kiM tattvaM ?' bhagavAna ne kahA 'upannei vA !' punaH pUchA, 'kiM tattvaM ?' bhagavAna ne kahA-vigamei vA / punaH pUchA-'kiM tattvaM ?' bhagavAna ne kahA-dhUvei vA / prabhu ke mukha se 'upannei vA vigamei vA dhUvei vA' isa tripadI kA zravaNa kara bIja buddhi ke nidhAna gautamasvAmI Adi gaNadhara bhagavaMtoM ne dvAdazAMgI kI racanA kI / bhagavAna sudharmAsvAmI ne yaha dvAdazAMgI jaMbusvAmI ko pradAna kI | jaMbu svAmI ne prabhavasvAmI ko pradAna kI / prabhava svAmI ne yazobhadrasUrijI ma. ko pradAna kI.. isa prakAra zrutajJAna kI gaMgA kA pravAha Age-Age bar3hatA gayA / samagra dvAdazAMgI ke jJAtA, zruta-kevalI kahalAte haiM / prabhu mahAvIra ke karmagraMtha (bhAga-1) 190 RANSIDE
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana meM aMtima caudaha pUrvI sthUlabhadrasvAmI hue / devAdhideva mahAvIra prabhu kI vANI ko gaNadhara bhagavaMtoM ne sUtra rUpa meM gUMthA / zabdastha banI huI paramAtmA kI vaha vANI hI 'Agama' kahalAtI hai | vartamAna kAla meM 12 veM aMga-dRSTivAda kA viccheda ho cukA hai / prabhu mahAvIra kI vANI ke saMgraha rUpa vartamAna meM 45 Agama vidyamAna haiM / ve Agama artha-gaMbhIra haiM, unhIM AgamoM ke gUr3ha rahasyoM ko samajhAne ke lie una mUla AgamoM para niyukti, bhASya, cUrNI aura TIkAoM kI racanA kI hai | mUla Agama, niyukti, bhASya, cUrNI aura TIkA ye pA~coM milakara paMcAMgI kahalAte haiM | gaNadhara Adi mahApuruSoM ke dvArA viracita hone ke kAraNa ye saba Agama pramANabhUta haiM / ina AgamoM ko par3hane kA mUlabhUta adhikAra una una AgamoM ke yogodvahana karane vAle zramaNa bhagavaMtoM ko hai / sAdhvIjI bhagavaMtoM ko daza vaikAlika, uttarAdhyayana sUtra aura AcArAMga sUtra ke hI yogodvahana hone se unhIM sUtroM ko paDhane kA adhikAra hai / gurumukha se ina AgamoM ko sunane-samajhane kA adhikAra zrAvakazrAvikA varga ko bhI hai| 45 AgamoM kA saMkSipta paricaya ina AgamoM ko chaha bhAgoM meM bAMTA gayA hai (1) 11 aMga (2) 12 upAMga (3) 6 cheda sUtra (4) cAra mUla (5) 10 payannA (6) do cUlikA / gyAraha aMga 1) AcArAMga sUtra : isa Agama meM sAdhu ke AcAra mArga kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / sAdhu ke AhAra-vihAra-nihAra-bhASA-zayyA-vastra, sukhaduHkha Adi kA varNana hai / isake sAtha hI bhagavAna mahAvIra kI ghorAtighora sAdhanA kA varNana hai / prAcIna samaya meM isa Agama meM 18,000 pada the / vartamAna karmagraMtha (bhAga-1) 191
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya meM AcArAMga sUtra meM 25 adhyayana 2554 zloka pramANa haiM / isa sUtra para 12,000 zloka pramANa zIlAMkAcArya kI TIkA bhI hai| 2) sUtra kRtAMga : isa Agama meM 180 kriyAvAdI, 84 akriyAvAdI, 67 ajJAnavAdI, 32 vinayavAdI ityAdi kula 363 pAkhaMDiyoM kA varNana hai| prAcIna sUtrakRtAMga meM 36000 pada the / vartamAna meM 2100 zloka pramANa hai / isa Agama para 12850 zloka pramANa zIlAMkAcArya viracita TIkA hai | ___3) sthAnAMga sUtra : isa Agama meM 1 se 10 taka kI saMkhyAvAle padArthoM kA varNana hai / isa Agama ke 10 adhyayana haiM / prAcIna samaya meM isa Agama meM 72000 pada the, vartamAna meM yaha Agama 3700 zloka pramANa hai, isameM 31 adhyayana haiM | 14,250 zloka pramANa TIkA hai| ___4) samavAyAMga sUtra : isa Agama meM 1 se 100 kI saMkhyA vAle vividha padArthoM ke varNana ke bAda 150 , 250, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900, 1000 , 1100, 2000 se 10,000 taka kI saMkhyA vAle padArtha, usake bAda 1 lAkha se 10 lAkha, phira karoDa Adi kI saMkhyA vAle padArthoM kA vistRta varNana hai / isa Agama ke do adhyayana haiM / yaha Agama 1660 zloka pramANa hai / isa sUtra para 3574 zloka pramANa TIkA upalabdha hai / 5. vyAkhyA prajJapti : ise bhagavatI sUtra bhI kahA jAtA hai / gautama svAmI dvArA pUche gae aura prabhu mahAvIra dvArA uttara die gae 36000 praznoM kA saMkalana isa Agama meM hai / isameM 41 zataka aura 10,000 uddeza haiM / vartamAna meM yaha Agama 1575 zloka pramANa upalabdha hai / isa Agama meM jIva, karma, vijJAna, khagola, bhUgola Adi kI vistRta jAnakArI dI gaI hai / isa Agama para vartamAna meM 18,616 zloka pramANa TIkA upalabdha hai| 6. jJAtAdharma kathA : isa chaThe aMga ke do zrutaskaMdha haiM 1) jJAtazrutaskaMdha aura 2 dharmakathA zrutaskaMdha | pahale zruta skaMdha meM 19 adhyayana haiM | dUsare zrutaskaMdha ke 10 varga ke 206 adhyayana haiM / vartamAna meM isa Agama para 800 zloka pramANa TIkA upalabdha hai| 7. upAsaka dazAMga : isa 7veM aMga meM AnaMda, kAmadeva , culanIpitA, (karmagraMtha (bhAga-1)) 1928
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ surAdeva , cullazataka, kuMDakolika, saddAlaputra, mahAzataka aura naMdinI Adi 10 mukhya zrAvakoM ke vistRta caritroM kA varNana hai / vartamAna meM isa Agama para abhayadevasUrijI ma. kI 800 zloka pramANa TIkA upalabdha hai | 8. aMtakRd dazAMga : kevalajJAnaprApti ke turaMta bAda jo mokSa meM jAte haiM, ve aMtakRt kevalI kahalAte haiM / isameM ATha varga meM 92 adhyayana haiM / isameM aMtakRt kevalI ke caritra haiM | 9. anuttaropapAtika : isake do dvAra ke 10 adhyayanoM meM anuttara deva vimAna meM utpanna honevAle munivaroM kA varNana hai / isa Agama para 5100 zloka pramANa TIkA upalabdha hai | ___10. praznavyAkaraNa : isake 1 zrutaskaMdha ke 10 adhyayana haiM | prathama 5 adhyayana meM hiMsA Adi 5 Asrava dvAroM kA tathA zeSa 5 adhyayanoM meM ahiMsA Adi 5 saMvaroM kA varNana hai / isa Agama para 5330 zloka pramANa TIkA upalabdha hai| 11. vipAka sUtra : isa Agama meM puNya-pApa ke vipAkoM kA varNana hai / isake do zruta skaMdha haiM / pahale zruta skaMdha meM 10 adhyayana haiM / jisameM duHkha vipAka kA varNana hai / dUsare zruta skaMdha meM sukha vipAka kA varNana hai / upAMga-12 . 1. aupapAtika sUtra : jisa prakAra zarIra meM hAtha Adi aMga tathA aMgulI Adi upAMga kahalAte haiM, usI prakAra Agama puruSa ke AcArAMga Adi 11 aMga va aupapAtika sUtra Adi 12 upAMga kahalAte haiM / isa upAMga meM kula 1167 zloka haiM tathA 3125 zloka pramANa TIkA hai | rAjA koNika kI devaloka-prApti kA itihAsa hai / 2. rAjapraznIya sUtra : isa upAMga meM kula 2120 zloka haiM, isa Agama para malayagirijI kI 3700 zloka pramANa TIkA hai / isameM 1 zrutaskaMdha va 12 adhyayana haiM / isa Agama meM sUryAbhadeva kA vistRta varNana hai / 3. jIvAbhigama sUtra : yaha upAMga 4700 zloka pramANa hai, isa para zrI karmagraMtha (bhAga-1)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrasUrijI kI 14000 zloka pramANa TIkA hai / isameM jIva tatva kA vistRta varNana hai| 4. prajJApanA sUtra : yaha upAMga 7787 zloka pramANa hai isa para haribhadrasUrijI kI 3728 zlokapramANa TIkA hai / isa Agama ke racayitA zyAmAcArya haiM / isameM dravyAnuyoga ke padArthoM kA varNana hai | 5. sUrya prajJapti : isa upAMga meM 2496 zloka haiM, isa para bhadrabAhusvAmIjI kI 9500 zloka pramANa TIkA hai / isa upAMga meM sUrya graha Adi kI gati kA sUkSma varNana hai / 6. jaMbUdvIpa prajJapti : yaha upAMga 4454 zloka pramANa hai, isa para zrI zAMticaMdra gaNi kI 18000 zloka pramANa TIkA hai / isa upAMga meM jaMbUdvIpa ke bharata Adi kSetroM kA tathA varSadhara Adi parvatoM kA vistRta varNana hai| ____7. caMdra prajJapti : yaha upAMga 2200 zlokaM pramANa hai / isa para zrI malayagiri kI 9500 zloka pramANa TIkA hai | isa upAMga meM caMdra kI gati Adi kA vistRta varNana hai| 8 se 12 nirayAvalikA, kalpAvataMsikA, puSSitA, puSpa cUlikA, vRSNidazA : pA~ca upAMgoM kA saMyukta nAma nirayAvalikA zrutaskaMdha hai / pahale vibhAga meM zreNika putra kAlakumAra Adi 10 putroM kI narakagati kA varNana hai / dUsare kalpAvataMsikA vibhAga meM zreNika ke pautra padma, mahApadma Adi ke svargagamana Adi kA varNana hai / puSpitA nAmaka tIsare vibhAga meM caMdra Adi 10 adhyayana haiM, jinameM caMdra Adi kA vistRta varNana hai / puSpacUlikA nAmaka cauthe vibhAga meM zrIdevI Adi kI utpatti va usakI nATyavidhi Adi kA varNana hai / vRSNidazA nAmaka pA~caveM vibhAga meM 12 adhyayana hai / inameM kRSNa ke bar3e bhAI baladeva ke niSadha Adi 12 putroM kA varNana hai / 10 payannA : zrI tIrthaMkara paramAtmA dvArA nirdiSTa artha kI dezanA ke anusAra mahAbuddhizAlI munivara jisakI racanA karate haiM, use payannA (prakIrNaka) kahate haiM / athavA tIrthaMkara paramAtmA ke autpAtikI Adi buddhivAle ziSya karmagraMtha (bhAga-1)) V94
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa sUtra kI racanA karate haiM, ve prakIrNaka kahalAte haiM | mahAvIra prabhu ke 14,000 ziSya the to unake dvArA viracita kula prakIrNaka bhI 14000 the / vartamAna meM 22 payannA milate haiM, kiMtu 45 Agama meM 10 payannA hI gine jAte 1) catuH zaraNa prakIrNaka : isakA dUsarA nAma kuzalAnubaMdhI adhyayana bhI hai / isake racayitA zrI vIrabhadragaNi haiM | isameM catuHzaraNa, duSkRta garhA aura sukRtAnumodana kA vistRta varNana hai / 2) Atura paccakkhANa : roga se pIDita vyakti ko samAdhi hetu parabhava kI ArAdhanA ke lie jo pratyAkhyAna karAe jAte haiM, use Atura pratyAkhyAna kahate haiM / isake racayitA vIrabhadra gaNi haiM / isameM bAla maraNa, bAla-paMDita maraNa va paMDita maraNa kA svarUpa samajhAyA gayA hai| ___3) mahA pratyAkhyAna : usameM sAdhu kI aMta samaya kI sthiti kA varNana hai / 'naraka kI pIr3A ke sAmane yaha pIr3A kucha nahIM hai / ' isa sahanazIlatA hetu suMdara preraNAe~ kI gaI haiN| __4) bhakta parijJA : aMtima samaya meM AhAra tyAga ke paccakkhANa kA varNana hai / isake bhI racayitA zrI vIrabhadragaNi haiM / isameM aMtima anazana ke tIna bheda bhakta parijJA, iMginI maraNa aura pAdapopagamana anazana kA varNana 5) taMdula vaicArika : isameM taMdula (cAvala) kI 460 karoDa 80 lAkha saMkhyA batAI hai / isameM mukhyatayA azuci bhAvanA kA ciMtana hai / garbhastha jIva ke svarUpa kA bhI varNana hai / 6) saMstAraka : isameM aMtima samaya kI ArAdhanA kA varNana hai / AtmA ko acchI taraha se tAre, use saMstAraka kahate haiM / 7) gacchAcAra : isameM suvihita gaccha ke AcAroM kA varNana hai / zrI mahAnizItha, bRhatkalpa tathA vyavahAra sUtra ke AdhAra para isakI racanA huI hai / 8) gaNi vidyA : isameM 82 gAthAe~ haiM / AcArya bhagavaMta ko upayogI karmagraMtha (bhAga-1)) 95
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyotiSa vidyA kA isameM nirdeza hai / 9) devendrastava : isameM kula 307 gAthAe~ haiM / isake racayitA zrI vIrabhadragaNi haiM / isameM indra Adi ke svarUpa kA vistRta varNana hai / 10) maraNa samAdhi : isameM 663 gAthAe~ haiM / mRtyu samaya kI ArAdhanA kA vistRta varNana hai / isake bhI racayitA zrI vIrabhadra gaNi haiM | cAra mUla sUtra : vRkSa kI dRr3hatA usake mUla kI AbhArI hai / usI prakAra dIkSA aMgIkAra karane ke bAda ina cAra mUlasUtroM kA adhyayana khUba jarUrI hai / inhI ke AdhAra para saMyama kI sAdhanA rahI huI hai | ina sUtroM ke bodha se nUtana muni parama ullAsapUrvaka nirdoSa saMyama dharma kI ArAdhanA kara sakate haiM / nIMva majabUta ho to imArata laMbe samaya taka Tika sakatI hai / isI prakAra mokSamArga kI sAdhanA ke mahala ko khar3A karane ke lie usa sAdhanA kA mUla , majabUta honA jarUrI hai / isI ke lie ye cAra mUla sUtra haiM / 1) Avazyaka sUtra : sAdhu jIvana meM pratidina sAmAyika, cauvisattho, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga aura paccakkhANa rUpa chaha kriyAe~ avazya karane yogya haiM, isIlie inheM 'Avazyaka' kahate haiM / isa Avazyaka sUtra para niyukti, bhASya, cUrNi aura TIkAe~ upalabdha haiM / inameM sAmAyika Adi ke svarUpa kA khUba vistAra se varNana kiyA gayA hai / 2) daza vaikAlika sUtra : bhagavAna mahAvIra kI 5 vIM pATa paraMparA meM hue 14 pUrvadhara maharSi zrI zayyaMbhavasUrijI ma. ne apane putra manaka muni ke AtmakalyANa ke lie pUrvo meM se uddhRta kara dazavaikAlika kI racanA kI hai / isameM kula 10 adhyayana va 2 cUlikAe~ haiM / asajjhAya yA kAlavelA ko chor3akara kAla ko 'vikAla' kahate haiM / yaha sUtra vikAla samaya meM par3hA jAtA hai, ataH vaikAlika kahate hai / isakI racanA bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 72 varSa bAda hone ke bAda hI bar3I dIkSA kI jAtI hai / isa sUtra meM sAdhu ke AcAroM kA vistRta varNana hai| (karmagraMtha (bhAga-1) 96 kA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3) uttarAdhyayana sUtra : bhagavAna mahAvIra paramAtmA ne apane nirvANa ke pUrva , kisI ke dvArA nahIM pUche gae praznoM ke jo uttara die the, una uttaroM ke saMgraha rUpa yaha uttarAdhyayana sUtra hai / isa sUtra meM kula 36 adhyayana haiM / isa sUtra meM kula 1643 zloka va kucha gadya bhAga bhI hai| dazavaikAlika kI racanA ke pUrva AcArAMga sUtra ke chaha jIva nikAya (zastra parijJA adhyayana) ke yogodvahana ke bAda bar3I dIkSA hotI thI ataH nUtana muni ko pahale AcArAMga sUtra sikhAyA jAtA aura usake bAda yaha uttarAdhyayana sikhAyA jAtA thA / isalie bhI isa sUtra ko uttarAdhyayana kahA jAtA hai | isa sUtra meM Atma-guNa ramaNatA ke upAya batalAe haiM | una upAyoM ke sevana se AtmA pudgala ramaNatA se mukta ho sakatI hai / isa sUtra para aneka TIkAe~ upalabdha haiN| 4. ogha niyukti : isa Agama meM muni jIvana meM upayogI pratilekhanA Adi 7 dvAroM kA varNana hai / isake racayitA zrI bhadrabAhu svAmIjI haiN| isameM caraNasittarI va karaNa sittarI kA varNana hai | cAritra kA svarUpa, cAritra ke TikAne ke upAya va usakI nirmalatA ke upAyoM kA suMdara varNana hai / mokSamArga kI sAdhanA meM caraNa karaNAnuyoga kI mukhyatA hai, ataH nUtana muni Adi ko isa sUtra kA sarva prathama adhyayana karanA cAhie / __ chaha cheda sUtra : jisa prakAra zarIra kA koI bhAga sar3a gayA ho to oNparezana Adi dvArA usa bhAga ko cheda diyA jAtA hai aura dUsare bhAga ko bacAyA jAtA hai, basa, usI prakAra cAritra rUpI zarIra ke kisI bhAga meM dUSaNa lagA ho to usa bhAga ko cheda kara zeSa cAritra ko bacAyA jAtA hai, usake lie upayogI sUtra cheda sUtra kahalAte haiN| jisa prakAra rAjya vyavasthA ko calAne ke lie mukhya niyama banAe jAte haiM...una niyamoM kA dRr3hatA se pAlana ho isake lie choTe 2 niyama banAe jAte haiM / jo vyakti una niyamoM kA bhaMga karatA hai, use kAnUna (niyama) ke anusAra daMDita kiyA jAtA hai / isI prakAra jainendra zAsana meM tIrthaMkara paramAtmA rAjA tulya hai, gaNadhara Adi pradhAna maMDala haiM / sAdhu-sAdhvI-zrAvaka karmagraMtha (bhAga-1) 197
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvikA prajA tulya hai / vyavasthA saMcAlana hetu mUlaguNa tathA uttaraguNa kI ArAdhanAe~ haiM | una ArAdhanAoM kA jo bhaMga karatA hai, use daMDa svarUpa prAyazcitta diyA jAtA hai| ina cheda sUtroM meM mukhyatayA prAyazcitta kA adhikAra hai / chadmasthatAvaza AtmA bhUla kara baiThatI haiM, paraMtu bhavabhIru AtmA usa bhUla ke sudhAra ke lie sadguru se prAyazcitta grahaNa kara apanI Atmazuddhi karatI hai | ___ 1. nizItha sUtra : vizAkha gaNi dvArA racita isa sUtra meM jJAnAcAra Adi pA~ca AcAroM meM lage prAyazcitta kA vidhAna hai | nizItha arthAt rAtri kA madhya bhAga / usa samaya yogya pariNata ziSya ko jo sUtra par3hAyA jAtA hai vaha nizItha sUtra hai| 2. mahAnizItha sUtra : isa sUtra meM 8 adhyayana haiM / nizItha ke sAtha yaha sUtra paDhAyA jAtA hai / vi. saM. 510 meM vallabhIpura meM devarddhigaNi kSamAzramaNa kI nizrA meM sabhI AgamoM ko pustakArUr3ha karane kA kArya prAraMbha huA / vi.saM. 510 meM devarddhigaNi kA svargavAsa ho gayA / usake bAda kAlakrama se zrI haribhadrasUrijI, siddhasenasUri, vRddhavAdI, yakSasena gaNi, devagupta, jinadAsa gaNi Adi ne milakara mahAnizItha kA punaruddhAra kiyA / isa sUtra meM prAyazcitta kA vidhAna hai / vidhi-avidhi se liye gaye prAyazcitta ke lAbha alAbha kA suMdara varNana hai| 3) zrI dazAzrutaskaMdha : isa para bhadrabAhu svAmI viracita 2106 zloka pramANa niyukti hai / sAdhu va zrAvaka ke dharma kA varNana hai / . 7) bRhatkalpa : kalpa arthAt sAdhu-sAdhvI kA AcAra ! una AcAroM meM prAyazcitta ke kAraNa, prAyazcitta kA svarUpa tathA prAyazcitta kI vidhi kA vistRta varNana hai| mUla sUtra kA pramANa 473 zloka hai / zrI bhadrabAhusvAmIjI ne pratyAkhyAnapravAda nAmaka pUrva ke tIsare 'AcAra' vasturUpa vibhAga ke 20veM prAbhRta meM se uddhAra kara zrI bRhatkalpa sUtra kI racanA kI hai / isI para svopajJa niyukti bhI karmagraMtha (bhAga-1) 983 -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5) vyavahAra sUtra : isameM sAdhu-sAdhvI ke vyavahAra kA vistRta varNana hai / isake bhI racayitA bhadrabAhu svAmIjI haiM | isakA pramANa 373 zloka kA hai / zrI malayagiri ma. ne 33625 zloka pramANa TIkA racI hai / isa sUtra ke 10 uddeza haiM | 10 veM uddeza meM Agama, zruta, AjJA, dhAraNA va jIta vyavahAra kA varNana kiyA gayA hai| 6) jIta kalpa : Agama vyavahAra kA viccheda ho jAne se jIta vyavahAra ke anusAra prAyazcitta pradAna kiyA jAtA hai, jo bhaviSya meM bhI cAlU rahegA / jItakalpa meM jIta vyavahAra kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / isake racayitA zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa haiM | isameM 103 gAthAe~ haiM, una para 2606 gAthA pramANa svopajJa bhASya hai / naMdisUtra : jisake adhyayana, zravaNa va nididhyAsana se AtmA samRddha banatI hai arthAt nirmala jJAnAdi guNoM kI ArAdhanA kara zAzvata siddha pada prApta kara nijAnaMda prApta karatI hai, isa kAraNa ise naMdisUtra kahate haiM / isa sUtra meM maMgala rUpa pA~ca jJAna kA varNana hai / vartamAna samaya meM AcAryapada-pradAna ke samaya maMgala hetu saMpUrNa naMdisUtra par3hA jAtA hai / anya yogodvahana meM laghu naMdisUtra par3hA jAtA hai / isa naMdisUtra para aneka TIkAe~ upalabdha haiM | anuyoga dvAra : sUtrArtha ke vyAkhyAna ko anuyoga kahA jAtA hai | AcArAMga sUtra Adi ratnoM kI peTI ko kholane ke lie anuyoga dvAra cAbI tulya hai| isameM upakrama, nikSepa, anugama aura naya kA suMdara va yathArtha varNana kiyA gayA hai| baMgale kI DijAina mahattvapUrNa nahIM hai, mahattva to hai-dIvAroM aura chata kA / ye donoM majabUta cAhie / basa , jIvana ke utthAna ke lie bAhya sauMdarya mahattvapUrNa nahIM hai, paraMtu usake lie cAhie, saMyama kI dIvAra aura sadguru kA chatra ! ye do na hoM to jIvana bhaMgAra hai| karmagraMtha (bhAga-1)) 99
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ E zruta jJAnAvaraNIya karma) gaMgA taTa para kisI gA~va meM do bhAI rahate the / sadguru ke mukha se saMsAra kI asAratA jAnakara una donoM bhAiyoM ne bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI / una donoM meM se eka bhAI kA tIvra kSayopazama hone se ve parama jJAnI bane / vidvAn muni aneka muniyoM ko vAcanA dene lage / aneka muniyoM ko vividha graMthoM kA adhyayana karAne ke kAraNa ve khUba vyasta rahane lage / isa prakAra svAdhyAya kI ativyastatA ke kAraNa unake pAsa ArAma ke lie bhI pUrA samaya nahIM thA / eka bAra acAnaka hI rAtri meM unakI nidrA bhaMga ho gaI, unhoMne apane bhAI ma. ko ArAma se sote hue dekhA / ve socane lage, "aho ! merA bhAI kucha paDhA-likhA nahIM hai to use koI parezAnI nahIM hai, vaha ArAma se AhAra letA hai, ArAma se sotA hai- vaha kitanA sukhI aura puNyazAlI hai ? maiM to kitanA maMdabhAgI hU~...na to ArAma se khA sakatA hU~ aura na hI ArAma se so sakatA hU~ ! svAdhyAya aura vAcanA Adi ke kAraNa mujhe pUrA ArAma bhI nahIM milatA hai / ' basa, isa prakAra apane zruta kI niMdA aura bhAI ma. kI ajJAnatA kI prazaMsA karane ke kAraNa unhoMne zruta jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kiyA / isa azubha karma kI AlocanA kie binA hI unakI mRtyu ho gaI / vahA~ se marakara ve deva bane / devaloka meM se AyuSya pUrNakara isI bharatakSetra meM eka govAla ke ghara putra rUpa meM paidA hae / yauvana meM praveza karane para unakA vivAha huA...aura unheM eka putrI bhI huii| eka bAra unakI putrI ke rUpa para mohita bane navayuvakoM kI bAliza ceSTAoM ko dekhakara unheM isa saMsAra se vairAgya bhAva paidA ho gayA / ____ putrI kA lagna karAkara eka dina sadguru ke pAsa bhAgavatI dIkSA svIkAra kara lii| dIkSA aMgIkAra karane ke bAda unhoMne vidhipUrvaka uttarAdhyayana sUtra ke karmagraMtha (bhAga-1)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogodvahana prAraMbha kie / tIna adhyayana kI samApti ke bAda cauthe adhyayana kA abhyAsa prAraMbha huA...aura usI samaya pUrva bhava meM ba~dhA huA zrutajJAnAvaraNIya karma udaya meM AyA / basa, aba khUba mehanata karane para bhI unheM kucha bhI yAda nahIM rahatA hai / cauthe adhyayana kI anujJA ke lie AyaMbila tapa jarUrI hai...aura jaba taka kaMThastha na ho taba taka cauthe adhyayana kI anujJA nahIM ho sakatI hai / unake gurudeva to 'anujJA' karane ke lie taiyAra ho gae parantu unhoMne kahA, 'bhagavan ! sUtra kI anujJA kI kyA vidhi hai ?' gurudeva ne kahA, 'jaba taka yaha adhyayana yAda na ho jAya taba taka AyaMbila karane par3ate haiM / ' unhoMne kahA, 'bhagavaMta ! to maiM bhI jaba taka yaha adhyayana yAda nahIM hogA taba taka AyaMbila karUMgA / ' gurudeva ne unheM AyaMbila karane ke lie anumati pradAna kI / ve muni roja AyaMbila karane lage aura sUtra ko yAda karane ke lie parizrama karane lge| isa prakAra AyaMbila karate hue unheM 12 varSa bIta gae...phira bhI ve hatAza nahIM hae / ve apane pApa kA pazcAtApa karane lage | isa prakAra eka dina zubha dhyAna meM Age bar3hate hue unake sabhI aMtarAya TUTa gae...aura unheM kevalajJAna ho gayA / isa prakAra jJAna kI niMdA-AzAtanA karane se unhoMne jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kiyA aura tapa tathA pazcAtApa ke dvArA usI karma kA kSaya kara kevalajJAna prApta kiyA / apane jIvana meM bhI jJAna, jJAnI va jJAna ke sAdhanoM kI AzAtanA na ho jAya usake lie khUba khUba prayatnazIla bananA cAhie | karmagraMtha (bhAga-1)) 4101
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ rohaka kI caturAI / ..................... / ujjayinI nagarI se kucha dUrI para eka choTA sA gA~va thA, jahA~ naTa loga rahate the / vahA~ bharata nAma kA eka naTa thA, jisake putra kA nAma rohaka thA / rohaka umra meM choTA thA, lekina buddhi kA betAja bAdazAha thA | eka bAra rohaka apane pitA ke sAtha kSiprA nadI ke taTa para gayA / pitA ne kahA, 'beTA ! ta yahIM para khelanA, maiM nagara meM jAkara kucha kAma nipaTAkara AtA hU~ / ' rohaka nadI taTa para khela rahA thA / acAnaka use eka kutUhala jagA aura usane nadI ke taTa para ujjayinI nagarI kA nakazA taiyAra kara diyA / usI samaya ujjayinI nagarI kA rAjA ghoDe para savAra hokara usI mArga se jA rahA thA / ___vaha rAjA jaise hI usa nakaze ke pAsa AyA., usa rohaka ne rAjA ko roka liyA aura bolA, 'yahA~ ujjayinI nagarI hai...yaha rAjA kA mahala hai...Apa apane ghor3e ko dUra se le jAo / ' bAlaka ke isa kathana ko sunakara rAjA ko khUba Azcarya huA / eka choTe se bAlaka kI yaha kaisI caturAI...aura yaha kaisI hiMmata ! rAjA ne socA, 'yaha bAlaka buddhizALI lagatA hai, ataH mere maMtrI pada ke lie yogya hai...phira bhI isakI mujhe vizeSa parIkSA karanI cAhie / ' vaha rAjA vahA~ se Age bar3hA aura apane rAjamahala meM calA gayA / rAjamahala meM pahu~cane ke bAda rAjA ne una grAmavAsiyoM ko kucha AjJAe~ pharamAIM / rAjA kI una AjJAoM ko sunakara gA~vavAle ciMtAtura ho gae / ve AjJAe~ aisI thIM ki unakA pAlana karanA, unake lie kaThina thA / dUsarI ora rAjA kI AjJA kA bhaMga karane kI bhI unameM hiMmata nahIM thI / aba kyA kiyA jAya ? karmagraMtha (bhAga-1) E4102
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Akhira yaha bAta rohaka taka pahu~cI, rohaka ne kahA, 'ApakI anumati ho to maiM isakA rAstA nikAla detA hU~ / ' grAmavAsiyoM ne apanI sahamati pradAna kI / 1) rAjA kI pahalI AjJA thI : 'gA~va ke bAhara jo bar3I zilA hai, usakA maMDapa banAo / ' rohaka ne kahA, 'zilA ke nIce gaharA khaDDA khoda kara usameM staMbha, dIvAra, citrakarma Adi kara yogya maMDapa banA do / ' grAmavAsiyoM ne vaisA hI kiyA / 2) rAjA kI dUsarI AjJA thI- 'isa bheDa ko le jAo, ise khUba harAbharA ghAsa khilAo | 15 dina bAda vApasa bhejo, paraMtu isakA vajana bilkula baDhanA nahIM caahie|' rohaka ne kahA, 'isa bher3a ko khUba khilAo aura ise aisI jagaha rakho, jahA~ pAsa meM hI piMjare meM bAgha ho / ' logoM ne vaisA hI kiyA / harAbharA ghAsa khAne se bheDa kA vajana bar3hatA thA. kiMta piMjare meM rahe bAgha ko dekhate hI bhaya ke mAre use pasInA chUTa jAtA thA, khAyA huA bhI usakA pAnI ho jAtA thA / 15 dina ke bAda bhI usa bher3a kA vajana utanA hI thA, jitanA 15 dina pahale thA / 3) rAjA kI tIsarI AjJA thI - 'isa murge ko le jAo aura ise akele hI laDane do / rohaka ne kahA, 'isa murge ke sAmane eka bahuta bar3A darpaNa rakha do / darpaNa meM apanA pratibiMba dekhakara vaha murgA lar3ane lagA / 4) rAjA kI cauthI AjJA thI- 'tumhAre gA~va ke bAhara jo retI hai usameM se eka rassI (DorI) banAkara bhejo / ' rohaka ne kahA, "ApakI AjJA svIkArya hai kiMtu rassI kitanI moTI karmagraMtha (bhAga-1) = 103
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ patalI banAnI hai ? Apa apane khajAne meM se eka namUnA bhijavA do / ' namUnA AyA nahIM, ataH rassI bhI banAnI na par3I / 5) rAjA kI pA~cavIM AjJA thI- 'isa bImAra hAthI ko le jAo, ise khilAo pilAo , kiMtu isakI mRtyu ke samAcAra mata denA / vaha hAthI gA~va meM AyA, kiMtu kucha hI dinoM bAda mara gayA / rohaka kI buddhi se gA~vavAloM ne rAjA ko samAcAra bhijavAe, 'ApakA hAthI khAtA nahIM hai, pItA nahIM hai, calatA nahIM hai / khelatA nahIM hai, aba kyA karanA ?' rAjA ne pUchA, 'to kyA vaha mara gayA haiM ?' 'yaha to hameM patA nahIM hai|' 6) rAjA kI chaThI AjJA thI- 'tumhAre gAMva meM mIThe jala kA kuA hai, vaha kuA yahA~ bhijavA do / ' rohaka kI buddhi se gA~vavAloM ne kahA, 'grAmavAsI loga zaharavAloM ke pAsa zarmiMdA hote haiM ataH hamArA kuA akelA nahIM A sakatA, Apa use lene ke lie zahara kA kuA bhijavA deM, vaha jarUra A jAegA / ' rohaka ke isa buddhi cAturya ko dekha rAjA atyaMta hI prasanna huA / khuza hokara rAjA ne use apane maMtrI pada para niyukta kara diyA / faahhaqeesashihaas kA zarAba ke naze meM cakacUra bane vyakti ko sAmane khar3A vyakti bhAI ho to bhI usakA khyAla nahIM rahatA hai, usI prakAra moha ke naze meM cakacUra bane vyakti hai ko bhagavAna sAmane khar3e hoM to bhI patA nahIM / calatA hai / ki ye bhagavAna hai / KACA.COPYRahe nazA karmagraMtha (bhAga-1) 104
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahavA aga-daSTivAda) ........................ (caudaha pUrva) tAraka tIrthaMkara paramAtmA ke mukhAraviMda se tripadI kA zravaNa kara gaNadhara bhagavaMta dvAdazAMgI kI racanA karate haiM | una 12 aMgoM meM se Aja 11 aMga vidyamAna haiM, jo 45 AgamoM meM mukhya kahalAte hai | 12 veM aMga-dRSTivAda kA viccheda ho gayA hai / bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM bhagavAna mahAvIra kI pATa paraMparA meM Ae hue sudharmAsvAmI aura jaMbUsvAmI to kevalajJAnI hue / jaMbUsvAmI kI paraMparA meM Ae hue prabhavasvAmI, zayyaMbhavasUrijI, yazobhadrasUrijI, saMbhUtivijayajI, bhadrabAhusvAmIjI Adi sUtra va artha se 14 pUrvI hue, jabaki bhadrabAha svAmI ke paTTadhara sthUlabhadrasvAmI ko sUtra va artha se 10 pUrvo kA jJAna thA aura zeSa cAra pUrvo kA sUtra se jJAna thA , artha se nahIM ! kAlakrama se pUrvo kA jJAna kama hotA gayA / pU. vajrasvAmI 10 pUrvadhara the aura AryarakSitasUrijI ma. 9.5 pUrva ke jJAtA the / saMkhyA pUrvo ke nAma hAthI pramANa syAhI se likhe jA sake utpAda pUrva agrAyaNIya pUrva vIryapravAda pUrva asti nAsti pravAda pUrva jJAnapravAda pUrva satyapravAda pUrva AtmapravAda pUrva karmapravAda pUrva pratyAkhyAna pravAda pUrva | - lala + 6 - 9. karmagraMtha (bhAga-1)) 105
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 4096 vidyA pravAda pUrva kalyANa pravAda pUrva 1024 prANAyAma pUrva 2048 kriyAvizAla pUrva lokabiMdu sAra 8192 16383 hAthI pramANa 14 pUrvadhara mahAtmA zrutakevalI kahalAte haiM / ve zruta ke pAragAmI hote haiM / kevalI bhagavaMta apane kevalajJAna dvArA kisI bhI padArtha kA sUkSma nirUpaNa kara sakate haiM, usI prakAra 14 pUrvadhara maharSi bhI kara sakate haiM / arthAt kevalI bhagavaMta kI dezanA aura zrutakevalI kI dharmadezanA meM koI pharka nahIM hotA hai / 14 pUrvadhara maharSi eka antarmuhUrta jitanekAla meM 14 pUrvI kA svAdhyAya kara sakate haiN| AhAraka labdhi bhI 14 pUrvadhara maharSi ko hI hotI hai, jisa labdhi ke dvArA ve 1 hAtha pramANa AhAraka zarIra banAkara usa zarIra ko mahAvideha kSetra meM bheja sakate haiM aura tIrthaMkara paramAtmA ke mukha se apanI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kara sakate haiM / pAriNAmikI buddhi eka rAjA thA / usake rAjya meM aneka vRddha aura kucha yuvA maMtrI the, yuvA maMtriyoM ke mana meM vRddha maMtriyoM ke prati IrSyA thI / yuvA maMtriyoM ne milakara rAjA ko zikAyata kI, 'vRddha maMtrI aba rAjya kI dekha-bhAla karane meM samartha nahIM haiM kyoMki ve ativRddha ho gaye haiM, ataH unheM sevA-nivRtta kara denA caahie|' rAjA bahuta hI hoziyAra thA, vaha jAnatA thA ki vRddha-maMtrI ati buddhizAlI aura dIrgha anubhavI haiM, ataH unakI buddhi kA pradarzana yuvA maMtriyoM ke sAmane karanA cAhie / rAjA ne yuvA-maMtriyoM ko bulAkara eka prazna kiyA, 'yadi koI vyakti merI dAr3hI khIMce to use kyA sajA denI cAhie ?' __ prazna sunate hI yuvA maMtrI zIghra bola uThe, 'rAjan ! usa vyakti kA tatkAla ziroccheda kara denA cAhie / ' karmagraMtha (bhAga-1) 21060 ANSALI baliyA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira rAjA ne apane vRddha maMtriyoM ko bulAkara yahI prazna kiyA, unhoMne kahA, 'rAjan ! hama vicAra kara javAba deMge / ' unhoMne paraspara vicAravimarza kiyA aura nirNaya liyA ki bAla rAjakumAra ke sivAya rAjA kI dAr3hI kauna khIMca sakegA ? ataH unhoMne jAkara yuvA maMtriyoM ke bIca baiThe rAjA ko kahA, 'he rAjan ! ApakI dAr3hI khIMcane vAle ko jyAdA pyAra karanA caahie|' apane javAba se viparIta javAba sunakara yuvA maMtrI vicAra meM par3a gaye, phira rAjA ne apanI goda meM baiThe hue rAjakumAra kI ora izArA kara yuvA maMtriyoM se kahA, ''bolo ! merI dAr3hI khIMcane vAle rAjakumAra kA tumhAre matAnusAra to ziroccheda kiyA jAya na !'' yuvA maMtrI zarmindA ho gaye / uparyukta dRSTAMta meM yuvA maMtriyoM ne tatkAla nirNaya to kiyA parantu dIrghadRSTi se vicAra nahIM kiyA, jisase ve apane nirNaya ko pramANita na kara sake / pAriNAmikI buddhi umra bar3hane para jo buddhi paripakva hotI hai, use pAriNAmikI buddhi kahate haiM | .. vainayikI buddhi gurujanoM ke prati vinaya, Adara va samarpaNa bhAva rakhane se jo buddhi vikasita hotI hai, use vainayikI buddhi kahate haiM / - vinaya se vidyA eka guru ke do ziSya the | una do ziSyoM meM se eka atyaMta hI namra va vinIta thA, jaba ki dUsarA ziSya atyaMta hI ucchRkhala thA / guru ne donoM ziSyoM ko samAna adhyayana karAyA thA paraMtu pahalA ziSya vinIta hone ke kAraNa vaha zAstra ke gaMbhIra rahasyoM ko acchI taraha se samajha sakA thA, jabaki dUsarA ziSya avinIta hone ke kAraNa zAstra ke paramArtha ko nahIM pA sakA thA / gurudeva kI anumati pAkara ve donoM ziSya apane gA~va lauTe / gA~va meM praveza karate hI eka buDhiyA mAjI ne una donoM ko pUchA, 'varSoM bIta gae, merA putra videza gayA, vaha ghara kaba lauTegA ?' (karmagraMtha (bhAga-1) 107
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ itanA kahane ke sAtha hI mAjI ke sira para rahA pAnI kA ghar3A nIce gira par3A aura phUTa gayA / yaha dRzya dekhate hI usa ucchRkhala ziSya ne kahA, 'yaha ghar3A phUTa gayA, isase sUcita hotA hai ki tumhArA putra mara gayA hai / ' isa javAba ko sunakara bur3hiyA ko atyaMta hI AghAta lagA aura vaha karuNa rudana karane lgii| usI samaya usa vinIta ziSya ne kahA, 'mAtAjI ! Apa rotI kyoM ho ? ApakA putra to Apake ghara lauTa AyA hai, aura vaha ApakI iMtajArI kara rahA hai, Apa ghara lauTakara dekheM | __ ghar3A phUTane para to yaha sUcita hotA hai ki miTTI kA ghar3A miTTI meM mila gayA arthAt ApakA beTA Apako mila gayA / bur3hiyA apane ghara gaI to usane dekhA sacamuca, usakA beTA ghara lauTa AyA hai aura vaha apanI mA~ kI iMtajArI kara rahA thA / yadyapi gurudeva ne una donoM ziSyoM ko jJAna dene meM kisI prakAra kA pakSapAta nahIM kiyA thA, kiMtu jo vinIta thA, use jJAna pariNata huA aura jo avinIta thA, use jJAna pariNata nahIM huA / autpAtikI buddhi autpAtikI buddhi kA artha hai hAjira javAbI / prazna khar3A hone ke sAtha hI yogya evaM samucita javAba denevAlI sUkSma prajJA ko autpAtikI buddhi kahate hai / itihAsa ke svarNima pRSThoM para aise aneka dRSTAMta vidyamAna haiM | abhayakumAra kI caturAI magadha ke samrATa zreNika mahArAjA kisI yogya vyakti ko mukhya maMtrI pada pradAna karanA cAhate the / usa pada kI yogyatA jA~ca karane ke lie unhoMne nagara meM DhiMDhorA piTavAyA ki 'jo vyakti kue ke taTa para khar3A rahakara kue meM girI huI sone kI a~gUThI ko bAhara nikAla degA, use zreNika mahArAjA mukhya maMtrI kA pada pradAna kareMge / ' paTaha kI isa bAta ko sunakara aneka vyaktiyoM ne Akara prayatna kie, karmagraMtha (bhAga-1)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraMtu koI bhI vyakti kue meM girI huI usa aMgUThI ko bAhara nahIM nikAla sakA ! kisI ko koI upAya sUjha nahIM rahA thA, saba parezAna the ! usI samaya eka nanhAsA bAlaka, jisakA nAma abhayakumAra thA, vaha usa bhIDa ke pAsa AyA | usane logoM ke mukha se sArI ghaTanA jAna lI / usake bAda usa bAlaka ne kahA, 'Apa sabhI kI anumati ho to maiM isa kue ke taTa para hI khar3A rahakara usa aMgUThI ko bAhara nikAla dUMgA / ' bAlaka kI yaha bAta sunakara sabhI ko Azcarya huA, yaha choTAsA bAlaka usa aMgUThI ko kaise nikAla pAegA ?' nagaravAsiyoM ne usa bAlaka ko apanI sahamati dI ! logoM kI sahamati milate hI vaha abhaya usa kue ke pAsa AyA / sArI paristhiti ko dekhate hI tatkAla use upAya sUjha AyA / AsapAsa ghUmakara vaha gAya kA gobara le AyA ! kue ke taTa para khaDe rahakara usane vaha gobara usa aMgUThI para pheMkA ! a~gUThI usa gobara meM cipaka gaI / usake bAda usa gobara ke Asa-pAsa usane jalatI huI lakar3iyA~ DAlIM / Aga kI garmI se dhIre dhIre vaha gobara sUkhane lagA / kucha samaya bAda vaha gobara sUkha gayA / usake bAda jala se bhare pAsa ke kue meM se pAnI maMgavAkara usa sUkhe kue meM DAlA gayA / kucha samaya meM vaha kuA jala se bhara gayA, isake sAtha hI sUkhA gobara (kaMDA) bhI pAnI kI sataha para A gayA / vaha kaMDA pAnI meM tairane lagA / avasara dekha abhaya ne vaha kaMDA pakar3a liyA aura usameM rahI haI sone kI aMgUThI bAhara nikAlakara zreNika mahArAjA ko de dii| bAlaka kI isa caturAI ko dekhakara zreNika ne use mukhya maMtrI kA pada pradAna kiyA / __kArmikI buddhi pratidina eka hI kAma karate rahane se kAma karane meM jo hoziyArI AtI hai aura vyakti vaha kAma acche DhaMga se kara pAtA hai, use kArmikI buddhi kahate haiN| karmagraMtha (bhAga-1) E109 100
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 avadhijJAna-manaHparyavajJAna-kevalajJAna) aNugAmi-vaDDhamANaya-paDivAiyaravihA chahA ohI / riumai viulamai, maNanANaM kevalamigavihANaM / / 8 / / zabdArtha aNugAmi anugAmI, vaDDhamANaya vRddhiMgata, paDivAi-pratipAtI / iyaravihA=viruddha prakAra se / chahA chaha prakAra se, ohI avadhijJAna, riumai-Rjumati, viulamai-vipulamati, maNanANaM=manaHparyavajJAna, kevalaM kevalajJAna, igavihANaM eka prakAra kA / gAthArtha anugAmI, vardhamAna, pratipAtI tathA inase viparIta ananugAmI, hIyamAna, apratipAtI / ina chaha prakAravAlA avadhijJAna hai | Rjumati aura vipulamati ina do prakAra se manaHparyavajJAna hai tathA kevalajJAna eka hI prakAra kA hai / vivecana mati jJAna aura zrutajJAna, parokSa jJAna haiM, jaba ki avadhijJAna Adi tInoM jJAna, pratyakSa jJAna haiM / mati va zrutajJAna meM indriya va mana kI apekSA rahatI hai, jaba ki avadhijJAna Adi pratyakSa jJAna haiM, unameM mana va indriya kI apekSA nahIM rahatI hai, ye Atma pratyakSa jJAna haiM | isa avadhijJAna ke mukhya do bheda haiM 1) bhava pratyaya aura 2) guNa pratyaya bhava pratyaya avadhijJAna bhava ke nimitta ko pAkara jo avadhijJAna paidA hotA hai, use bhava pratyayika avadhijJAna kahate haiM / jaise koI jIva paMkhI ke rUpa meM paidA hotA hai to usa bhava ke kAraNa use ur3ane kI kalA hAsila ho jAtI hai / koI jIva (karmagraMtha (bhAga-1)) D110
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jalacara prANI, machalI Adi ke rUpa meM paidA hotA hai to use tairanA A jAtA hai, basa, isI prakAra deva aura naraka ke bhava ko prApta karate hI jo avadhijJAna ho jAtA hai, use bhava pratyayika avadhijJAna kahate haiM | deva aura nAraka ko honevAle avadhijJAna meM avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama bhI kAma karatA hai, paraMtu usakI gauNatA hone se bhava kI mukhyatA kahI gaI hai| 2. guNapratyaya avadhijJAna : ratnatrayI kI ArAdhanA ke phalasvarUpa manuSya aura tiryaMcoM ko jo avadhijJAna paidA hotA hai, use guNa-pratyaya avadhijJAna kahate haiN| isa avadhijJAna ke chaha bheda haiM 1) AnugAmika avadhijJAna : jo avadhijJAna utpatti kSetra ko chor3akara anya kSetra meM jAne para bhI naSTa nahIM hotA hai, balki sAtha meM hI calatA hai, use AnugAmika avadhijJAna kahate haiM / isa avadhijJAna dvArA jIva apane cAroM ora ke saMkhya asaMkhya yojana meM rahe rUpI dravyoM ko jAna sakatA hai / 2) ananugAmI avadhijJAna : jisa sthala meM jIva ko avadhijJAna utpanna huA ho, usI kSetra meM rahane para jo avadhijJAna rahatA ho use ananugAmI kahate haiM arthAt utpatti kSetra se anya kSetra meM jAne para jo avadhijJAna sAtha meM nahIM calatA ho use ananugAmI avadhijJAna kahate hai / 3) vardhamAna avadhijJAna : jo avadhijJAna utpatti ke samaya alpa viSayavAlA ho aura bAda meM kramaza: bar3hatA jAtA ho, use vardhamAna avadhijJAna kahate haiM / 4) hIyamAna avadhijJAna : jo avadhijJAna utpatti ke samaya adhika viSayavAlA hone para bhI pariNAmoM kI azuddhi ke kAraNa dhIre-dhIre alpaalpatara viSayavAlA banatA ho, use hIyamAna avadhijJAna kahate haiM / 5) pratipAtI avadhijJAna : jo avadhijJAna utpanna hone ke bAda havA ke jhoMke se bujhanevAle dIpaka kI bhA~ti, samApta honevAlA ho use pratipAtI karmagraMtha (bhAga-1) 4111
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ avadhijJAna kahate haiN| 6) apratipAtI avadhijJAna : jo avadhijJAna utpatti ke bAda kabhI naSTa hone vAlA nahIM ho, use apratipAtI avadhijJAna kahate haiM / aisA avadhijJAnI saMpUrNa loka tathA aloka ke eka AkAza pradeza ko bhI dekha-jAna sakatA hai / yaha apratipAtI avadhijJAna bArahaveM guNasthAnavI jIvoM ko aMta samaya meM hotA hai aura usake bAda terahavA~ guNasthAna prApta hone ke prathama samaya ke sAtha kevalajJAna paidA ho jAtA hai / sAmAnya se cAroM gatiyoM ke jIvoM ko avadhijJAna ho sakatA hai, paraMtu manuSya ko avadhijJAna ke sabhI chaha bheda ghaTa sakate haiM / tiryaMcoM ko apratipAtI avadhijJAna nahIM hotA hai| dravya se avadhijJAnI anaMta rUpI dravyoM ko jAnate-dekhate haiM aura utkRSTa se sabhI rUpI dravyoM ko jAnate haiM / kSetra se avadhijJAnI jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane kSetra ko jAnate haiM aura utkRSTa se loka jitane asaMkhya khaMDoM ko jAna sakate haiM | kAla se avadhijJAnI AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla meM hue rUpI dravyoM ko jAna-dekha sakate haiM tathA utkRSTa se asaMkhya utsarpiNI avasarpiNI meM hue padArthoM ko jAna-dekha sakate haiM | bhAva se avadhijJAnI jaghanya se rUpI dravyoM kI anaMta paryAyoM ko aura utkRSTa se bhI rUpI dravyoM kI anaMta paryAyoM ko dekha-jAna sakate haiM / manaHparyavajJAna : DhAI dvIpa meM rahe saMjJI prANiyoM ke manogata bhAvoM ko manaHparyavajJAnI jAna sakatA hai / isake do bheda haiM 1) Rjumati : dUsare ke mana meM rahe padArtha ke sAmAnya svarUpa ko jAnanA, arthAt viSaya ke sAmAnya svarUpa ko jAnanA, Rjumati manaHparyavajJAna kahalAtA hai| ___2) vipulamati : dUsare ke mana meM rahe padArtha ke vizeSa svarUpa ko jAnanA, vipulamati manaHparyavajJAna kahalAtA hai / dravya se Rjumati manaHparyavajJAna, manovargaNA ke anaMta pradezavAle skaMdhoM ko jAnatA hai, jabaki vipulamati, Rjumati kI apekSA adhika pradezavAle skaMdhoM ko vizuddha rUpa se karmagraMtha (bhAga-1), 8112
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sa cakra ke utkRSTa se ratnaprabhAnI jaghanya se hai jAnatA-dekhatA hai / kSetra se Rjumati manaHparyavajJAnI jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kSetra ko aura utkRSTa se ratnaprabhA pRthvI ke nIce kSullaka pratara ko aura Upara jyotiSa cakra ke Uparitala paryaMta aura tirache DhAI dvIpa paryaMta saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA hai, jaba ki vipulamati Rjumati kI apekSA tirachI dizA meM DhAI aMgula adhika, saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA hai / kAla se Rjumati jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa se bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga bhUta, bhaviSya ke manogata bhAvoM ko jAnatA dekhatA hai aura vipulamati , Rjumati kI apekSA kucha adhika kAla ke manogata bhAvoM ko vizuddha rUpa meM dekhatA hai / bhAva se Rjumati manogata bhAvoM ke asaMkhya paryAyoM ko jAnatA dekhatA hai aura vipulamati , Rjumati kI apekSA kucha adhika paryAyoM ko vizuddha rUpa meM jAnatA-dekhatA hai| Rjumati jJAna utpanna hone ke bAda kabhI naSTa bhI ho sakatA hai jabaki vipulamati jAtA nahIM hai, arthAt vipulamati manaHparyavajJAna ke bAda avazya kevalajJAna kI prApti hotI hai / tAraka arihaMta paramAtmA jaba dIkSA aMgIkAra karate haiM, taba unheM cauthA manaHparyavajJAna paidA hotA hai / avadhijJAna aura manaHparyava jJAna meM aMtara : 1) avadhijJAnI rUpI dravyoM ko spaSTa jAnatA hai, ataH vizuddha hai, jabaki manaHparyavajJAnI manogata bhAvoM ko atyaMta spaSTa jAnatA hai, ataH vizuddhatara hai| 2) avadhijJAnI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara saMpUrNa loka meM rahe rUpI dravyoM ko jAna sakatA hai, jabaki manaHparyavajJAnI DhAI dvIpa meM rahe saMjJI jIvoM ke mana ke vicAroM ko jAna sakatA hai | 3) avadhijJAna cAroM gatiyoM meM ho sakatA hai jabaki manaHparyavajJAna apramatta saMyamI manuSya ko hI hotA hai | 4) avadhijJAnI katipaya paryAyoM ke sAtha saMpUrNa rUpI dravyoM ko jAnatA karmagraMtha (bhAga-1)) E113
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai jabaki manaHparyavajJAnI avadhijJAna kI apekSA anaMtaveM bhAga pramANa, mAtra manodravya ko jAnate haiN| 5) avadhijJAna parabhava meM sAtha meM jA sakatA hai, jaba ki manaHparyavajJAna eka hI bhava meM rahatA hai| samyaktva bhraSTa hone para avadhijJAna, vibhaMgajJAna meM badala jAtA hai, jabaki manaHparyavajJAna kabhI viparIta nahIM hotA hai | manodravya rUpI hone se vizuddha avadhijJAna se mana ke vicAroM ko bhI jAnA jA sakatA hai | tAraka arihaMta paramAtmA , anuttara devoM ko dravya mana se hI uttara pradAna karate haiM / kevalajJAna kevalajJAna arthAt saMpUrNa jJAna ! kevalajJAna ke dvArA samasta dravyoM ke samasta paryAyoM ko pratyakSa dekhA-jAnA jA sakatA hai| kevalajJAna ke bheda-prabheda nahIM hai| kevalajJAna kI prApti ke bAda AtmA usI bhava meM mokSa meM jAtI hai / isa prakAra jJAna ke 51 bheda hue | matijJAna 28 bheda zrutajJAna 14 bheda avadhijJAna 6 bheda manaHparyavajJAna 2 bheda kevalajJAna 51 bheda esiM jaM AvaraNaM, paDuba cakkhussa taM tayAvaraNaM | daMsaNa cau paNa niddA vittisamaM daMsaNAvaraNaM / / 9 / / zabdArtha esiM=ina jJAnoM kA , jaMjo, AvaraNa AcchAdana, paDubba-paTTe kI taraha, cakSussa A~kha kA, taM-vaha, tayAvaraNaM-usakA AvaraNa, (karmagraMtha (bhAga-1) 114 1 bheda
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasaNacau-darzanAvaraNIya cAra, paNa-niddA pA~ca nidrAe~, vitti samaM paharedAra kI taraha, daMsaNAvaraNaM-darzanAvaraNIya karma / gAthArtha : A~kha ke Upara lagI paTTI ke AvaraNa kI taraha matijJAna Adi pA~ca jJAnoM ke Upara AvaraNa hai / darzanAvaraNIya karma dvArapAla ke samAna hai, cAra darzana para AvaraNa rUpa aura pA~ca nidrA rUpa, isa prakAra darzanAvaraNIya karma ke kula nau bheda haiM / vivecana : jJAna ke pAMca prakAra aura isake Avaraka karma : 1. mati jJAna aura mati jJAnAvaraNIya karma : mana aura indriyoM kI sahAyatA se hone vAle padArtha bodha ko matijJAna kahate haiM aura usake Avaraka karma ko matijJAnAvaraNIya karma kahate haiM / 2. zrutajJAna evaM zrutajJAnAvaraNIya karma : zabda kA zravaNa kara jo arthabodha hotA hai, use zrutajJAna kahate haiM aura use rokane vAle karma ko zrutajJAnAvaraNIya karma kahate haiN| 3. avadhijJAna evaM avadhijJAnAvaraNIya karma : indriya aura mana kI sahAyatA binA dravya-kSetra-kAla kI maryAdA meM AtmA ko pratyakSa rUpI dravyoM kA jo jJAna hotA hai use avadhijJAna kahate haiM aura use rokane vAle karma ko avadhijJAnAvaraNIya karma kahate haiM / 4. manaHparyava jJAna evaM manaHparyava jJAnAvaraNIya karma : indriya aura mana kI sahAyatA binA DhAI dvIpa meM rahe saMjJI paMcendriya ke manogata bhAvoM ko AtmA ke dvArA sAkSAt jAnA jAtA hai use manaH paryava jJAna kahate haiM aura use rokane vAle karma ko manaHparyavajJAnAvaraNIya karma kahate hai | ____5. kevalajJAna aura kevalajJAnAvaraNIya karma : indriya aura mana kI sahAyatA binA jagat meM rahe hue samasta rUpI-arUpI padArthoM ko hAtha meM rahe A~vale kI bhA~ti pratyakSa dekhA jAe use kevalajJAna kahate haiM aura usake Avaraka karma ko kevalajJAnAvaraNIya karma kahate haiM / JOIRAE-Med (karmagraMtha (bhAga-1)) = 115
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa-jJAna aura parokSa jJAna 1. mana va indriyoM ke mAdhyama se hone vAle mati aura zruta jJAna, parokSajJAna kahalAte haiN| 2. mana va indriyoM kI sahAyatA binA hone vAle Atma pratyakSa avadhi, manaHparyava va kevalajJAna ko pratyakSa jJAna kahate haiM / jJAnAvaraNIya karmabaMdha ke hetu 1. jJAnI kI AzAtanA karane se / 2. jJAna paDhane meM vighna DAlane se | 3. jJAnI kA avinaya-anAdara karane se / 4. jJAnI va jJAna ke sAdhanoM para thUkane se, mala-mUtra Adi karane se | 5. jJAnI kI niMdA karane se / 6. jJAna kA vinAza karane se / 7. jJAna kA durupayoga karane se / jJAnAvaraNIya karmabaMdha se bacane ke upAya : 1. chape hue kAgaja-pustaka ko jalAnA nahIM cAhie | 2. chapI pustakoM ko paTakanA , pheMkanA aura mor3anA nahIM cAhie | 3. chapI pustaka-likhe kAgaja para mala-mUtra nahIM karanA cAhie aura una kAgaja Adi se mala-mUtra sApha nahIM karane cAhie / 4. chape hue kAgaja para bhojana nahIM karanA cAhie | 5. jUThe mu~ha bolanA nahIM cAhie / 6. adhyayana kara rahe kisI ko aMtarAya nahIM karanA cAhie / 7. ema.sI. kAla meM bahinoM ko pustaka Adi nahIM par3hanI cAhie / 8. jina vacana kA galata artha nahIM karanA cAhie / 9. jJAnadravya kA bhakSaNa nahIM karanA cAhie / usakA pUrI sAvadhAnI se rakSaNa karanA caahie| 10. pena-peMsila se kAna sApha nahIM karanA cAhie / karmagraMtha (bhAga-1) 1165
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. pustaka-akhabAra Adi se havA nahIM DAlanI cAhie | 12. pustaka para baiThanA nahIM cAhie / jJAna ArAdhanA ke ATha AcAra 1. kAla-asvAdhyAya-akAla samaya meM Agama va pUrvadhara racita granthoM kA svAdhyAya nahIM karanA cAhie / niSiddha kAla meM svAdhyAya karane se prabhuAjJA kA bhaMga hotA hai aura jJAna kI virAdhanA hotI hai| 2. vinaya-jJAnadAtA guru kA vinaya karate hue svAdhyAya karanA caahie| avinaya se prApta jJAna sva-para ubhaya ke akalyANa kA kAraNa banatA hai | 3. bahumAna-jJAnadAtA gurudeva ke prati hRdaya meM pUrA Adara-sammAna va bahumAna bhAva honA cAhie | jisake dila meM bahumAna nahIM hai, vaha jJAna ke vAstavika phala ko prApta nahIM kara sakatA / guru bahumAna se jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai | 4. upadhAna-namaskAra-mahAmaMtra Adi sUtroM ko vidhipUrvaka gurumukha se grahaNa karane ke lie upadhAna kI ArAdhanA Avazyaka hai | sAdhu jIvana meM bhI Agama granthoM ke par3hane kA adhikAra pAne ke lie gurvAjJAnusAra una una AgamoM ke yogodvahana karane par3ate haiM / 5. anihnavatA-jisa gurudeva ke pAsa jJAnAbhyAsa kiyA ho unheM kabhI nahIM bhUlanA cAhie / unake nAma ko chipAne se jJAnAvaraNIya karma kA bandha hotA hai| 6. vyaMjana-gaNadhara guMphita sUtroM kA askhalita zuddha uccAraNa karanA cAhie / azuddha uccAraNa se sUtra kA artha hI badala jAtA hai / 'jiNANaM' ke badale jiNNANaM bolane se ekadama artha badala jAtA hai / jiNANaM kA artha hai rAga-dveSa ke vijetA aura jiNNANaM kA artha hai-jIrNa bane hue ko / annatya kA artha hai anyatra aura anattha kA artha ho jAtA hai anartha / citA aura ciMtA meM eka biMdI kA pharka hai kiMtu artha meM rAta dina kA aMtara par3a jAtA hai| 7. artha-sUtroM kA yathArtha artha karanA cAhie | manaHkalpita-viparIta artha karane se jJAnAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai / karmagraMtha (bhAga-1))
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. tadubhaya-sUtra ke sahI uccAraNa ke sAtha-sAtha usake sahI artha ko najara samakSa lAnA cAhie / sUtra-artha kA sahI kathana karanA cAhie / jJAna ke ina ATha AcAroM kA pAlana karane se jJAnAvaraNIya karma kA kSaya athavA kSayopazama hotA hai / svAdhyAya ke pA~ca prakAra 1. vAcanA-bahumAna pUrvaka, guru ko vaMdana karake yogya sthAna para baiThakara jJAnI gurudeva ke pAsa sUtra va artha kI vAcanA (pATha) grahaNa karanI cAhie / gurudeva ke vacanoM ko dhyAnapUrvaka sunanA cAhie | 2. pRcchanA-gurudeva ke pAsa jo par3hA ho, usameM kahIM zaMkA par3e to vinayapUrvaka gurudeva ko pUchanA cAhie, use pRcchanA kahate haiM / 3. parAvartanA-gurudeva ke pAsa jo sUtra-artha grahaNa kara kaMThastha kie hoM unheM punaHpunaH yAda karanA cAhie | 4. anuprekSA-gurudeva ke pAsa jo sUtra-artha Adi grahaNa kiyA ho usa para dravya, guNa va paryAya se, naya-nikSepa se, naya-pramANa se anuprekSA karanI cAhie / anuprekSA karane se padArtha sthira ho jAtA hai / 5. dharmakathA-gurudeva ke pAsa jo samyag jJAna prApta kiyA ho, vaha jJAna dUsaroM ko denA, use dharmakathA kahate haiM / jJAnAvaraNIya karma ke udaya kA phala 1. ajJAnatA | 2. mUrkhatA / 3. smRti-bhraMzatA / 4. mUkatA | jJAnAvaraNIya karma kI upamA jagat meM rahe kaI padArthoM ko upamA dvArA bhI samajhAyA jAtA hai | jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva A~kha para lagI paTTI jaisA hai / jisa prakAra A~kha para moTe kapar3e kI paTTI bA~dha dI jAtI hai to kucha bhI dikhatA nahIM haiM, paraMtu usa paTTI meM kahIM cheda ho jAya athavA paTTI kA kapaDA patalA ho to kucha dikhAI detA hai / basa, isI prakAra jaba jJAnAvaraNIya karma udaya meM AtA hai, taba AtmA meM rahe jJAna guNa ke Upara AvaraNa A jAtA hai, paraMtu jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama ho to AtmA meM kucha aMza meM jJAna pragaTa hotA hai aura usa karma kA sarvathA kSaya ho jAya to AtmA meM anaMtajJAna guNa pragaTa ho jAtA hai / karmagraMtha (bhAga-1)) ET 118
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ / dUsarA darzanAvaraNIya karma) jagat meM rahe samasta padArthoM meM sAmAnya dharma aura vizeSa dharma rahe hue hai / vastu meM rahe sAmAnya dharma ke bodha ko darzana kahA jAtA hai aura vastu meM rahe vizeSa bodha ko jJAna kahA jAtA hai | __ vastu meM rahe sAmAnya guNa ke bodha ko rokane vAlA karma darzanAvaraNIya kahalAtA hai aura vastu meM rahe vizeSa guNa ke bodha ko rokane vAlA karma jJAnAvaraNIya kahalAtA hai / jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma ke baMdha ke hetu samAna hI haiM / jisa pravRtti se jJAnAvaraNIya karma kI prakRti kA baMdha hotA hai, usI pravRtti se darzanAvaraNIya karma kA bhI baMdha hotA hai | darzanAvaraNIya karma ke baMdha kI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa hai aura utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama pramANa hai | upamA : darzanAvaraNIya karma dvArapAla ke samAna hai / koI vyakti rAjA se milanA cAhatA ho, paraMtu dvArapAla kI icchA na ho to vaha use bAhara hI dvAra para roka detA hai / basa, isI prakAra yaha karma bhI AtmA meM rahI darzana zakti ko roka detA hai| cakSu diTThI acakSu-sesiMdia ohi kevalehiM ca / dasaNamiha sAmannaM tassAvaraNaM tayaM cauhA ||10|| zabdArtha cakSu A~kha , diTThI-dRSTi, acakSu-cakSu sivAya , sesiMdiya=zeSa indriyA~, ohi avadhi, kevalahiM kevala dvArA, daMsaNamiha yahA~ darzana, sAmannaM sAmAnya, tassAvaraNaM usakA AvaraNa, tayaM-vaha, cauhA=cAra prakAra, gAthArtha cakSu arthAt A~kha , acakSu arthAt zeSa indriyA~, avadhi aura kevala karmagraMtha (bhAga-1) Rela 119
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA honevAle sAmAnya jJAna ko darzana kahate haiM / yaha AvaraNa cAra prakAra kA 1. cakSadarzanAvaraNIya : jisa karma ke udaya se jIvAtmA ko A~kha nahIM milatI hai athavA milI ho to bhI kamajora hotI hai | janmAMdhatA, motiyA biMdu, jhAmarA, ratAMdhatA Adi aneka prakAra kI A~kha kI bImAriyA~ isa karma ke udaya se hotI hai / isa karma kA udaya A~kha se hone vAle sAmAnya jJAna meM bAdhaka banatA hai| 2. acakSu darzanAvaraNIya : A~kha ko chor3akara, tvacA, jIbha, nAka aura kAna ke dvArA honevAle sAmAnya bodha ko acakSu darzana kahate haiM / isa karma ke udaya se A~kha sivAya kI zeSa cAra indriyA~ barAbara nahIM milatI haiM athavA gar3abar3avAlI milatI haiM | carmaroga, gUMgApanA, nAka ke roga, baharApanA, kAna ke roga Adi isa karma ke udaya ke kAraNa hote haiM / arthAt isa karma ke udaya se cakSu sivAya cAra indriyoM tathA mana se hone vAle sAmAnya jJAna meM bAdhAe~ khar3I hotI haiN| 3. avadhi darzanAvaraNIya : avadhijJAna ke pahale avadhidarzana paidA hotA hai / usa avadhidarzana ko rokanevAlA karma avadhidarzanAvaraNIya karma kahalAtA hai| 4. kevaladarzanAvaraNIya : AtmA meM rahe kevaladarzana guNa ko rokane vAlA karma kevala darzanAvaraNIya karma kahalAtA hai / __ sUrya prakAza detA hai, paraMtu usa prakAza kA sahI upayoga karane ke lie puruSArtha to hameM hI karanA paDatA hai, sadguru hameM sahI dizA kA bodha dete haiM, paraMtu usa dizA kI ora calane kA puruSArtha to hameM svayaM hI karanA par3atA hai| VOJana karmagraMtha (bhAga-1) 1120
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ nidrA-paMcaka suha paDibohA niddA, niddA-niddA ya dukkha paDibohA / payalA Thiovahissa, payalapayalA u caMkamao ||1|| zabdArtha suha paDibohA=sukhapUrvaka jage, niddA nidrA / niddAniddA nidrAnidrA, dukkha paDibohA kaThinAI se jage / payalA=pracalA, ThiovaTThissa-khar3e aura baiThe / payala payalA=pracalA pracalA, caMkamao=calatecalate / gAthArtha soyA huA vyakti sukhapUrvaka jAgRta ho use nidrA kahate haiM, jise muzkila se jagAyA jA sake, use nidrA nidrA kahate haiM / khar3e-khar3e yA baiThe baiThe nIMda A jAya use pracalA kahate haiM aura calate calate hI nIMda A jAya to use pracalA-pracalA kahate haiM | vivecana isa gAthA meM cAra prakAra kI nidrAoM ke nAma aura unake lakSaNa batAe gae haiN| nidrA kA udaya hone para jIva nizceSTa jaisA ho jAtA hai, nidrA meM dekhane, sunane, sUMghane Adi kI sabhI kriyAe~ baMda ho jAtI haiM / ataH nIMda meM rahe vyakti ko kisI bhI indriya dvArA honevAlA sAmAnyabodha bhI nahIM hotA hai / nidrA paMcaka ko sarvaghAtI kahA gayA hai / cuTakI bajAne para athavA mAtra sAmAnya AvAja karane para vyakti jaga jAtA hai, use nidrA kA udaya kahA jAtA hai arthAt isa karma ke udaya se vyakti ko sAmAnya nIMda AtI hai aura vyakti turaMta hI jaga jAtA hai / udA. kutte kI nIMda / thor3I sI AvAja hone para kuttA jaga jAtA hai / karmagraMtha (bhAga-1)) hai. 121 nitA SHARMA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa karma ke udaya se jIva ko khUba gAr3ha nIMda AtI ho, jisa nIMda meM se jagAnA muzkila ho, use nidrA nidrA kahate haiM / loka vyavahAra meM jise kuMbhakarNa kI nIMda kahate haiM / __ baiThe-baiThe yA khar3e-khar3e bhI jo nIMda A jAtI hai, use pracalA kahA jAtA hai| calate-calate nIMda AtI ho, use pracalA-pracalA kahA jAtA hai | diNaciMti atthakaraNI thINaddhI addhacakkI addhabalA | mahulittakhagga-dhArA lihaNaM va duhA u veyaNIyaM / / 12 / / zabdArtha diNaciMti dina meM socA huA, atthakaraNI kAma karanevAlI, thINaddhI-styAnarddhi , addhacakkI ardhacakravartI (vAsudeva), addhabalA=AdhAbala, mahulitta zahada se lipta , khaggadhArA talavAra kI dhAra, lihaNaM cATanA, duhA=do prakAra kA veyaNIyaM vedanIya / gAthArtha dina meM socA huA kArya rAtri meM nIMda meM hI kara le, aisI nidrAvasthA ko thINaddhi kahate haiM / isa nidrA ke udayavAle ko ardhacakrI arthAt vAsudeva se AdhA bala hotA hai / madhu (zahada) se lipta talavAra kI dhAra ko cATane ke samAna vedanIya karma hai, jo do prakAra kA hai / vivecana jisa vyakti ko thINaddhi nidrA kA udaya hotA hai, aisA vyakti dina meM socA huA kArya rAtri meM nidrA meM hI kara letA hai, kAma pUrA karake vApasa apane ghara meM Akara so jAtA hai, phira bhI use patA nahIM calatA hai ki maiMne yaha kArya kiyA hai| karmagraMtha (bhAga-1)= = 12) 122
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNa eka bAra kisI sAdhu mahArAja ko dina meM kisI hAthI ne hairAna kiyA / rAtri meM sone ke bAda una mahAtmA ko thINaddhi nidrA kA udaya huA / rAtri meM ve mahAtmA nIMda meM hI upAzraya se bAhara nikala gae / nagara bAhara usa hAthI ke pAsa gae aura usa hAthI ko mArakara usake dA~ta ukhAr3akara le Ae aura ve dA~ta upAzraya ke bAhara pheMka die / vApasa upAzraya meM Akara apane saMthAre meM so ge| prAtaHkAla hone para ve guru mahArAja ko kahane lage, "Aja maiMne eka svapna dekhA aura usa svapna meM maiMne hAthI ko mAra DAlA, ataH mujhe prAyazcitta do / '' guru mahArAja ne use prAyazcitta diyA / thor3I dera bAda jaba unake kapar3oM para khUna ke dAga dekhe aura bAhara paDe daMtazUla dekhe to guru mahArAja ko khyAla A gayA ki isa mahAtmA ko thINaddhi nidrA kA udaya hai aura inhoMne hI hAthI ko mAra DAlA hai / thINaddhi nidrA ke udaya kA patA calate hI guru mahArAja ne usa sAdhu mahArAja ke pAsa se sAdhuveSa le liyA aura use ravAnA kara diyA / * thINaddhi nidrA ke udayavAle ko vAsudeva se AdhA bala prApta ho jAtA hai, vaha hAthI jaise bar3e prANI ko bhI mAra DAlatA hai | manuSya ko puNya ke udaya se jo kucha sukha ke sAdhana mile haiM, ve use kama hI lagate haiM, aura pApa ke udaya se jo kucha duHkha AtA hai, vaha mAnyatA se adhika hI lagatA hai / MARA Tier-y / puNya ke udaya meM use saMtoSa nahIM hai aura pApa ke udaya meM vaha sahanazIlatA se kosoM dUra hai| karmagraMtha (bhAga-1)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanIya karma jisa prakAra anaMta jJAna aura anaMta darzana AtmA ke guNa haiM, usI prakAra avyAbAdha sukha bhI AtmA kA mUla guNa hai / jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma AtmA ke anaMta jJAna aura anaMta darzana guNa para AvaraNa lAte haiM / usI prakAra yaha vedanIya karma AtmA ke avyAbAdha sukha guNa ko rokatA hai / yaha karma AtmA ko vAstavika sukha kA anubhava karane nahIM detA hai / isa karma ke udaya se AtmA indriyajanya sukha-duHkha kA anubhava karatI hai / sAnukUla sAmagrI milane para AtmA ko jisa sukha kI anubhUti hotI hai, use zAtAvedanIya karma kahate haiN| pratikUla sAmagrI milane para AtmA ko jisa duHkha kI anubhUti hotI hai, use azAtA vedanIya karma kahate haiM / vedanIya karma ke saMpUrNa kSaya se AtmA meM jo avyAbAdha sukha paidA hotA hai, usa sukha aura zAtA vedanIya karma ke udaya se prApta sukha meM bahuta bar3A aMtara hai / zAtA vedanIya karma ke udaya se prApta honevAlA sukha alpakAlIna, daHkhamizrita aura nazvara hotA hai, jaba ki isa karma ke kSaya se prApta sukha zAzvata , avyAbAdha aura akSaya hotA hai| isa karma ke udaya se jIvAtmA ko aneka prakAra kI bImAriyA~, yAtanAe~ sahana karanI par3atI haiM | ___ azAtA vedanIya karma ke udaya ke kAraNa hI khaMdhaka muni kI jIte jI camar3I utArI gaI...gajasukumAla mahAmuni ke mastaka para aMgAre DAle gae | skaMdilAcArya ke 500 ziSyoM ko ghANI meM pIlA gayA...mahAvIra prabhu ke kAna meM kIle Thoke gae, ityAdi / zAtA vedanIya karma ke udaya se raMka bhI rAjA bana jAtA hai / pUrva bhava karmagraMtha (bhAga-1)) E 124
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke garIba saMgama ko samRddhi ke zikhara para pahu~cAkara zAlibhadra banAnevAlA yahI zAtA vedanIya karma thA / upamA : vedanIya karma ko madhulipta talavAra kI upamA dI gaI hai / madhulipta talavAra ko cATane meM sukha kA anubhava hotA hai, paraMtu usI ke sAtha jIbha kaTa jAya to apAra vedanA kA bhI anubhava hue binA nahIM rahatA hai / zAtA vedanIya sukha detA hai to azAtA vedanIya duHkha / osannaM sura-maNue, sAyamasAyaM tu tiria niraesu / majjaM va mohaNIaM, du-vihaM daMsaNa-caraNa mohA ||13|| zabdArtha osannaM prAyaH karake / sura-maNua=deva aura manuSya meM | sAyaM-zAtA (vedanIya) / asAyaM azAtA vedanIya , tu=aura / tiria-niraesu-tiryaMca aura naraka gati meM, majjaM=madirA | va=usake jaisA / mohaNI=mohanIya , duvihaM do prakAra | daMsaNa-caraNa mohA=darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / bhAvArtha adhikAMzataH deva aura manuSya ko zAtA vedanIya aura nAraka aura tiryaMcoM ko azAtA vedanIya kA udaya hotA hai / mohanIya karma ke do bheda haiM-darzana mohanIya aura cAritra mohanIya ! yaha mohanIya karma madirA pAna ke samAna hai / vivecana vedanIya karma ke udaya se jIva ko indriya viSaya-janya sukha-duHkha kI anubhUti hotI hai / yadyapi vedanIya karma kI donoM prakRtiyA~-zAtA vedanIya aura azAtA vedanIya parAvartamAna prakRti haiM / parAvartamAna arthAt parivartanazIla ! kabhI zAtAvedanIya kA udaya to kabhI azAtA vedanIya kA udaya / phira bhI bahulatA kI apekSA se kaha sakate haiM ki devatA aura manuSyoM karmagraMtha (bhAga-1))
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko zAtA vedanIya kA udaya hotA hai aura tiryaMca aura naraka ke jIvoM ko azAtA vedanIya kA udaya hotA hai | devaloka meM puNya kA udaya vizeSa hotA hai, isa kAraNa vahA~ indriyajanya sukhoM kI bahulatA hai | naraka ke jIvoM ko pApa kA tIvra udaya hotA hai, vahA~ para indriyajanya sukha ke sAdhana upalabdha nahIM haiM, vahA~ pratikUla saMyoga bhare hue haiM, ataH una jIvoM ko satata azAtA kA udaya kahA jAtA hai / tiryaMca gati ke jIvoM ke duHkha pratyakSa dekhe jAte haiM / bhUkha, pyAsa, sardI, garmI, roga Adi kI pIDAe~ unheM satAtI rahatI haiM, ataH vahA~ bhI azAtA kI hI pradhAnatA hai | gADI meM bhI ghUmate haiM | kucha hAthI-ghor3oM ko snAna, AhAra Adi mila jAtA hai / yaha unake zAtA vedanIya kA udaya kahalAtA hai | nAraka-tiryaMcoM kI apekSA manuSya ko kama duHkha hotA hai, ataH isa apekSA se manuSya ko zAtA vedanIya kA udaya kahA gayA hai / yadyapi devaloka meM sukha kI sAmagrI atyadhika pramANa meM hai phira bhI IrSyA, matsaratA, lobha Adi ke kAraNa devatA duHkhI hote hai / devatAoM kA AyuSya jaba pUrNa hone AtA hai, usake chaha mAsa pahale unake gale meM rahI phaloM kI mAlA kumhalAne lagatI hai | unakA mukhamaMDala nisteja ho jAtA hai | marakara tiryaMca gati meM jAnA par3e to usakI bhI ciMtA satAtI hai / isa prakAra devatA ko bhI kabhI-kabhI azAtA kA udaya ho sakatA hai / PLEMEEnder E saMsAra meM majA kama hai aura sajA jyAdA hai| saMsAra meM sukha nAmamAtra kA hai aura duHkha kA pAra nahIM hai / phira bhI Azcarya hai ki kaNa bhara ke sukha ke lobha ke kAraNa saMsArI jIva ko saMsAra ke sukha __ ke prati vairAgya bhAva paidA nahIM hotA hai / ALL ARS TRE karmagraMtha (bhAga-1)) 1263
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohanIya karma AtmA meM rahe anaMta jJAna guNa ko Dhakane kA kArya jJAnAvaraNIya karma karatA hai, usI prakAra AtmA meM rahe 'vItarAgatA' ke guNa ko Dhakane kA kArya mohanIya karma karatA hai / AtmA kA mUlabhUta svabhAva 'vItarAgatA' hai arthAt rAga aura dveSa kA sarvathA abhAva ! mohanIya karma kA udaya hI AtmA meM rAga aura dveSa paidA karatA hai | usa rAga-dveSa ke kAraNa hI AtmA, pApa meM pravRtti karatI ha arthAt niSpApa aisI AtmA ko pApI banAne kA kArya mohanIya karma karatA hai / __ zAtA vedanIya kA udaya vyakti ko sukhI banAtA hai / azAtA vedanIya kA udaya vyakti ko duHkhI banAtA hai| jabaki mohanIya karma kA udaya vyakti ko pApI banAtA hai| moha arthAt jo AtmA ko mohita kare-bhramita kare / jo satya ho usameM asatya kI buddhi aura jo asatya ho, usameM satya kI buddhi paidA karane kA kAma mohanIya karma karatA hai | mohanIya karma ke udaya se jIva ayogya-anucita pravRtti karatA hai| krodha karane jaisA nahIM hai, phira bhI mohanIya karma ke udaya se AtmA krodha karatI hai| abhimAna karane jaisA nahIM hai, mAyA karane jaisI nahIM hai, lobha karane jaisA nahIM hai, phira bhI AtmA mohanIya karma ke udaya se abhimAna karatI hai, mAyA karatI hai aura lobha bhI karatI hai / itanA hI nahIM, krodha, mAna Adi karane ke bAda mohanIya karma ke udaya ke kAraNa AtmA usa krodha Adi ko acchA bhI mAnatI hai | ___ galata ko sahI kahanA, acchA mAnanA, yaha sabase baDA aparAdha hai | karmagraMtha (bhAga-1))
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohanIya karma AtmA ko aparAdhI banAtA hai / pApa se bhI pApa kA svIkAra na karanA, baDA aparAdha hai / pApI yadi apane pApa kA svIkAra kare to pApI kA bhI uddhAra ho sakatA hai, paraMtu pApa karake bhI jo pApa kA svIkAra nahIM karatA hai, pApa ko kharAba nahIM mAnatA hai, maiMne jo kiyA, vaha acchA kiyA / aisA hI mAnatA hai, aisI AtmA kA kamI uddhAra nahIM ho sakatA hai| mohanIya karma pApa kA svIkAra karane nahIM detA hai / mohanIya karma ke udaya se AtmA meM zubhabhAva, zubha vicAra hI paidA nahIM hote haiM | mohanIya karma hI AtmA ko kAmI, krodhI, lobhI, rAgI, dveSI Adi banAtA hai| sAdhaka aura ArAdhaka AtmA ko bhI vicAra-bhraSTa aura AcAra-bhraSTa banAne kA kAma mohanIya karma hI karatA hai| zarAba ke naze meM madamasta vyakti ko jaise kucha bhAna nahIM hotA hai, usI prakAra moha ke naze meM matta bane vyakti ko bhI kucha bhAna nahIM rahatA hai / kartavya-akartavya , bhakSya-abhakSya , peya-apeya Adi kI bhedarekhA usake pAsa nahIM hotI hai| isa mohanIya karma ke mukhya do bheda haiM- 1) darzana mohanIya aura 2) cAritra mohanIya / AtmA ke samyagdarzana guNa ko ghAta karane vAle karma ko darzana mohanIya kahate haiM / isa karma ke udaya se AtmA meM jinavacana para saccI zraddhA hI paidA nahIM hotI hai / isa karma ke udaya se AtmA meM mithyAtva kI prabalatA rahatI hai| sarvajJa bhagavaMtoM ne jo kahA hai, usase viparIta mAnane kA kArya mithyAtva karatA hai| AtmA meM rahe cAritra guNa ko naSTa karane kA kAma cAritra mohanIya karatA hai / isa karma ke udaya se AtmA jinAjJAnusArI pravRtti nahIM kara pAtI hai | (karmagraMtha (bhAga-1)) 1283E
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana mohanIya ke kSayopazama se jina vacana meM pUrNa zraddhA bhI ho jAya, paraMtu isa karma kA udaya ho to AtmA jinopadiSTa AcaraNa kara hI nahIM pAtI hai| daMsaNa-mohaM tivihaM, sammaM mIsaM taheva micchattaM / suddhaM addhavisuddhaM, avisuddhaM taM havai kamaso ||14|| zabdArtha dasaNa mohaM=darzana mohanIya , tivihaM tIna prakAra kA , sammaM samyaktva, mIsaM=mizra, taheva tathA, micchattaM mithyAtva, suddha-zuddha , addhavisuddhaM ardha vizuddha , avisuddha-azuddha, taM=ve , havai hotA hai, kamaso=kramazaH | bhAvArtha darzana mohanIya karma tIna prakAra kA hai-samyaktva mohanIya, mizra mohanIya aura mithyAtva mohanIya / ve anukrama se zuddha, ardhazuddha aura azuddha hote haiN| vivecana AtmA meM rahe kSAyika samyaktva guNa ko Dhakane kA kArya darzana mohanIya karma karatA hai aura AtmA meM rahe vItarAgatA guNa ko Dhakane kA kArya cAritra mohanIya karma karatA hai / baMdha kI apekSA to darzana mohanIya kI prakRti mithyAtva rUpa hI hai, paraMtu udaya aura sattA kI apekSA isa darzana mohanIya ke tIna bheda hote haiM | baMdha ke samaya to AtmA mithyAtva kA hI baMdha karatI hai paraMtu upazama samyaktva kI prApti hone para AtmA apane vizuddha adhyavasAyoM dvArA mithyAtva mohanIya karma ke dalikoM ke rasa meM hAni karane ke kAraNa unheM tIna bhAgoM meM vibhakta karatI hai| (karmagraMtha (bhAga-1) karmagraMtha (bhAga-1) = (129 =
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ upazama samyaktva anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa kara rahI AtmA saMjJI paMcendriya paryApta ke bhava meM tathAbhavyatva ke paripAka hone para sarvaprathama samyaktva kI prApti ke lie tIna karaNa karatI hai | yathA-pravRttikaraNa : parvata se TUTA huA patthara nadI meM TakarAte TakarAte gola-maTola ho jAtA hai, ise 'nadI gola pASANa' kahate haiM / arthAt nadI meM rahe isa gola patthara ko kisI vyakti ne ghar3akara gola nahIM kiyA balki sahajatayA ho gayA / basa, isI 'nadI gola pASANa nyAya' kI taraha saMsAra meM bhaTakate-bhaTakate jaba AyuSya karma ko chor3akara zeSa karmoM kI sthiti aMtaH koTA koTi sAgaropama kI ho jAtI hai arthAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna eka koDAkoDI sAgaropama kI sthiti hotI hai, usa samaya anAbhoga se anAyAsa utpanna hue AtmA ke zubha pariNAma ko yathApravRttikaraNa kahA jAtA hai | AtmA jaba yathApravRttikaraNa karatI hai, taba use 'graMthideza' kahA jAtA hai / graMthi arthAt gA~Tha ! rAga-dveSa ke tIvra pariNAma ko graMthi kahA jAtA hai / abhavya AtmA bhI anekabAra isa graMthideza taka AtI hai, paraMtu isa graMthi kA bheda kabhI nahIM karatI hai / graMthi bheda karane kI tAkata sirpha bhavya AtmA meM hI hai| bhavya AtmA bhI aneka bAra graMthideza taka Akara vApasa calI jAtI hai / graMthideza taka AnevAlI AtmA graMthibheda karegI hI, aisA ekAMta niyama nahIM hai| ___ apUrva-karaNa pahale kabhI nahIM Ae hue aise vizuddha adhyavasAya ko apUrvakaraNa kahate haiM / isakA kAla antarmuhUrta jitanA hI hai / jisa prakAra tIkSNa kulhAr3e se lakar3I meM rahI gA~Tha ko bhedA jAtA hai usI prakAra apUrvakaraNa dvArA AtmA rAga-dveSa kI tIvra graMthi (gA~Tha) ko bhedakara anivRttikaraNa meM praveza karatI hai | karmagraMtha (bhAga-1) 130
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ anivRttikaraNa anivRtti arthAt vApasa nahIM lauTanA ! jo adhyavasAya samyaktva ko prApta karAe binA nahIM rahatA ho, usa adhyavasAya ko anivRttikaraNa kahA jAtA hai arthAt anivRttikaraNa ke bAda AtmA avazya hI samyaktva prApta karatI hai / isa karaNa kA kAla bhI antarmuhUrta jitanA hai| aMtara-karaNa anivRttikaraNa meM se saMkhyAtA bhAga vyatIta hone para jaba eka saMkhyAtavA~ bhAga bAkI rahatA hai, taba jIva aMtara karaNa karatA hai / 'anivRttikaraNa ke eka saMkhyAtaveM bhAga pramANa sthiti ke Upara antarmuhUrta kAla pramANa sthiti meM rahe mithyAtva ke dalikoM ko vahA~ se haTAkara kucha dalikoM ko nIce kI sthiti meM tathA kucha dalikoM ko Upara kI sthiti meM DAlakara ghAsa rahita bhUmi kI taraha mithyAtva ke dalikoM se rahita karane kI kriyA ko aMtarakaraNa kahA jAtA hai| phira jIva prathama sthiti (nIce) meM rahe dalikoM ko bhogakara kSaya karatA hai aura dvitIya sthiti meM rahe dalikoM ko prati samaya upazAMta karatA rahatA hai| isa prakAra karane se jaba prathama sthiti meM rahe saba dalika kSaya ho jAte haiM to usake Upara ke antarmuhUrta pramANa kAla meM mithyAtva kA eka bhI dalika nahIM hotA hai| mithyAtva ke dalika se rahita bhUmikA meM praveza karate hI jIva upazama samyaktva prApta karatA hai | kisI janmAMdha vyakti ko acAnaka A~kheM prApta hone se jo AnaMda hotA hai...athavA kisI asAdhya roga se pIr3ita vyakti ko asAdhya roga dUra hone para jisa AnaMda kI anubhUti hotI hai, usase bhI adhika AnaMda kI anubhUti samyaktva kI prApti ke samaya jIvAtmA ko hotI hai| samyagdarzana kI prApti ke AnaMda ko zabdoM meM vyakta nahIM kiyA jA sakatA hai| karmagraMtha (bhAga-1)) 1131
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ upazama samyaktva kI prApti hone para AtmA apane vizuddha adhyavasAya dvArA dvitIya sthiti meM rahe mithyAtva mohanIya ke dalikoM meM se nyUnAdhika pramANa meM rasa ko ghaTA detI hai, jisase mithyAtva mohanIya ke ve dalika tIna bhAgoM meM vibhakta ho jAte haiN| 1) samakita mohanIya : kodrava nAma kA eka dhAnya hotA hai, jisako khAne se nazA car3hatA hai, paraMtu usa kodrava dhAnya ke chilake utAra die jA~ya aura unheM chAcha se dho diyA jAya to unameM rahI mAdaka zakti bahuta kama ho jAtI hai | basa, kodrava ke dhAnya samAna mithyAtva mohanIya karma ke pudgala hote haiM, jo AtmA ko hitAhita kI parIkSA karane meM bAdhaka hote haiM / inameM sarvaghAtI rasa hotA hai, paraMtu jIva apane vizuddha adhyavasAyoM dvArA una karmapudagaloM kI sarvaghAtI rasa zakti ko ghaTA detA hai, phira eka saMsthAnaka rasa bAkI rahatA hai, usa eka sthAnaka zaktivAle mithyAtva mohanIya ke pudgaloM ko samyaktva mohanIya kahA jAtA hai / isa karma kA udaya jIva ko aupazamika aura kSAyika bhAvavAlI tattvaruci meM pratibaMdha paidA karatA hai / yadyapi yaha karma zuddha hone ke kAraNa tattvaruci rUpa samyaktva meM vyAghAta nahIM pahu~cAtA hai, phira bhI isa karma ke udaya kAla meM aupazamika yA kSAyika samyaktva nahIM hotA hai / sUkSma padArtha ke vicAra meM zaMkA rahatI hai, jisase samyaktva meM malinatA AtI hai| 2. mizra mohanIya : kodrava ke dhAnya ko AdhA sApha kiyA jAya to usameM kucha aMza meM mAdaka zakti hotI hai aura kucha aMza meM nahIM / isa prakAra adhyavasAyoM dvArA ardhazuddha bane mithyAtva ke dalikoM ko mizra mohanIya kahA jAtA hai / isa karma ke udaya meM jIva ko na to tattva para yathArtha ruci hotI hai aura na hI aruci / 3. mithyAtva mohanIya : kodrava ke azuddha dhAnya ke puMja ko khAne se jisa prakAra vikAra paidA hotA hai basa, isI prakAra azuddha kodrava ke dhAnya samAna mithyAtva mohanIya karma hai, isa karma ke udaya se jIva ko sarvajJa praNIta mArga meM zraddhA nahIM hotI hai / sarvajJa praNIta jIva Adi nava tattvoM para vizvAsa nahIM hotA hai / / karmagraMtha (bhAga-1) 132
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva mohanIya ke pudgala sarvaghAtI rasavAle hote haiM / usake eka sthAnaka, dvi sthAnaka, tristhAnaka aura catuHsthAnaka ye cAra bheda kara sakate haiM / udA. nIma ke 1 kilo rasa meM jo kar3avApana hotA hai, use eka sthAnaka rasa kaha sakate haiM / usI rasa ko agni para tapA kara AdhA kara diyA jAya to use dvisthAnaka rasa kahate haiM / usI rasa ke bhAga ko tapAkara jalA diyA jAya to use tristhAnaka rasa kahate haiM aura 2 bhAga jalA diyA jAya to use catuHsthAnaka rasa kahA jAtA hai| zubha athavA azubha karma meM phala dene kI tIvratama zakti ko catuH sthAnaka, tIvratara zakti ko tristhAnaka, tIvra zakti ko dvi sthAnaka aura maMda zakti ko eka sthAnaka kahA jA sakatA hai | samakita mohanIya meM phala dene kI eka sthAnaka, mizra mohanIya meM dvisthAnaka tathA mithyAtva mohanIya meM dvisthAnaka, tristhAnaka va catuHsthAnaka tInoM prakAra kI zakti hotI hai / jia ajia puNNa pAvA-sava saMvara-baMdha mukkha-nijjaraNA / jeNaM saddahaya taM, sammaM khaigAi bahu bheyaM ||15 / / zabdArtha jia jIva, ajia ajIva , puNNa puNya , pAva=pApa, Asava Asrava, saMvara=saMvara, baMdha=baMdha, mukkha=mokSa , nijjaraNA=nirjarA, jeNaM jisa kAraNa se, saddahaya-zraddhA karatA hai, taMvaha, samma samyaktva, khaigAi kSAyika Adi, bahubheyaM bahuta se bhedavAlA hai / bhAvArtha jisa kAraNa se jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava , saMvara, baMdha, mokSa aura nirjarA tattva para zraddhA hotI hai vaha samyaktva , kSAyika Adi aneka prakAra kA hai / karmagraMtha (bhAga-1)) 133
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nau tattva 1) jIva : jisameM cetanA ho, use jIva kahate haiM athavA jo prANoM ko dhAraNa kare, use jIva kahate haiM / prANa do prakAra ke haiM 1) dravya prANa aura 2) bhAva prANa | mokSa meM gaI AtmAoM meM sirpha bhAva prANa hote haiM / saMsArI jIvoM ko dravya aura bhAva , donoM prANa hote haiM / isake mukhya 14 bheda haiM | 2) ajIva : jisameM cetanA nahIM ho, use ajIva kahate haiN| 3) puNya : jisake udaya se jIva ko pA~ca indriyoM ke anukUla sukha kI sAmagrI prApta hotI ho, use puNya kahate haiM | 4) pApa : jisa karma ke udaya se jIva ko pA~ca indriyoM ke pratikUla sAmagrI kI prApti hotI ho, use pApa kahate haiM | 5) Asrava : AtmA meM zubha athavA azubha karma ke Agamana ke dvAra ko Asrava kahate haiN| 6) saMvara : Aratrava ke nirodha ko saMvara kahA jAtA hai / isake bayAlIsa bheda haiN| 7) baMdha : Asrava ke dvArA Ae hue karma pudgaloM kA AtmA ke sAtha kSIra-nIra kI taraha paraspara mila jAnA, use baMdha kahate haiM | 8) nirjarA : AtmA para lage hue karmoM kA AtmA se alaga honA, use nirjarA kahate haiN| 9) mokSa : AtmA para lage saMpUrNa karmoM ke kSaya ko mokSa kahate haiN| ina nau tattvoM meM jIva-ajIva jJeya svarUpa haiM / pApa, Asrava aura baMdha heya svarUpa haiM tathA saMvara, nirjarA aura mokSa upAdeya svarUpa haiM | * vyAvahArika dRSTi se puNya upAdeya svarUpa mAnA gayA hai aura naizcayika dRSTi se puNya heya svarUpa mAnA gayA hai / sarvajJa bhagavaMtoM ne jo tattva jisa rUpa meM kahA hai, use usI svarUpa meM mAnanA use samyaktva kahate haiN| samyaktva ke kAraNa hI jJAna, samyagjJAna banatA hai / samyaktva ke kAraNa hI cAritra, samyaka cAritra banatA hai / samyaktva ke abhAva meM honevAlA jJAna bhI ajJAna athavA mithyAjJAna kahalAtA hai tathA cAritra bhI kAyakaSTa kahalAtA hai| (karmagraMtha (bhAga-1) 134E
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva ke bheda) 1) kSAyika samyaktva : mithyAtva mohanIya , mizra mohanIya aura samakita mohanIya tathA anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa ina sAta prakRtiyoM kA mUla se kSaya hone para jisa samyaktva kI prApti hotI hai, use kSAyika samyaktva kahate haiM / ___2) aupazamika samyaktva : samakita mohanIya, mizramohanIya aura mithyAtva mohanIya ke upazama ko aupazamika samyaktva kahate haiM | 3) kSAyopazamika samyaktva : mithyAtva mohanIya karma ke kSaya tathA upazama se tathA samyaktva mohanIya ke udaya se AtmA meM hone vAle pariNAma ko kSAyopazamika samyaktva kahate haiM / udaya meM Ae hue mithyAtva ke pudgaloM kA kSaya tathA jo udaya ko prApta nahIM hue haiM, una pudgaloM ke upazama se mithyAtva mohanIya kA kSayopazama hotA hai / yahA~ mithyAtva kA udaya pradezodaya kI apekSA samajhanA cAhie, na ki rasodaya kI apekSA se / / 4. vedaka samyaktva : kSAyopazamika samyaktva meM rahA huA jIva jaba samyaktva mohanIya ke aMtima pudgala rasa kA anubhava karatA hai, usa samaya ke usake pariNAma ko vedaka samyaktva kahate haiM, isa samyaktva ke bAda jIva avazya hI kSAyika samyaktva prApta karatA hai / 5. sAsvAdana samyaktva : upazama samyaktva se bhraSTa banI AtmA jaba mithyAtva ke abhimukha hotI hai, taba mithyAtva kI prApti ke pUrva ke usake adhyavasAya ko sAsvAdana samyaktva kahate haiM / isa samyaktva kA kAla 6 AvalikA pramANa hI hai aura yaha samyaktva, samyaktva se patita AtmA ko hI hotA hai / mIsA na rAga doso, jiNadhamme aMta maha jahA anne / nAliaradIva maNuNo, micchaM jiNa dhamma-vivarIaM ||16 / / zabdArtha mIsA=mizra, rAga doso rAga-dveSa, jiNadhamme jinadharma meM, aMta muha antarmuhUrta, jahA=jisa prakAra, anne anna ke viSaya meM, nAliara dIva-nAliyara dvIpa, maNuNo manuSya ko , micchaM=mithyAtva, jiNadhamma jina karmagraMtha (bhAga-1)) 135 aurat
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma , vivarIaM viparIta / bhAvArtha jisa prakAra nAliyara dvIpa ke manuSya ko anna para na to rAga hotA hai aura na hI dveSa / usI prakAra mizra-mohanIya karma se jaina dharma ke Upara antarmuhUrta taka na rAga hotA hai aura na hI dveSa ! mithyAtva jaina dharma se viparIta hotA hai / vivecana jisa dvIpa meM nAriyala ko chor3akara anya kisI prakAra kA dhAnya paidA nahIM hotA hai, usa dvIpa ko nAliyara dvIpa kahate haiM / usa dvIpa meM rahanevAle logoM ke dila meM anya anAja ke Upara na to rAga hotA hai aura na hI dveSa / basa, isI prakAra mizramohanIya karma ke udaya se jIva ko zrI arihaMta paramAtmA ke dvArA prarUpita jinadharma ke prati na to rAga bhAva hotA hai aura na hI dveSa bhAva | mizra mohanIya kA udaya eka antarmuhUrta taka hotA hai, usake bAda adhyavasAya bigar3a jAya to jIva ko mithyAtva mohanIya karma kA udaya ho jAtA hai aura adhyavasAya sudhara jAya to samyaktva mohanIya karma udaya meM A jAtA hai / mithyAtva mohanIya mithyAtva mohanIya karma ke udaya se jIvAtmA ko jinezvara bhagavaMta dvArA prarUpita jIva Adi tattvoM para zraddhA nahIM hotI hai / jaise rogI ko pathya cIjeM acchI nahIM lagatI haiM aura apathya cIjeM acchI lagatI haiM, basa, isI prakAra mithyAtva mohanIya ke udaya se jIvAtmA ko vItarAga-prarUpita vacana acche nahIM lagate haiN| isa mithyAtva ke udaya se jIva, 18 doSoM se rahita sarvajJa-vItarAga bhagavaMta ko deva ke rUpa meM svIkAra nahIM karatA hai, balki jo rAga-dveSa se yukta haiM, unheM deva ke rUpa meM svIkAra karatA hai / jo kaMcana-kAminI ke tyAgI aura paMca mahAvratadhArI haiM, unheM guru ke rUpa meM svIkAra na kara unmArga kI rAha batAnevAloM ko guru ke rUpa meM svIkAra karatA hai / jo vItarAga prarUpita dharma ko dharma nahIM mAnatA hai aura mithyAdharma ko dharma ke rUpa meM svIkAra karatA hai / jisa vyakti ko sA~pa kA jahara caDhA ho, use nIma ke kar3ave patte bhI mIThe lagate haiM / basa, isI prakAra jisa AtmA ko mithyAtva kA jahara car3hA ho, usa AtmA ko saMsAra kA tuccha sukha bhI atyadhika priya lagatA hai | (karmagraMtha (bhAga-1) 1136
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritra-mohanIya) solasa kasAya nava nokasAya, duvihaM caritta mohaNIyaM / aNa-appaccakkhANA, paccakkhANA ya saMjalaNA ||17 / / zabdArtha ___ solasa solaha, kasAya kaSAya, nava-nau, nokasAya nokaSAya, duvihaM do prakAra, carittamohaNIyaM cAritra mohanIya, aNa anaMtAnubaMdhI, appaccakkhANA apratyAkhyAnIya, paccakkhANA-pratyAkhyAnIya, ya tathA, saMjalaNA=saMjvalana / bhAvArtha ___ cAritra mohanIya karma ke mukhya do bheda haiM-solaha kaSAya aura nau nokaSAya ! kaSAya ke mukhya cAra bheda-anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnIya, pratyAkhyAnIya aura saMjvalana / vivecana vItarAgatA arthAt yathAkhyAta cAritra, yaha AtmA kA mUlabhUta svabhAva hai / AtmA ke usa svabhAva para AvaraNa lAne kA kAma cAritra mohanIya karatA siddha aura 14 veM guNasthAnaka meM rahe ayogI kevalI bhagavaMtoM ko mana, vacana aura kAyayoga kA abhAva hone se vahA~ vyavahAra cAritra nahIM hai kiMtu mohanIya karma kA saMpUrNa kSaya hone ke kAraNa svaguNa meM ramaNatA va sthiratA rUpa naizcayika cAritra hotA hai / saMsAra meM rahI vItarAgI AtmAoM ko pravRtti-nivRttirUpa yathAkhyAta . cAritra hotA hai| isa cAritra mohanIya karma ke udaya ke kAraNa AtmA meM rAga-dveSa kI pariNati tathA krodha Adi ke vikAra paidA hote haiM | isa cAritra mohanIya ke kula 25 bheda haiM | karmagraMtha (bhAga-1), - 137 -
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kaSAya tathA 9 nokaSAya / kaS arthAt saMsAra, Aya arthAt lAbha ! jisa pravRtti se AtmA ke saMsAra kI vRddhi ho, use kaSAya kahA jAtA hai / kSamA, namratA, saralatA aura saMtoSa rUpa AtmA ke guNoM ko Dhakane kA kAma ye kaSAya karate haiN| kaSAya ke mukhya cAra bheda haiM / 1) krodha : samatA bhAva choDakara kisI para gussA karanA, use krodha kahA jAtA hai / apanI iSTa vastu koI curA letA hai, tor3a detA hai, taba krodha paidA hotA hai / koI apane sAtha kaTu vyavahAra karatA hai, taba krodha paidA hotA hai / cAritra mohanIya karma ke udaya ke kAraNa krodha paidA hotA hai| 2) mAna : puNya ke udaya se prApta sAmagrI kA ahaMkAra karanA, use mAna kahate haiM / yaha abhimAna paidA hone para namratA calI jAtI hai / yaha mAna bhI cAritra mohanIya ke udaya kI hI paidAiza hai | 3) mAyA : kisI vastu ko pAne ke lie, kisI ko Thagane kI vRtti ko mAyA kahate haiM | mAyA karane se saralatA guNa kA nAza hotA hai / cAritra mohanIya ke udaya se hI mAyA kI pravRtti hotI hai | 4) lobha : prApta sAmagrI meM asaMtoSa aura adhika se adhika pAne kI lAlasA ko lobha kahate haiM / lobha se saMtoSa guNa kA nAza hotA hai / cAritra mohanIya ke udaya se hI lobha vRtti paidA hotI hai| ina mukhya cAra kaSAyoM ke pariNAma jaba tIvratama, tIvratara, tIvra aura maMda hote haiM, taba ve hI kramazaH anaMtAnubaMdhI , apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kahalAte haiM / 1-4 anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha | 5-8 apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha | 9-12 pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha | 13-16 saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha / isa prakAra kaSAya ke kula 16 bheda hue / karmagraMtha (bhAga-1)) 138
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ nokaSAya jo kaSAya nahIM hai kiMtu kaSAya ke udaya ke sAtha jisakA udaya hotA hai, jo kaSAya ko paidA karane meM, uttejita karane meM sahAyaka ho, use nokaSAya kahA jAtA hai / hAsya, rati, arati Adi 9 nokaSAya kahalAte haiN| isa prakAra kaSAya aura nokaSAya milakara cAritra mohanIya ke kula 25 bheda hote haiM / jAjIva-varisa-caumAsa-pakkhagA nirayatiriya-nara-amarA / sammANu-savvavirai-aha khAya-caritta-ghAyakarA ||18 / / zabdArtha jAjIva jIvana paryaMta, varisa varSa, caumAsa cAra mAsa , pakkhagA pakSa taka, niraya=nAraka, tiriya tiryaMca, nara manuSya , amarA=deva , samma samyaktva, aNu-savvavirai-deza tathA sarvavirati , ahakkhAya yathAkhyAta, caritta=cAritra, ghAyakarAnAza karanevAle / gAthArtha pUrvokta gAthA meM kahe gae anaMtAnubaMdhI , apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa tathA saMjvalana kaSAya kI kAlamaryAdA kramazaH jIvana paryaMta, eka varSa, cAra mAsa aura paMdraha dina kI hai / ve kramazaH naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati ke baMdha ke kAraNa haiM aura kramazaH samyaktva , dezavirati, sarvavirati aura yathAkhyAta cAritra kA ghAta karanevAle haiM | vivecana isa gAthA meM anaMtAnubaMdhI Adi cAra kaSAyoM kI utkRSTa sthiti, una kaSAyoM ke astitva meM hone vAle AyuSya ke baMdha aura una kaSAyoM ke udaya se honevAle AtmaguNoM ke ghAta kA varNana kiyA gayA hai| kisI vyakti ke prati krodha utpanna huA ho aura vaha krodha yadi 15 dinoM meM zAMta ho jAtA ho to usa krodha ko saMjvalana krodha kahA jAtA hai arthAt saMjvalana krodha utpanna huA ho to vaha 15 dina meM avazya zAMta ho jAtA hai / saMjvalana krodha ke udaya meM AtmA, AyuSya kA baMdha kare to devagati ke AyuSya kA baMdha kara sakatI hai| karmagraMtha (bhAga-1) E1 139
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha saMjvalana krodha AtmA ke yathAkhyAta cAritra guNa ko rokatA hai arthAt isa kaSAya ke udaya se AtmA meM yathAkhyAta cAritra paidA nahIM hotA hai / kisI vyakti para krodha utpanna huA ho aura vaha krodha cAra mAsa taka zAMta nahIM hotA ho to usa krodha ko pratyAkhyAnAvaraNa krodha kahA jAtA hai| isa krodha ke udaya meM AtmA manuSya gati ke AyuSya kA baMdha kara sakatI hai | isa kaSAya ke udaya kAla meM AtmA sarvavirati ke prAyogya adhyavasAyoM ko prApta nahIM kara pAtI hai arthAt isa kaSAya kA udaya hone para AtmA sarvavirati kI sthiti prApta nahIM karatI hai| jo krodha eka varSa paryaMta rahatA ho use pratyAkhyAnAvaraNa krodha kahA jAtA hai, isa kaSAya ke udayavAlI AtmA tiryaMcagati ke AyuSya kA baMdha karatI hai, isa kaSAya kA udaya hone para AtmA dezavirati ke yogya adhyavasAya prApta nahIM kara pAtI hai| jo krodha jiMdagI paryaMta rahatA ho aura janmAMtara meM bhI sAtha calatA ho use anaMtAnubaMdhI krodha kahA jAtA hai / isa krodha ke astitva meM AtmA naraka gati ke AyuSya kA baMdha karatI hai / yaha kaSAya AtmA ke samyaktva guNa kA ghAta karatA hai arthAt isa kaSAya ke udayakAla meM AtmA samyaktva prApta nahIM karatI hai / itanA hI nahIM, samyaktva vidyamAna ho to vaha bhI calA jAtA hai / anaMtAnubaMdhI krodha kI taraha anaMtAnubaMdhI mAna, anaMtAnubaMdhI mAyA aura anaMtAnubaMdhI lobha kI bhI yahI sthiti, AyuSya-baMdha aura guNa-ghAta samajhanA cAhie / apratyAkhyAnAvaraNa krodha kI taraha apratyAkhyAnAMvaraNa mAna, apratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura apratyAkhyAnAvaraNa lobha kI bhI vahI 1 varSa kI sthiti, tiryaMcagati ke AyuSya kA baMdha aura dezavirati ke guNa kA ghAta samajhanA caahie| pratyAkhyAnAvaraNa krodha kI taraha pratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa lobha kI bhI vo hI cAra mAsa kI sthiti, manuSyagati ke AyuSya kA baMdha aura sarvavirati ke guNa kA ghAta samajhanA cAhie / saMjvalana krodha kI taraha saMjvalana mAna , saMjvalana mAyA aura saMjvalana lobha kI bhI vahI karmagraMtha (bhAga-1)) 140
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 dina kI sthiti, devagati ke AyuSya kA baMdha aura yathAkhyAta cAritra guNa kA ghAta samajhanA cAhie / yahA~ anaMtAnubaMdhI Adi kI jo samaya maryAdA batAI gaI hai, vaha vyavahAra naya kI apekSA se samajhanA cAhie / bAhubalI ko saMjvalana mAna kA udaya 15 dina taka rahanA cAhie, usake badale eka varSa taka rahA aura prasannacaMdra rAjarSi ko jo anaMtAnubaMdhI kaSAya jIvana bhara rahanA cAhie thA, vaha mAtra antarmuhUrta taka hI rahA / anaMtAnubaMdhI kaSAya kA udaya hone para bhI kucha mithyAdRSTi nauveM graiveyaka meM bhI cale jAte haiM / ina solaha kaSAyoM ke bhI avAMtara kula 64 bheda hote haiM / jaise anaMtAnubaMdhI krodha ke cAra bheda hote haiM :1) anaMtAnubaMdhI anaMtAnubaMdhI krodha 2) anaMtAnubaMdhI apratyAkhyAnIya krodha 3) anaMtAnubaMdhI pratyAkhyAnIya krodha 4) anaMtAnubaMdhI saMjvalana krodha / isa prakAra apratyAkhyAnIya, pratyAkhyAnIya va saMjvalana ke bhI 4-4 bheda karane para kula 64 bheda ho jAte haiM / yadyapi anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA cAritra mohanIya meM samAveza kiyA gayA hai, phira bhI ve cAra kaSAya samyaktva kA bhI ghAta karate haiM, isIlie anaMtAnubaMdhI cAra tathA darzana mohanIya kI tIna prakRtiyoM ko 'darzana saptaka' bhI kahA jAtA hai arthAt ina sAta prakRtiyoM kA saMpUrNa kSaya hone para hI AtmA meM kSAyika samyaktva guNa paidA hotA hai / mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI kA vipAkodaya ruke to hI AtmA meM samyagdarzana guNa pragaTa ho sakatA hai, anyathA nahIM / apratyAkhyAnIya kaSAya kA udaya ho to jIva AMzika bhI jIva hiMsA Adi pApoM kA tyAga nahIM kara pAtA hai / apratyAkhyAnIya kaSAya kA vipAkodaya ruke to hI dezavirati prApta ho sakatI hai / pratyAkhyAnIya kaSAya kA vipAkodaya ho to jIvAtmA sarvavirati prApta nahIM kara pAtI hai arthAt pratyAkhyAnIya kaSAya kA udaya sarvavirati meM pratibaMdhaka hai / karmagraMtha (bhAga-1)) 1141
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjvalana kaSAya kA udaya ho to sAticAra saMyama kA pAlana ho sakatA hai, paraMtu niraticAra yathAkhyAta cAritra kI prApti nahIM hotI hai | kaSAyoM kI upamA jalareNu puDhavi panvaya, rAI sariso cauniho koho / tiNisalayA kaTaTThiya, selatthaMbhovamo mANo ||19 / / zabdArtha jala pAnI, reNu dhUla , puDhavI pRthvI, padaya parvata , rAI sariso rekhA samAna , caubiho-cAra prakAra kA , koho=krodha, tiNisalayA beMta, kaTTha-kASTha, Dia haDDI, selatthaMbho parvata kA staMbha, uvamo jaisA, mANo=mAna | gAthArtha __saMjvalana Adi cAra prakAra ke krodha jala meM rekhA, dhUla meM rekhA, pRthvI meM rekhA aura parvata meM rekhA samAna haiM / saMjvalana Adi cAra prakAra kA abhimAna vetralatA , kASTha, asthi aura patthara ke staMbha samAna hai / vivecana isa gAthA meM krodha aura mAna ke mAnasika pariNAma (adhyavasAya) ko upamA dvArA samajhAyA gayA hai | jagat meM rahe kaI padArthoM ke svarUpa ko spaSTatayA samajhAne ke lie upamA kA Azraya liyA jAtA hai | __1) saMjvalana krodha : yaha krodha pAnI meM khIMcI gaI rekhA ke samAna hai | jisa prakAra pAnI meM rekhA khIMcane para vaha rekhA tatkAla miTa jAtI hai, usI prakAra yaha krodha tatkAla zAMta ho jAtA hai| 2) pratyAkhyAnAvaraNa krodha : yaha krodha dhUla meM khIMcI gaI rekhA ke samAna hai / jaise dhUla meM khIMcI gaI rekhA turaMta nahIM miTatI hai, lekina havA kA jhoMkA Ane para naSTa hotI hai, basa, isI prakAra jisa krodha ko zAMta hone meM thor3A samaya lagatA hai, use pratyAkhyAnAvaraNa krodha kahate haiM / (karmagraMtha (bhAga-1))
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3) apratyAkhyAnAvaraNa krodha : pAnI se bharA huA tAlAba jaba ekadama sUkha jAtA hai, taba usameM darAreM par3a jAtI haiM, jaba taka punaH pAnI kA saMyoga na ho taba taka ve darAreM banI rahatI haiM, usI prakAra jo krodha kucha laMbe samaya taka (varSa paryaMta) rahatA hai, vaha apratyAkhyAnIya krodha hai | 7) anaMtAnabaMdhI krodha : parvata meM jaba darAreM par3a jAtI haiM to ve kabhI juDatI nahIM haiM / basa, isI prakAra jo krodha aneka upAya karane para bhI jIvana paryaMta zAMta nahIM hotA hai, vaha anaMtAnubaMdhI krodha hai / ahaMkAra 1) saMjvalana mAna : jaise beMta ko sAmAnya zrama se mor3A jA sakatA hai, usI prakAra jo ahaMkAra alpa prayAsa se dUra ho jAtA hai, use saMjvalana mAna kahate haiM / 2) pratyAkhyAnIya mAna : yaha ahaMkAra lakar3I ke samAna hai / sUkhI lakar3I ko pAnI yA taila Adi meM rakhane se vaha narma ho jAtI hai, basa, usI prakAra jo ahaMkAra thor3I kaThinAI se dUra hotA hai, vaha pratyAkhyAnIya mAna hai / 3) apratyAkhyAnIya mAna : yaha ahaMkAra haDDI ke samAna hai / haDDI ko moDanA kaThina hai, usI prakAra jo ahaMkAra jaldI dUra nahIM hotA hai, vaha apratyAkhyAnIya mAna hai / 4) anaMtAnubaMdhI mAna : yaha mAna patthara ke staMbha samAna hai / jaise patthara ke staMbha ko mor3anA zakya nahIM hai, usI prakAra jisa ahaMkAra ko dUra karanA atyaMta hI kaThina hai, vaha anaMtAnubaMdhI mAna hai / mAyA'valehi-gomutti-miMDhasiMga-ghaNavaMsimUla samA / loho halidda khaMjaNa-kaddama kimirAga sAmANo ||2011 zabdArtha mAyA mAyA, avalehi lakaDI kI chAla , gomutti baila kI mUtradhArA, miMDhasiMga bheDa ke sIMga, ghaNavaMsa bA~sa kA mUla , samA samAna | loho lobha, halidda haldI, khaMjaNakAjala, kaddama kIcar3a, kimirAga=kiramicI raMga, sAmANo=samAna | karmagraMtha (bhAga-1)) 143
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthArtha saMjvalana mAyA Adi lakar3I ke chilake, baila kI mUtra dhArA, bher3a ke sIMga tathA bA~sa kI jar3a meM rahe Ter3hepana samAna haiM | saMjvalana lobha Adi haldI ke raMga, kAjala , bailagAr3I ke pahiye ke kIcar3a tathA kiramicI ke raMga samAna haiN| vivecana isa gAthA meM cAra prakAra kI mAyA aura cAra prakAra ke lobha ko upamA dvArA samajhAyA gayA hai / mAyA 1) saMjvalana mAyA : bA~sa ke chilake meM rahA Ter3hApana jaise binA zrama ke hI dUra ho jAtA hai, usI prakAra jo mAyA tatkAla dUra ho jAtI hai, use saMjvalana mAyA kahate haiM / 2) pratyAkhyAnIya mAyA : yaha mAyA calate hue baila kI mUtra dhArA kI vakratA samAna hai / yaha kuTila svabhAva thor3I kaThinAI se dUra hotA hai / 3) apratyAkhyAnIya mAyA : yaha mAyA bher3a ke sIMga ke samAna hai / bher3a ke sIMga kI vakratA ko dUra karanA kaThina hotA hai, isI prakAra isa mAyA kI vakratA bhI jaldI dUra nahIM hotI hai | __4) anaMtAnubaMdhI mAyA : yaha mAyA bA~sa kI jaDa meM rahI vakratA samAna hai / jaise bA~sa kI jar3a kI vakratA ko dUra nahIM kiyA jA sakatA hai, usI prakAra isa mAyA ko bhI chor3anA atyaMta hI duSkara hai / lobha ___1) saMjvalana lobha : yaha lobha haldI ke raMga jaisA hai / jaise haldI kA raMga jaldI ur3a jAtA hai, usI prakAra yaha lobha bhI tatkAla dUra ho jAtA hai / 2) apratyAkhyAnIya lobha : kapar3e para kAjala kA raMga laga jAya to thor3A zrama karane para dUra ho jAtA hai, usI prakAra jo lobha thor3e zrama se dUra hotA ho, use apratyAkhyAnIya lobha kahate haiM | karmagraMtha (bhAga-1)) E1144
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3) pratyAkhyAnIya lobha : yaha lobha bailagAr3I ke pahiye ke kIcar3a ke samAna hai, jo thor3I kaThinAI se dUra hotA hai / ___4) anaMtAnubaMdhI lobha : jaise kiramicI kA raMga lagane para kabhI chUTatA nahIM hai / usI prakAra aneka upAya karane para bhI jisa lobha ke pariNAma dUra nahIM hote haiM, vaha anaMtAnubaMdhI lobha hai / no kaSAya kA svarUpa jassudayA hoi jie, hAsa rai-araI soga bhaya kucchA / sanimittamannahA vA, taM iha hAsAi mohaNIyaM / / 21 / / zabdArtha jassudayA jisake udaya, hoi-hotA hai, jie-jIva meM , hAsa hAsya, rairati, araiarati, soga-zoka, bhayabhaya, kucchA duguMchA , sanimittam nimitta sahita, annahA=anyathA, vA=athavA , taM-vaha, iha yahA~, hAsAi-hAsya Adi mohaNIyaM-mohanIya / gAthArtha __jisa karma ke udaya se jIva ko kAraNa yA binA kAraNa hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA ke bhAva paidA hote haiM, unheM nokaSAya mohanIya ke hAsya Adi nau bheda samajhane cAhie / vivecana ___ kaSAyoM ke sAtha rahakara apanA vipAka batAne vAle nokaSAya kahalAte haiM athavA kaSAyoM ko prerita kare, use nokaSAya kahate haiM / 1) hAsya : bhAMDa Adi kI ceSTA dekhakara arthAt nimitta pAkara jo ha~sI AtI hai athavA bhUtakAla ke prasaMga ko yAda kara binA kAraNa hI jo ha~sI A jAtI hai, use hAsya mohanIya kahate haiM / 2) rati : jisa karma ke udaya se anukUla sAmagrI milane para mana meM jo prIti bhAva paidA hotA hai, use rati mohanIya kahate haiM | ____3) arati : jisa karma ke udaya se pratikUla sAmagrI milane para mana karmagraMtha (bhAga-1)) 145
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM jo aprIti - udvega kA bhAva paidA hotA hai, use arati kahate haiM | 4) bhaya : jisa karma ke udaya se nimitta milane para athavA binA nimitta hI bhaya paidA hotA ho, use bhaya mohanIya kahA jAtA hai | bhaya ke sAta prakAra haiN| 1) ihaloka bhaya 2) paraloka bhaya 3) corI kA bhaya 4) akasmAt bhaya 5) AjIvikA bhaya 6) mRtyu bhaya aura 7) apayaza bhaya / 5) zoka : jisa karma ke udaya se nimitta milane para yA nimitta nahIM milane para bhI jo zoka kA bhAva paidA hotA hai, use zoka mohanIya kahA jAtA 6) jugupsA : jisa karma ke udaya se sakAraNa yA niSkAraNa, bIbhatsa padArthoM ko dekhakara jo ghRNA paidA hotI hai, use jugupsA mohanIya kahate haiM / purisitthi tadubhayaM pai, ahilAso jabbasA havai so u / thI nara-napu veudayo, phuphuma taNa nagara dAhasamo ||22 / / zabdArtha purisitthi-puruSa , strI / tadubhayaM ve donoM / pai-prati, ahilAso abhilASA, jabasA=jisa kAraNa, havai-hotI hai / thI strI, nara-puruSa, napu=napuMsaka, veudao=veda kA udaya, phuphuma karISa, taNa-tRNa, nagaradAha nagara kI Aga, samo=samAna / gAthArtha jisa karma ke udaya se puruSa, strI aura puruSa-strI donoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA paidA hotI hai, use kramazaH strIveda, puruSa veda aura napuMsaka veda kahate haiM / ina tInoM vedoM kI abhilASA kramazaH karISAgni, tRNAgni aura nagaradAha ke samAna hai| vivecana AtmA kA mUlabhUta svabhAva avedI hai / veda ke udaya se hI saMsArI AtmA ko strI, puruSa Adi ke sAtha maithuna sevana kI icchA hotI hai / mohanIya karmagraMtha (bhAga-1) EN146JE
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kA saMpUrNa kSayakara jo AtmAe~ vItarAga banI hotI haiM, una AtmAoM ko kisI prakAra ke maithuna kI leza bhI icchA yA pravRtti nahIM hotI hai / isa veda ke udaya ke kAraNa hI saMsArI jIvoM ko vijAtIya tattva ke prati moha utpanna hotA hai aura Age calakara viSaya kI abhilASA jAgRta hotI hai / 1) strIveda : jisa karma ke udaya se strI ko puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA paidA hotI hai, use strIveda kahate haiM / isa veda kA udaya karISa kI Aga ke samAna hai / karISa arthAt sUkhA gobara | karISa kI Aga dhIre-dhIre bar3hatI jAtI hai, usI prakAra puruSa ke karasparza Adi se strI kI kAmavAsanA bar3hatI jAtI hai| 2) puruSa veda : jisa karma ke udaya se puruSa ko strI ke sAtha maithuna sevana kI icchA hotI hai, use puruSa veda kahate haiM / puruSa veda kA udaya tRNa kI agni samAna hai / jisa prakAra tRNa jaldI sulagatA hai aura jaldI zAMta ho jAtA hai; usI prakAra puruSa veda ke udaya se puruSa ko strI ke prati adhika utsukatA hotI hai aura strIsevana ke bAda vaha utsukatA zAMta ho jAtI hai | 3) napuMsaka veda : jisa karma ke udaya se strI aura puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai, use napuMsaka veda kahate haiM / yaha kAmavAsanA nagaradAha kI Aga samAna hai | jaise nagara meM Aga lagane para usa nagara ko jalane meM adhika samaya lagatA hai aura usa Aga ko bujhAne meM bhI adhika samaya lagatA hai, isI prakAra napuMsaka veda ke udaya se janya viSayAbhilASA jaldI zAMta nahIM hotI hai arthAt viSayasevana se bhI tRpti nahIM hotI hai| isa prakAra kaSAya mohanIya kI 16 aura nokaSAya mohanIya kI 9 prakRtiyA~ milakara cAritra mohanIya kI kula 25 prakRtiyA~ hotI haiM / darzana mohanIya kI 3 aura cAritra mohanIya kI 25 prakRtiyA~ milakara mohanIya karma kI kula 28 prakRtiyA~ hotI haiM / karmagraMtha (bhAga-1) 1147
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ AyuSya karma) ..................... sura-nara tiri nirayAU, haDi sarisaM nAmakamma cittisamaM / bAyAla-ti-navai-vihaM, ti uttara sayaM ca sattahI / / 23 / / zabdArtha sura-deva, nara=manuSya , tiri tiryaMca, nirayAU-nAraka kA AyuSya, haDisarisaM ber3I ke samAna, nAmakamma nAma karma, cittisamaM citrakAra ke samAna, bAyAla=bayAlIsa, tinavai-tirAnave , tiuttarasayaM eka sau tIna, sattaTThI sar3asaTha / gAthArtha deva, manuSya , tiryaMca aura nAraka ke bheda se AyuSya karma cAra prakAra kA hai / isakA svabhAva ber3I samAna hai / nAmakarma kA svabhAva citrakAra ke samAna hai aura usake bayAlIsa, tirAnavai, ekasau tIna aura sar3asaTha bheda hote hai / vivecana AtmA kA mUlabhUta svabhAva ajara, amara aura avinAzI hai / janma lenA, maranA , vRddhAvasthA prApta karanA ityAdi AtmA kA svabhAva nahIM hai / ajanmA svabhAva vAlI AtmA ko nae-nae janma lene par3ate haiM, amara aisI AtmA ko bArabAra maranA par3atA hai aura ajara aisI AtmA ko bArabAra vRddhAvasthA kI pIr3Ae~ sahana karanI par3atI haiM, yaha saba apanI AtmA ke lie kalaMka samAna hai| mukta AtmAe~ sadA kAla ke lie janma, jarA aura maraNa ke baMdhana se mukta hotI haiM, jabaki saMsArI AtmAoM ko bArabAra janma-maraNa karanA par3atA hai / saMsAra meM kahA~ janma lenA , yaha bhI apanI icchA ke adhIna nahIM hai / icchA nahIM hote hue bhI eka cakravartI ko nAraka ke rUpa meM janma lenA par3atA hai, eka senApati ko pazu ke rUpa meM janma lenA par3atA hai | karmagraMtha (bhAga-1) 1488
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArI AtmA mauta ko nahIM cAhe to bhI use maranA par3atA hai / jIvana ke sAtha mauta jur3I huI hai / mauta bhI apanI pasaMdagI ke anusAra nahIM AtI hai / vaha to dIvAlI ke dina bhI A jAtI hai aura apane janmadina para bhI A jAtI hai / jisakI kalpanA mAtra se hama ghabarA jAte haiM, aise vikaTa prasaMgoM meM bhI mauta Akara apanA dvAra khaTakhaTA detI hai / * lagna ke sAtha hI pati kI mRtyu ho jAtI hai aura kudarata usa kanyA kA saubhAgya cihna sadA ke lie chIna letI hai | . sagara cakravartI ke eka hI sAtha 60,000 putra nAgakumAra devatA ke roSa ke zikAra bana gae aura unheM eka sAtha maranA par3A / * sAta-sAta putroM kA pitA hone para bhI vyakti saMDAsa (Latrine) meM hI sadA ke lie vidAI le letA hai | jisake nAkhUna meM bhI roga nahIM, aisA haTTA-kaTTA vyakti hArTa phela ho jAne se tatkSaNa mara jAtA hai| acAnaka bhUkaMpa A jAne se, acAnaka nadI meM bAr3ha A jAne se, acAnaka bA~dha TUTa jAne se, acAnaka bilDiMga gira jAne se, acAnaka basa, Trena, plena kA eksIDeMTa ho jAne se saikar3oM kI saMkhyA meM loga mara jAte haiM / saMsAra meM AtmA ke lie kitane baMdhana haiM ? icchA ke anusAra janma nahIM, icchA ke anusAra mRtyu nahIM / naraka kI bhayaMkara yAtanAoM ko prati pala sahana karane vAle nAraka jIva hamezA mRtyu kI icchA karate haiM, phira bhI ve marate nahIM haiM, unheM apanA AyuSya pUrA karanA hI par3atA hai / * naMdiSeNa Adi ne AtmahatyA ke lie bhI prayAsa kie the, phira bhI unheM saphalatA nahIM milI / * indra mahArAjA ne mahAvIra prabhu ko hAtha jor3akara kahA 'prabho ! bhasmarAzi graha kA udaya hone vAlA hai, Apa apanA AyuSya thor3A sA bar3hA do, jisase Apake zAsana para krUra-graha kI asara na ho / ' (karmagraMtha (bhAga-1)) 1493
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ iMdra kI isa prArthanA ko sunakara mahAvIra prabhu ne bhI kaha diyA, 'yaha saMbhava nahIM hai / tIrthaMkara bhI, apane AyuSya ko bar3hA nahIM sakate haiM / ' * tIrthaMkara paramAtmA anaMta zaktizAlI hone para bhI apane AyuSya ko bar3hAne meM sakSama nahIM haiN| . AyuSya karma, ber3I ke samAna hai / yaha karma jIvAtmA ko eka bhava meM jakar3e rakhatA hai / jaba taka AyuSya karma kA udaya rahatA hai, tabhI taka vyakti jIvita raha sakatA hai-AyuSya karma pUrA hone ke sAtha hI vyakti ko maranA par3atA hai| * jJAnAvaraNIya Adi sAta karmoM kA baMdha pratisamaya hotA hai jaba ki AyuSya karma kA baMdha jIvana meM eka hI bAra hotA hai / * vartamAna bhava meM AgAmI bhava ke AyuSya kA baMdha hotA hai | * AyuSya kA baMdha eka hI bAra hone se AyuSya baMdha kA samaya atyaMta hI mahattva kA hai| * vartamAna AyuSya kA do tihAI bhAga vyatIta hone para AgAmI bhava ke AyuSya kA baMdha hotA hai / usa samaya AyuSya kA baMdha nahIM huA ho to avaziSTa AyuSya ke do-tihAI bhAga bItane para AyuSya kA baMdha hotA hai / usa samaya bhI AyuSya baMdha nahIM ho to mRtyu ke pUrva antarmuhUrta kAla meM to AgAmI bhava ke AyuSya kA baMdha avazya hotA hai / jaise Trena meM binA TikiTa yAtrA nahIM hotI hai, usI prakAra jIvAtmA AyuSya karma kA baMdha kiye binA AgAmI bhava prApta nahIM kara sakatA hai | ___ AyuSya kA baMdha eka hI bAra hotA hai, usa samaya jIvAtmA ke jo adhyavasAya hote haiM, vaisI hI gati ke AyuSya kA baMdha ho jAtA hai | zreNika mahArAjA bhaviSya meM tIrthaMkara hone vAle hone para bhI AyuSya baMdha ke samaya unakA dhyAnalezyA Adi zubha nahIM hone se unhoMne naraka AyuSya kA baMdha kara diyA thA / isake pariNAmasvarUpa unheM marakara naraka meM jAnA pdd'aa| AyuSya aura AyuSya karma meM pharka hai / AyuSya karma kAraNa hai aura AyuSya usakA phala hai / karmagraMtha (bhAga-1) 150
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyuSya ke do bheda haiM. 1. apavartI AyuSya karma : jisa AyuSya meM kamI ho sakatI ho use apavartI AyuSya karma kahate hai AyuSya kama hone para bhI antarmuhUrta AyuSya to zeSa rahatA hI hai| 2. anapavartI AyuSya karma : nikAcita rUpa meM ba~dhe hue jisa AyuSya meM leza bhI kamI nahIM hotI ho use anapavartI AyuSya kahate haiM / isa AyuSya karma ke bhI do bheda haiM - (a) sopakrama anapavartI : sopakrama arthAt AyuSya TUTane ke saMyoga / AyuSya TUTane ke saMyoga paidA hone para bhI jo AyuSya TUTe nahIM use sopakrama anapavartI AyuSya kahate haiM / (ba) nirupakrama anapavartI : jisa AyuSya ke TUTane ke saMyoga hI upasthita nahIM hote hoM, use nirupakrama anapavartI AyuSya kahate haiM | AyuSya kA AdhAra, AyuSya karma hone se AyuSya karma naSTa hone para AyuSya bhI kSINa ho jAtA hai | deva, nAraka, carama zarIrI, zalAkA puruSa, akarmabhUmi aura antarvIpa meM paidA hue manuSya-tiryaMca, karma bhUmi meM paidA hue yugalika Adi kA AyuSya anapavartI hotA hai / apavartI AyuSya sopakrama se yukta hotA hai | apane mana meM utpanna adhyavasAyAdi tathA viSa-zastra Adi se jIvana kA jo aMta AtA hai, ve saba upakrama kahalAte haiM / upakrama ke 7 bheda haiM - ___1. adhyavasAya : rAga, bhaya aura sneha ke tIvra adhyavasAya ke kAraNa bhI AyuSya khaMDita ho jAtA hai | priya vyakti ke viyoga ko sahana nahIM karane ke kAraNa acAnaka Heart Fail ho jAtA hai / karmagraMtha (bhAga-1))
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kRSNa ke Agamana ko jAnakara, bhayabhIta bane zomila brAhmaNa kI mRtyu ho gaI thii| 2. daMDa, zastra , DorA, agni, pAnI meM giranA, mala - mUtra ke avarodha tathA viSabhakSaNa se bhI AyuSya kSINa ho jAtA hai | 3. ati AhAra karane se athavA atyaMta bhUkhe rahane se bhI AyuSya kA nAza ho jAtA hai : saMprati kI AtmA ne pUrva bhava meM , bhikhArI ke bhava meM dIkSA aMgIkAra karane ke bAda ati AhAra kara liyA thA, jisake pariNAmasvarUpa unakI mRtyu ho gaI thii| 4. zUla kI asahya pIr3A, netra - pIr3A Adi ke kAraNa bhI AyuSya samApta ho jAtA hai| 5. dIvAra, bijalI Adi ke girane se bhI AyuSya samApta ho jAtA hai | 6. sarpadaMza Adi se bhI AyuSya kSINa ho jAtA hai | 7. zvAsocchavAsa ke avarodha se bhI AyuSya kSINa ho jAtA hai / jo AyuSya ba~dhA huA hotA hai, usameM kisI bhI samaya meM vRddhi nahIM ho sakatI hai / vyavasthita jIvanacaryA rakhane se vyakti dIrghakAla taka jItA haiM, isakA tAtparya yahI hai ki usake AyuSya para kisI prakAra kA upaghAta nahIM lagA / isI ko vyavahAra bhASA meM 'AyuSya bar3ha gayA' kahate haiM, paraMtu vAstava meM ba~dhe hue AyuSya meM kabhI vRddhi nahIM hotI hai| devatA, nAraka tathA asaMkhya varSa ke AyuSya vAle yugalika manuSya va tiryaMca apane vartamAna AyuSya meM chaha mAsa bAkI rahane para AgAmI bhava ke AyuSya kA baMdha karate haiM / sirpha caramazarIrI AtmAe~ apane jIvana meM AyuSya karma kA baMdha nahIM karatI haiM, inake sivAya sabhI AtmAe~ jIvana meM eka bAra AgAmI bhava ke AyuSya kA baMdha avazya karatI haiM | karmagraMtha (bhAga-1) 1152
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra gati meM AyuSya-pramANa deva AyuSya jaghanya utkRSTa 1. bhavanapati |10 hajAra varSa do sAgaropama se kucha adhika 2. vyaMtara 10 hajAra varSa eka palyopama 3. jyotiSa palyopama kA AThavA~ bhAga 1 palyopama 1 lAkha varSa adhika 14. vaimAnika |eka palyopama 33 sAgaropama / naraka jaghanya japa utkRSTa pahalI naraka | 10 hajAra varSa dUsarI naraka | 1 sAgaropama tIsarI naraka | 3 sAgaropama cauthI naraka | 7 sAgaropama pA~cavIM naraka | 10 sAgaropama chaThI naraka | 17 sAgaropama sAtavIM naraka | 22 sAgaropama 1 sAgaropama 3 sAgaropama 7 sAgaropama 10 sAgaropama 17 sAgaropama 22 sAgaropama 33 sAgaropama manuSya manuSya kA jaghanya AyuSya antarmuhUrta aura utkRSTa AyuSya 3 palyopama kA hai / utkRSTa AyuSya utsarpiNI | avasarpiNI utkRSTa AyuSya chaThA ArA pahalA ArA tIna palyopama pA~cavA~ ArA dUsarA ArA do palyopama cauthA ArA tIsarA ArA eka palyopama tIsarA ArA cauthA ArA pUrva karor3a varSa dUsarA ArA pA~cavA~ ArA 130 varSa pahalA ArA chaThA ArA bIsa varSa karmagraMtha (bhAga-1) 153
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiryaMca gati meM jaghanya AyuSya antarmuhUrta va utkRSTa AyuSya tIna palyoyama hai| utkRSTa AyuSya paryAptA bAdara pRthvIkAya | 22 hajAra varSa paryAptA bAdara apkAya 7 hajAra varSa paryAptA bAdara teukAya 3 ahorAtra paryAptA bAdara vAyukAya 3,000 varSa paryAptA bAdara vanaspatikAya | 10,000 varSa paryAptA bAdara beindriya | 12 varSa paryAptA bAdara teindriya |49 dina paryAptA bAdara caurindriya 6 mAsa garbhaja jalacara, uraparisarpa, bhuja parisarpa pUrva karor3a varSa garbhaja catuSpada tIna palyopama garbhaja khecara palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga saMmUrchima jalacara pUrva karor3a varSa uraparisarpa 53,000 varSa bhUja parisarpa 42,000 varSa catuSpada 84,000 varSa khecara 72,000 varSa MOTHER karmagraMtha (bhAga-1)) 4154 dey
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma karma AtmA kA mUlabhUta svabhAva arUpI hai, arthAt AtmA meM kisI prakAra kA rUpa-AkAra nahIM hai / yahA~ arUpI se tAtparya AtmA meM varNa nahIM hai, gaMdha nahIM hai, rasa nahIM hai, sparza nahIM aura zabda nahIM hai, AkAra nahIM hai | jisa prakAra naTa maMDalI kA nAyaka, apane adhIna kAma karanevAle naToM ko vividha prakAra ke veSa Adi bhajane ke lie bAdhya karatA hai, usI prakAra jo karma AtmA ko naraka Adi vividha gatiyoM meM vividha prakAra ke AkAra Adi dhAraNa karane ke lie bAdhya karatA hai, usa karma kA nAma, nAmakarma hai / / isa karma ke udaya se AtmA naraka Adi gatiyoM meM vividha prakAra ke AkAra-paryAya ko dhAraNa karatI hai | yaha karma citrakAra ke samAna hai / jisa prakAra citrakAra apanI matikalpanAnusAra vividha prakAra ke citra taiyAra karatA hai, usI prakAra yaha karma saMsArI jIvoM ko vividha gati , jAti Adi ke AkAra pradAna karatA hai | apekSA bheda se nAmakarma ke bayAlIsa, tirAnavai, ekasau tIna aura saDasaTha bheda batAe gae haiM / | piMDa prakRti kA svarUpa gai jAi taNu uvaMgA, baMdhaNa saMghAyaNAni saMghayaNA / saMThANa vaNNa gaMdha rasa, phAsa ANu pubbi vihaga-gaI / / 24 / / zabdArtha gai=gati, jAi=jAti, taNu zarIra, uvaMgA-upAMga , baMdhaNa baMdhana, saMghAyaNANi=saMghAtana, saMghayaNA=saMghayaNa, saMThANa saMsthAna, vaNNa varNa, gaMdha gaMdha, rasa-rasa, phAsa sparza, ANupUvi AnupUrvI, vihaga-gai-vihAyogati / gAthArtha gati , jAti , zarIra, aMgopAMga , baMdhana, saMghAtana, saMghayaNa, saMsthAna, varNa, gaMdha, rasa, sparza, AnupUrvI aura vihAyogati ye 14 piMDa prakRti hai | (karmagraMtha (bhAga-1) =1553
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecana 1) gatinAma karma : AtmA kA mUlabhUta svabhAva 'sthira' (acala) rahane kA hai, paraMtu gati nAma karma ke udaya ke kAraNa AtmA ko eka jagaha se dUsarI jagaha arthAt eka gati se dUsarI gati meM jAnA par3atA hai | 2) jAti nAmakarma : aneka vyaktiyoM meM rahe samAna pariNAma ko jAti kahA jAtA hai / jaise pRthvIkAya, apkAya Adi sabhI ko ekendriya kahA jAtA hai / 3-4) zarIra va aMgopAMga nAma karma : AtmA kA mUlabhUta svabhAva azarIrI hai, paraMtu saMsAra meM rahanA ho to use zarIra dhAraNa karanA hI par3atA hai / AtmA ko bhinna bhinna gati meM alaga alaga zarIra kI prApti zarIra nAma karma ke udaya se aura zarIra ke aMga upAMga kI prApti aMgopAMga nAma karma ke udaya se hotI hai| ____5) baMdhana nAma karma : jisa karma ke udaya se pUrva gRhIta audArika Adi zarIra pudgaloM ke sAtha navIna grahaNa kie jAnevAle pudgaloM kA saMbaMdha ho, use baMdhana nAma karma kahate haiN| 6) saMghAtana nAma karma : utpatti sthAna meM AI huI AtmA , zarIra nAma karma ke udaya se, jisa AkAza pradeza meM ho, usa AkAza pradeza meM se zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa kara zarIra rUpa meM pariNata karatI hai, phira una pudagaloM ko apane zarIra kI laMbAI-cauDAI aura moTAI ke anusAra usakA piMDa (samUha) karatI hai, usI ko zAstrIya bhASA meM saMghAtana kahA jAtA hai| 7) saMghayaNa nAma karma : utpatti sthAna meM rahI huI AtmA, zarIra nAma karma ke udaya se zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa kara zarIra paryApti ke bala se rakta, mAMsa Adi sAta dhAtumaya zarIra banAtI hai, phira usa zarIra ko majabUta karane ke lie haDDiyoM kI viziSTa racanA hotI hai, jise saMghayaNa kahate haiM | usa saMghayaNa kI prApti saMghayaNa nAma karma ke udaya se hotI hai / 8) saMsthAna nAma karma : zarIra ke rUpa meM pariNata hae pudagaloM ko svazarIra kI laMbAI-caur3AI aura moTAI ke anusAra pudgala piMDa taiyAra hone ke bAda usake avayava sama aura viSama AkAra meM banakara acchI yA kharAba AkRti utpanna hotI hai, use saMsthAna kahate haiM / 9-10-11-12) varNa-gaMdha-rasa aura sparza nAma karma : saMsArI jIva zarIra yogya pudgaloM ko grahaNa kara unheM zarIra ke rUpa meM pariNata karatA hai, usa karmagraMtha (bhAga-1) 1156 Held
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya usameM vividha varNa, gaMdha, rasa aura sparza paidA hote haiM | una varNa Adi ko paidA karane kA kAma varNa Adi nAma karma karate haiM / 13) AnupUrvI nAma karma : maraNa sthAna se utpatti sthAna samazreNi meM ho to jIva Rjugati se utpatti sthAna meM pahu~ca jAtA hai, usa samaya use kisI kI madada kI jarUrata nahIM rahatI hai, paraMtu utpatti sthAna se viSama gati meM jAnA ho to mor3avAle sthAna para use madada kI jarUrata par3atI hai, yaha AnupUrvI nAma karma usa mor3a ke sthAna para jIva ko Age bar3hAne meM sahAyaka banatA hai| 14) vihAyogati : jisa karma ke udaya se jIva kI cAla zubha athavA azubha hotI hai, use vihAyogati nAma karma kahate haiM / piMDapayaDi tti caudasa, paraghA ussAsa AyavujjoyaM / aguru lahu tittha nimiNo-vaghAyamia aTTa patteA / / 25 / / zabdArtha piMDapayaDi-piMDa prakRtiyA~, tti isa prakAra, caudasa-caudaha, paraghA=parAghAta, ussAsa zvAsocchvAsa, AyavujjoyaM Atapa-udyota, agurulahu agurulaghu, tittha tIrthaMkara, nimiNo nirmANa, vaghAyaM=upaghAta, ia isa prakAra, aTTha-ATha, patteA pratyeka | gAthArtha isa prakAra caudaha piMDa prakRtiyA~ samajhanI cAhie / parAghAta, zvAsocchvAsa , Atapa, udyota, agurulaghu, tIrthaMkara, nirmANa aura upaghAtaye ATha pratyeka prakRtiyA~ haiM / vivecana parAghAta Adi ATha pratyeka prakRtiyA~ kahalAtI haiM | inakA vistRta varNana Age kI gAthAoM meM kiyA jAegA / trasa-dazaka sthAvara dazaka tasa bAyara-pajjataM, patteya-thiraM subhaM ca subhagaM ca / susarAijja jasaM, tasa dasagaM thAvara dasaM tu imaM / / 26 / / (karmagraMtha (bhAga-1) 1157
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ thAvara suhuma apajjaM, sAhAraNa-athira-asubha dubhagANi | dussara-NAijjA jasamia nAme searA vIsaM ||27 || zabdArtha tasa-trasa, bAyara=bAdara, pajjattaM paryApta, patteya pratyeka, thiraM sthira, subhaM=zubha, subhagaM saubhAgya, susarAijja=susvara, Adeya, jasaM yaza, tasadasagaM trasadazaka, thAvaradasaMsthAvara dazaka, imaM yaha, thAvara sthAvara, suhama sUkSma , apajjaM=aparyApta, sAhAraNa sAdhAraNa, athira asthira, asubha azubha , dubhagANi daurbhAgya, dussara-duHsvara, aNAijja jasaM anAdeya, apayaza, ia isa prakAra, nAme nAma karma meM, seyarA itara (virodhI) sahita, vIsa-bIsa / gAthArtha trasa nAma karma , bAdara nAma karma , paryApta nAma karma , pratyeka nAma karma, sthira nAma karma , zubha nAma karma , saubhAgya nAma karma , susvara nAma karma , Adeya nAma karma, yaza nAma karma, ye dasa, trasa-dazaka kahalAte haiM / sthAvara nAma karma , sUkSma nAma karma , aparyApta nAma karma , sAdhAraNa nAma karma , asthira nAma karma , azubha nAma karma, durbhAgya nAma karma , duHsvara nAma karma , anAdeya nAma karma , apayaza nAma karma , ye nAma karma kI paraspara virodhI bIsa prakRtiyA~ haiM | vivecana dasa-dasa prakRtiyoM ke samUha ko dazaka kahA jAtA hai | trasa dazaka arthAt trasa Adi dasa prakRtiyA~ / sthAvara dazaka = sthAvara Adi dasa prakRtiyA~ / ye prakRtiyA~ paraspara virodhI haiM | jaise trasa kI virodhI sthAvara hai | isa prakAra saba meM samajha lenA cAhie / nAma karma ke jo 42 bheda batalAye haiM, ve isa prakAra hote haiM 14 piMDa prakRtiyA~ 8 pratyeka prakRtiyA~ 10 trasa dazaka 10 sthAvara dazaka 42 karmagraMtha (bhAga-1) 1580
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ / katipaya saMjJAe~ .................. tasa cau thira chakkaM, athira chakkaM suhumatiga thAvara caukkaM / subhagatigAi-vibhAsA, tayAi saMkhAhiM payaDIhiM / / 28 / / vaNNa cau agurulahucau-tasAi duti caurachakkamiccAi / iya annAvi vibhAsA, tayAi saMkhAhi payaDIhiM / / 29 / / zabdArtha tasacautrasa catuSka, thira chakkaM sthira SaTka, athira chakkaM asthira SaTka, suhumatiga=sUkSma trika, thAvara caukkaM sthAvara catuSka, subhagatigAi-subhaga trika Adi, vibhAsA=vibhASAe~, tayAi-vaha Adi, saMkhAhiM saMkhyA dvArA, payaDIhiM prakRtiyoM se / vaNNacau=varNa catuSka, agurulahucau=agurulaghu catuSka, tasAiprasa Adi, duti-caura chakkaM dvika, trika, catuSka, SaTka, iccAi-ityAdi, iya isa prakAra, annAvi dUsarI bhI / gAthArtha trasa catuSka, sthira SaTka, asthira SaTka, sUkSmatrika, sthAvara catuSka, subhagatrika Adi jo pAribhASika saMjJAe~ haiM, unameM prAraMbha honevAlI prakRti ke nAma sahita Age jo saMkhyA dI gaI hai, utanI prakRti lenI cAhie / varNa catuSka, agurulaghu catuSka, trasa dvika, trasa trika, trasa catuSka, trasa SaTka Adi saMjJAe~ haiM / isa prakAra anya bhI una-una prakRtiyoM ke nAma ginane se dUsarI-dUsarI saMjJAe~ samajha lenI cAhie / vivecana karma stava tathA Agama Adi graMthoM meM graMtha kI lAghavatA ke lie kucha prakRti ke nAma dekara usake Age do tIna Adi saMkhyA batAkara kucha saMjJAe~ batAI gaI haiM / jo isa prakAra haiM karmagraMtha (bhAga-1)) 159
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1) trasa catuSka-trasa Adi cAra 1) trasa nAma 2) bAdara nAma 3) paryApta nAma aura 4) pratyeka nAma / 2) sthira SaTka-1) sthira nAma 2) zubha nAma 3) subhaga nAma 4) susvara nAma 5) Adeya nAma 6) yaza nAma / 3) asthira SaTka-1) asthira nAma 2) azubha nAma 3) durbhaga nAma 4) duHsvara nAma 5) anAdeya nAma aura 6) apayaza nAma / 4) sthAvara catuSka-1) sthAvara nAma 2) sUkSma nAma 3) aparyApta nAma 4) sAdhAraNa nAma 5) subhaga trika-1) subhaganAma 2) susvara nAma 3) Adeya nAma 6) varNa catuSka-1) varNa nAma 2) gaMdha nAma 3) rasanAma 4) sparza nAma 7) agurulaghu catuSka-1) agurulaghu nAma 2) upaghAta nAma 3) parAghAta nAma 4) ucchvAsa nAma 8) trasadvika-1) trasa nAma 2) bAdara nAma 9) trasatrika-1) trasa nAma 2) bAdara nAma 3) paryApta nAma 10) trasa SaTka-1) trasa nAma 2) bAdaranAma 3) paryAptanAma 4) pratyeka nAma 5) sthira nAma 6) zubha nAma / piMDa prakRti ke uttara-bheda gaiAiNa u kamaso, cau-paNa-paNa-ti paNa-paMca-cha-chakkaM / paNa-duga-paNar3ha-cau-duga, ia uttara bheya-paNa saTThI ||30 / / zabdArtha __gai AiNa=gati Adi kA, kamaso kramazaH, cau cAra, paNa pA~ca, ti-tIna, cha-chaha, chakkaM chaha, duga-do, paNa pA~ca aura ATha, ia isa prakAra, uttara bheya-uttara bheda, paNa-saTThI-paiMsaTha / gAthArtha __ pahale kahI gaI nAma-karma kI 14 piMDa prakRtiyoM ke kramazaH cAra, pA~ca, karmagraMtha (bhAga-1) 160
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pA~ca, tIna, pA~ca, pA~ca, chaha, chaha, pA~ca, do, pA~ca, ATha, cAra aura do bheda hote haiM, ina saba bhedoM ko jor3ane para kula paiMsaTha bheda hote haiM | vivecana piMDa prakRti ke 14 bhedoM kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza isa gAthA meM batAyA gayA hai 1. gati nAma karma 2. jAti nAma karma 5 bheda zarIra nAma karma 5 bheda aMgopAMga nAma karma baMdhana nAma karma saMghAtana nAma karma saMghayaNa nAma karma 6 bheda 8. saMsthAna nAma karma 6 bheda varNa nAmaM karma 10. gaMdha nAma karma 2 bheda 11. rasa nAma karma 12. sparza nAma karma 13. AnupUrvI nAma karma 4 bheda 14. vihAyogati nAma karma 2 bheda kula 65 bheda hue| aDavIsa juA tinavai, saMte vA panarabaMdhaNe tisayaM / baMdhaNa saMghAyagaho, taNUsu sAmaNNa-vaNNacau ||31 / / mu Nu 0 0 ja ja zabdArtha aDavIsa aTThAIsa, juA yukta, tinavai-terAnavai, saMte sattA meM, vA=athavA, panara paMdraha, baMdhaNe baMdhana, tisayaM eka sau tIna, baMdhaNa=baMdhana, karmagraMtha (bhAga-1) 161 rA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMghAyagaho saMghAtana kA samAveza, taNUsu-zarIra meM, sAmaNNa sAmAnya se, vaNNacau varNa Adi cAra ! gAthArtha piMDa prakRti kI kula 65 prakRtiyoM ke sAtha 28 prakRti (8 pratyeka + 10 trasa + 10 sthAvara dazaka) jor3ane para tairAnave prakRti hotI haiM / 15 baMdhana kI vivakSA karane para 103 hotI haiM | baMdhana aura saMghAtana kA zarIra meM samAveza karane para tathA sAmAnya se varNa Adi cAra grahaNa karane para 67 prakRti hotI vivecana sattA kI apekSA nAma karma kI 93 aura 103 prakRtiyA~ hotI haiM / baMdhana nAma karma aura saMghAtana nAma karma kI prakRtiyA~ zarIra ke Azrita haiM, ataH 15 baMdhana tathA 5 saMghAtana ke kula 20 bheda tathA varNa-gaMdha-rasa aura sparza ke kula 20 bheda ke badale cAra hI bheda ginane para 16 bheda kama ho jAte haiM / usa prakAra 20 + 16 = 36 prakRti kama ho jAne para 103-36=67 prakRti hI bacatI hai| baMdha, udaya aura udIraNA kI apekSA nAmakarma ke 67 bheda haiM | ia sattaTThI baMdhodae a, na ya sammamIsayA baMdhe | baMdhudae sattAe, vIsa-duvIsa-TThavaNNa sayaM ||32 / / zabdArtha ia isa prakAra, sattaTThI saDasaTha, baMdhodae=baMdha tathA udaya meM, na=nahIM, ya aura, samma samyag, mIsayA mizra, baMdhudae baMdha aura udaya meM, sattAe sattA meM, vIsa-bIsa , duvIsa-bAIsa, DhavaNNa=aTThAvana , sayaM-sau / gAthArtha isa prakAra 67 prakRti baMdha, udaya aura udIraNA meM hote haiM | samyaktva mohanIya aura mizramohanIya kI prakRti baMdha meM nahIM hotI hai ataH baMdha, udaya aura sattA meM kramazaH 120, 122 tathA 158 prakRtiyA~ hotI haiM | karmagraMtha (bhAga-1) %EL 162
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecana prati samaya grahaNa kie jA rahe karma-pudgaloM kA loha-agni athavA kSIra-nIra kI taraha AtmA ke sAtha jo saMbaMdha hotA hai, use baMdha kahate haiM / karma ke phala ke anubhava ko udaya kahA jAtA hai | udaya meM nahIM A rahe karma pudgaloM ko prayatna vizeSa dvArA jaldI udaya meM lAkara bhoganA, use udIraNA kahA jAtA hai / AtmA ke sAtha karma-pudgaloM ke astitva ko sattA kahA jAtA hai / jisa prakAra nAma karma ke kula 103 bheda hone para bhI baMdha kI apekSA se 67 bheda hI haiM usI prakAra mohanIya karma ke udaya kI apekSA se 28 bheda hone para bhI baMdha kI apekSA se 26 bheda hI haiM / kyoMki mohanIya karma kI do prakRtisamyaktva mohanIya aura mizra mohanIya kA baMdha nahIM hotA hai / baMdha to mithyAtva mohanIya kA hI hotA hai, paraMtu samyaktva guNa ke kAraNa usI ke jo zuddha pudgala hote haiM use samyaktva mohanIya aura jo ardha zuddha pudgala hote haiM, unheM mizra mohanIya kahA jAtA hai | isa prakAra ATha karmoM kI baMdha yogya kula prakRtiyA~ 120 haiM / jJAnAvaraNIya kI 5 darzanAvaraNIya kI 9 vedanIya kI mohanIya kI AyuSya kI nAma kI gotra kI aMtarAya kI yoga 120 udaya aura udIraNA meM mohanIya karma kI samyaktva mohanIya aura mizra mohanIya ko joDane se 120 + 2 = 122 bheda hote haiM / karmagraMtha (bhAga-1) ra 163
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattA kI apekSA nAma karma kI 102 prakRtiyA~ ginane se kula 158 bheda hote haiN| baMdhana ke 15 bheda kI jagaha 5 hI bheda liye jA~ya to 148 bheda bhI hote haiN| gati-jAti-zarIra niraya tiri nara sura gai, iga bia tia cau paNiMdi jAio / orAla viuvvAhAraga-tea-kammaNa paNa sarIrA ||33 / / zabdArtha niraya=nAraka, tiri=tiryaMca, nara manuSya , suragai=devagati, iga-eka, bia=do, tiya-tIna, cau cAra, paNiMdi-paMcendriya, jAio=jAtiyA~, orAla audArika, viuvva vaikriya, AhAraga AhAraka, tea=tejasa, kammaNa kArmaNa, paNa pA~ca, sarIrA zarIra / gAthArtha naraka, tiryaMca , manuSya aura deva ye cAra gatiyA~ haiM, ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya aura paMcendriya ye pAMca jAtiyA~ haiM, audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ye pA~ca zarIra haiM / vivecana sukha-duHkha ke upabhoga ke lie avasthA vizeSa kI prApti ko gati kahate hai / ___ 1) deva gati-ugra puNya ke bhoga ke lie jIvAtmA ko devaloka meM divya sukhavAlI avasthA prApta hotI hai, use devagati kahate haiM, usakA kAraNa devagati nAma karma hai| __2) manuSya gati-manuSya gati nAma karma ke udaya se manuSya gati prApta hotI hai| 3) tiryaMca gati-tiryaMca gati nAma karma ke udaya se tiryaMca gati kI prApti hotI hai| karmagraMtha (bhAga-1) 164
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4) naraka gati-naraka gati nAma karma ke udaya se AtmA ko naraka gati kI prApti hotI hai| ___ cAlU bhava ke AyuSya kI samApti ke bAda agale bhava meM jisa AyuSya kA udaya cAlU hotA hai, usI ke sAtha usa gatinAma karma kA udaya bhI cAlU ho jAtA hai| ___ jaise koI manuSya marakara devaloka meM gayA ho to devAyuSya ke prAraMbha ke sAtha hI deva gati kA udaya cAlU ho jAtA hai | devagati meM bhuvanapati se anuttara taka devoM ke sukha meM vRddhi hotI rahatI hai tathA naraka gati meM pahalI naraka se sAtavIM naraka meM kramazaH duHkha kI vRddhi hotI rahatI hai| 2. jAti nAma karma paraspara samAna cetanA zakti kI apekSA saMsArI jIvoM ko pA~ca bhAgoM meM bA~TA gayA hai| (2) jAtinAma karma : ekendriya se paMcendriya taka ke jIvoM meM vividha prakAra ke samAna pariNAma rUpa sAmAnya ko jAti kahate haiM tathA usa jAti ko prApta karAne vAle karma ko jAtinAma karma kahate haiM / isake mukhya 5 bheda haiM ___ 1. ekendriya jAti nAma karma : jisa karma ke udaya se jIvAtmA ko eka hI indriya kI prApti hotI hai-jaise pRthvIkAya, apkAya ke jIva / 2. beindriya jAti nAma karma : jisa karma ke udaya se jIvAtmA ko do indriyoM kI prApti hotI hai / jaise-kRmi Adi / 3. teindriya jAti nAma karma : jisa karma ke udaya se jIvAtmA ko tIna indriyoM kI prApti hotI hai / udAharaNa-makor3A Adi / 4. caurindriya jAti nAma karma : jisa karma ke udaya se jIvAtmA ko cAra indriyoM kI prApti hotI hai / udAharaNa-bicchU Adi / 5. paMcendriya jAti nAma karma : jisa karma ke udaya se jIvAtmA ko paMcendriyapane kI prApti hotI hai / udAharaNa-manuSya Adi / (3) zarIra nAma karma : saMsArI AtmA isa saMsAra meM zarIra ke binA (karmagraMtha (bhAga-1)) 1165
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM raha sakatI hai / kisI bhI gati meM rahI AtmA ko zarIra to dhAraNa karanA hI par3atA hai| yadyapi jIvoM ke zarIra bhinna-bhinna hone para bhI kArya-kAraNa Adi kI sadRzatA ke kAraNa zarIra ke kula 5 vibhAga kie gae haiM / inameM taijasa va kArmaNa zarIra to jIvAtmA ke sAtha anAdi kAla se lage hue haiM / isake sAtha hI jisa hai| deva va naraka gati meM jIvoM ke vaikriya zarIra hotA hai, jabaki manuSya va tiryaMca gati meM jIvoM ke audArika zarIra hotA hai| 1. audArika zarIra-tIrthaMkara-gaNadhara kI apekSA udAra arthAt pradhAna tathA vaikriya kI apekSA se sthUla vargaNA ke pudgaloM se banA zarIra audArika zarIra kahalAtA hai / isa zarIra kA chedana-bhedana ho sakatA hai, yaha zarIra agni se jala bhI sakatA hai / yaha zarIra manuSya va tiryaMcoM ke hotA hai| 2. vaikriya zarIra-vividha rUpoM ko dhAraNa kara sake, use vaikriya zarIra kahate haiM / deva va nAraka jIvoM ko bhavadhAraNIya vaikriya zarIra hotA hai, jabaki manuSya va tiryaMca ko labdhi-janya vaikriya zarIra hotA hai / audArika vargaNA kI apekSA yaha zarIra atyaMta sUkSma hotA hai / 3. AhAraka zarIra-AhAraka labdhidhArI caudaha pUrvadhara muni, tIrthaMkara kI Rddhi dekhane athavA apane praznoM ke samAdhAna ke lie AhAraka zarIra banAte haiM / yaha zarIra AhAraka vargaNA ke pudgaloM se banA hotA hai aura eka hAtha pramANa hotA hai / yahA~ se mahAvideha kSetra meM jAkara vApasa lauTane meM bhI isa zarIra ko mAtra antarmuhUrta hI lagatA hai| ___4. taijasa zarIra-khAe hue bhojana ko pacAne meM kAraNabhUta zarIra ko taijasa zarIra kahate haiM / zarIra meM rahI jaTharAgni yaha taijasa zarIra hI hai / jisa prakAra agni meM miTTI ke ghar3e ko pakAne kI zakti rahI huI hai aura Aga se pakane ke bAda hI vaha ghar3A pAnI bharane ke kAma meM A sakatA hai, usI prakAra karatA hai| karmagraMtha (bhAga-1) 166
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyu pAe hue vyakti ke bAhya zarIra meM se taijasa zarIra ke nikala jAne ke sAtha hI vaha zarIra ThaMDA par3a jAtA hai / usa zarIra meM se garmI nikala jAtI hai, usake bAda usa zarIra ko mRta deha ghoSita kiyA jAtA hai / yaha zarIra AtmA ke sAtha anAdikAla se jur3A huA hai aura vigraha gati meM bhI yaha zarIra sAtha rahatA hai| 5. kArmaNa zarIra-AtmA ke sAtha lage karma-paramANuoM ke samUha ko hI kArmaNa zarIra kahate haiM / pAnI va dUdha ke mizraNa kI taraha ye karma vargaNAe~ AtmA ke sAtha ekameka hokara rahI huI haiM / yaha zarIra bhI AtmA ke sAtha anAdikAla se lagA huA hai aura vigraha gati meM bhI AtmA ke sAtha rahatA hai| ina pA~coM zarIra kA pramANa kramazaH sUkSma-sUkSmatara hai, paraMtu paramANuoM kI saMkhyA kramazaH adhika-adhika hI hotI hai| * audArika, vaikriya va AhAraka kI apekSA taijasa va kArmaNa zarIra atyaMta hI sUkSma hote haiM / * audArika va vaikriya zarIra kA saMbaMdha eka bhava taka hotA hai / mRtyu ke sAtha hI usa zarIra ko chor3anA par3atA hai, jabaki taijasa va kArmaNa zarIra mRtyu ke bAda bhI AtmA ke sAtha jur3e rahate haiM / pravAha kI apekSA ye donoM zarIra AtmA ke sAtha anAdikAla se haiM | * saMsArI AtmA ko eka samaya meM kama se kama do va adhikatama cAra zarIra hote haiN| * vigrahagati meM AtmA ke sAtha mAtra do, taijasa va kArmaNa zarIra hI hote haiN| * adhika samaya ke lie jIvAtmA ko taijasa-kArmaNa va audArika zarIra (manuSya va tiryaMca gati meM) tathA taijasa-kArmaNa va vaikriya zarIra (deva va nAraka gati meM) hote haiN| * eka sAtha cAra zarIra-audArika, vaikriya, taijasa va kArmaNa zarIravaikriya-labdhidhArI manuSya va tiryaMca ko hotA hai tathA audArika-AhAraka-taijasa aura kArmaNa zarIra, AhAraka-labdhidhArI caudaha pUrvI muni ko AhAraka-zarIra banAte samaya hotA hai| karmagraMtha (bhAga-1)) 6167
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AhAraka labdhivaMta muni ko vaikriya labdhi bhI ho sakatI hai, phira bhI una donoM labdhiyoM kA prayoga eka sAtha nahIM hotA hai| * devatA-nArakoM ko bhavadhAraNIya vaikriya zarIra hotA hai, jaba ki tiryaMca-manuSyoM ko labdhijanya hI vaikriya zarIra hotA hai | isa prakAra audArika Adi zarIra kI prApti meM kAraNabhUta yaha zarIra nAmakarma hai| kArmaNa zarIra aura kArmaNa zarIra nAmakarma meM bhinnatA hai / kArmaNa vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karane meM hetu bhUta kArmaNa zarIra nAmakarma kI eka uttara prakRti hai arthAt jaba taka kArmaNa zarIra nAmakarma kA udaya hai taba taka AtmA kArmaNa vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karatI hai | AtmA ke sAtha ekAkAra bane ATha karma kI anaMta vargaNA ke piMDa kA nAma kArmaNa zarIra hai| aMgopAMga nAma karma ke bheda bAhUru piTThI sira ura, uvaraMga uvaMga aMgulI pamuhA / sesA aMgovaMgA, paDhama taNu tigassuvaMgANi ||34|| zabdArtha __ bAhu=bhujA, uru jaMghA, piTThI-pITha, sira mastaka, ura-hRdaya, aMga-aMga , uvaMga-upAMga, aMgulI pamuhA-aMgulI Adi sesA zeSa, aMgovaMgA=aMgaupAMga, paDhama taNu tigassa prathama tIna zarIra ko , uvaMgANi-upAMga | gAthArtha do hAtha, do paira, eka pITha, eka sira, eka chAtI aura eka peTa ye ATha aMga haiM / aMgulI Adi aMgoM ke sAtha jur3e hue choTe avayavoM ko upAMga aura zeSa aMgopAMga kahalAte haiM ye aMga Adi audArika Adi tIna zarIroM meM hI hote haiM / vivecana 4. aMgopAMga nAmakarma : do hAtha, do paira, pITha, sira, chAtI tathA peTa ye aMga kahalAte haiM tathA aMgoM ke sAtha saMlagna aMgulI, nAka, kAna Adi choTekarmagraMtha (bhAga-1) 1168
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ choTe avayavoM ko upAMga aura aMgulI kI rekhA aura parva Adi ko aMgopAMga kahate haiM / audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra meM hI aMgopAMga Adi hone se isake tIna mukhya bheda haiM __ 1. audArika aMgopAMga nAmakarma : jisa karma ke udaya se audArika zarIra meM pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayava banate haiM, use audArika aMgopAMga nAmakarma kahate haiM / 2. vaikriya aMgopAMga nAmakarma : jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra meM pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayava banate haiM, use vaikriya aMgopAMga nAmakarma kahate haiM / 3. AhAraka aMgopAMga nAmakarma : jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra rUpa meM pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayava banate haiM, use AhAraka aMgopAMga nAmakarma kahate haiM / baMdhana nAma karma uralAi puggalANaM nibaddha-bajjhaMtayANa saMbaMdhaM / jaM kuNai jausamaM taM, baMdhaNamuralAi taNunAmA ||35 / / zabdArtha uralAi-audArika Adi, puggalANaM-pudgaloM kA , nibaddha pahale ba~dhe hue, bajjhaMtayANaM ba~dhAte hue, saMbaMdha saMbaMdha, jaM jo kuNai karatA hai / jau samaM-lAkha ke samAna, taM vaha, baMdhaNaM baMdhana nAma karma , uralAi audArika Adi, taNu nAmA zarIra ke nAma | gAthArtha jo karma lAkha ke samAna ba~dhe hue aura nae ba~dhanevAle audArika Adi zarIra ke pudgaloM kA Apasa meM saMbaMdha karAtA hai, usa karma ko audArika Adi baMdhananAma karma kahate haiM / vivecana jisa prakAra lAkha , goMda Adi cikane padArtha do vastuoM ko paraspara karmagraMtha (bhAga-1)) = 169)
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ cipakA dete haiM, usI prakAra yaha baMdhana nAma karma , pahale grahaNa kie gae aura vartamAna meM grahaNa kie jA rahe audArika Adi zarIra ke pudgaloM ko bA~dha detA hai / yadi yaha baMdhana nAma karma nahIM hotA to una pudagaloM kA saMbaMdha bhI nahIM jur3atA aura ve pudgala havA meM aise hI ur3a jAte / __utpatti sthAna meM AyA huA jIva pahale samaya meM jina audArika Adi pudgaloM ko grahaNa karatA hai, use sarvabaMdha aura dUsare samaya se lekara maraNa samaya taka jina pudgaloM ko grahaNa karatA hai, use dezabaMdha kahA jAtA hai / 5. isa baMdhana nAma karma ke 5 bheda haiM : 1) audArika baMdhana nAma karma : jisa karma ke udaya se pahale grahaNa kie hue audArika pudgaloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kie jA rahe pudgaloM kA saMbaMdha hotA hai, use audArika baMdhana nAma karma kahate haiM / 2) vaikriya baMdhana nAma karma : pahale grahaNa kie vaikriya vargaNA ke pudgaloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kiyejA rahe vaikriya vargaNAoM ke pudgaloM kA jo saMbaMdha hotA hai, use vaikriya baMdhana nAma karma kahate haiM | __3) AhAraka baMdhana nAma karma : pahale grahaNa kie AhAraka vargaNA ke pudgaloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kie jA rahe AhAraka vargaNAoM ke pudgaloM kA jo saMbaMdha hotA hai, use AhAraka baMdhana nAma karma kahate haiM | ___4) taijasa baMdhana nAma karma : pahale grahaNa kie gae taijasa vargaNA ke pudgaloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kie jA rahe taijasa vargaNA ke pudgaloM kA jo saMbaMdha hotA hai, use taijasa baMdhana nAma karma kahate haiM / 5) kArmaNa baMdhana nAma karma : pahale grahaNa kie kArmaNa vargaNA ke pudgaloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kie jA rahe kArmaNa pudgaloM kA jo saMbaMdha hotA hai, use kArmaNa baMdhana nAma karma kahate haiM | pA~ca saMghAtana jaM saMghAyai uralAi, puggale tiNa gaNaM va daMtAlI / taM saMghAyaM baMdhaNamiva taNu nAmeNa paMcavihaM ||36 / / karmagraMtha (bhAga-1)== 1170 =
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha jaMjo, saMghAyai-ikaTThA karate haiM, uralAi=audArika Adi, puggale pudgaloM ko , tiNa gaNaM tRNa kA samUha, va=taraha, daMtAlI daMtAlI, taM vaha, saMghAyaM-saMghAtana nAmakarma , baMdhaNaM baMdhana, iya-taraha, taNu nAmeNa zarIra ke nAma se , paMcavihaM pA~ca prakAra kA / gAthArtha ___ jisa prakAra daMtAlI se tRNa kA samUha ekatra kiyA jAtA hai, usI prakAra jo karma audArika zarIra Adi pudgaloM ko ikaTThA karatA hai, use saMghAtana nAma karma kahate haiM | baMdhana kI taraha isake bhI audArika Adi pA~ca zarIroM ke nAma se 5 bheda hote haiM / vivecana 6. saMghAtana nAmakarma : daMtAlI dvArA jisa prakAra tRNa samUha ko ikaTThA kiyA jAtA hai, usI prakAra jo karma audArika Adi zarIra-pudgaloM ko ekatra karatA hai, use saMghAtana nAmakarma kahate haiM / pUrva gRhIta aura grahaNa kie jA rahe pudgaloM kA paraspara baMdhana tabhI saMbhava hai, jaba gRhIta aura gRhyamANa pudgala samIpa meM hoMge / arthAt ve donoM eka dUsare ke nikaTa hoMge, tabhI baMdhana honA saMbhava hai-yaha saMghAtana nAmakarma kA kArya hai| saMghAtana nAmakarma zarIra yogya pudgaloM ko nikaTa meM lAtA hai aura baMdhana nAmakarma ke dvArA ve sambaddha hote haiM / saMghAtana nAmakarma ke 5 bheda haiM : zarIra ke rUpa meM pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho, use audArika saMghAtana nAmakarma kahate haiM / 2. vaikriya saMghAtana nAmakarma : jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra rUpa meM pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho, vaha vaikriya saMghAtana nAmakarma kahalAtA hai| karmagraMtha (bhAga-1) - 171
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. AhAraka saMghAtana nAmakarma : jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra rUpa meM pariNata pudgaloM kA sAnnidhya ho, vaha AhAraka saMghAtana nAmakarma hai| 4. taijasa saMghAtana nAmakarma : jisa karma ke udaya se taijasa zarIra ke rUpa meM pariNata padgaloM kA sAnnidhya ho, vaha taijasa saMghAtana nAmakarma hai / 5. kArmaNa saMghAtana nAmakarma : jisa karma ke udaya se kArmaNa zarIra rUpa meM pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho vaha kArmaNa saMghAtana nAmakarma hai / orAla viubvAhArayANa, saga teya kamma juttANaM / nava baMdhaNANi iara du-sahiyANaM tinni te siMca ||37 / / zabdArtha orAla audArika, viuvvAhArayANa vaikriya-AhAraka, saga sahita, teyakamma taijasa-kArmaNa, juttANaM-yukta, nava-nau, baMdhaNANi=baMdhana, iara-dUsare, du-do, sahiyANa sahita , tinnitIna, tesiM-una do ke sAtha, ca aura | gAthArtha audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM kA apane nAma vAle aura taijasa va kArmaNa zarIra ke sAtha saMbaMdha jor3ane se baMdhana nAma karma ke nau bheda, taijasa-kArmaNa ko saMyukta rUpa se unake sAtha jor3ane se aura tIna bheda aura taijasa va kArmaNa ko apane nAmavAle va anya ke sAtha saMyoga karane para tIna bheda hote haiM, isa prakAra ina sabhI bhedoM ko milAne para baMdhana nAma karma ke 15 bheda hote haiN| vivecana baMdhana nAmakarma : jisa prakAra lAkha, goMda Adi cikane padArtha do vastuoM ko paraspara cipakA dete haiM-jor3a dete haiM, usI prakAra baMdhana nAmakarma, zarIra nAmakarma ke bala se pahale grahaNa kie hue aura vartamAna meM grahaNa ho rahe audArika Adi pudgaloM ko bA~dha detA hai | karmagraMtha (bhAga-1) % = 12}= ER 1720
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhana nAmakarma ke kula 15 bheda haiM 1. audArika audArika baMdhana nAmakarma : audArika pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe audArika pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai | 2. audArika taijasa baMdhana nAmakarma : audArika pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe taijasa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / 3. audArika kArmaNa baMdhana nAmakarma : audArika pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe kArmaNa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / 4. audArika taijasa kArmaNa baMdhana nAmakarma : audArika pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe taijasa-kArmaNa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai | 5. vaikriya-vaikriya baMdhana nAmakarma : vaikriya pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe vaikriya pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai | 6. vaikriya taijasa baMdhana nAmakarma : vaikriya pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe taijasa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / 7. vaikriya kArmaNa baMdhana nAmakarma : vaikriya pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe kArmaNa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / 8. vaikriya taijasa kArmaNa baMdhana nAmakarma : vaikriya pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe taijasa-kArmaNa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / 9. AhAraka AhAraka baMdhana nAmakarma : AhAraka pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe AhArika pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai| 10. AhAraka taijasa baMdhana nAmakarma : AhAraka pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe taijasa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / 11. AhAraka kArmaNa baMdhana nAmakarma : AhAraka pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe kArmaNa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / 12. AhAraka taijasa kArmaNa baMdhana nAmakarma : AhAraka pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe taijasa-kArmaNa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai | 13. taijasa kArmaNa baMdhana nAmakarma : taijasa pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe kArmaNa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai / karmagraMtha (bhAga-1) 173
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. taijasa taijasa baMdhana nAmakarma : taijasa pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe taijasa pudgaloM ke sAtha jor3ane kA kAma karatA hai | 15. kArmaNa kArmaNa baMdhana nAmakarma : kArmaNa pudgaloM ko nae ba~dhe jA rahe kArmaNa pudgaloM ke sAtha joDane kA kAma karatA hai / (7) chaha saMghayaNa saMghayaNamaTThinicao, taM chaddhA vajjarisaha nArAyaM / taha risahanArAyaM, nArAyaM addhanArAyaM ||38 / / kIlia chevaDhaM iha, risaho paTTo ya kIliA vajjaM / ubhao makkaDabaMdho, nArAyaM imamurAlaMge ||39 / / zabdArtha ___ saMghayaNaM saMghayaNa, aTTi nicao haDDI kI racanA, taM-vaha, chaddhA chaha prakAra, vajjarisahanArAyaM vajraRSabhanArAca , risaha nArAyaM RSabha nArAca, nArAyaM=nArAca , addhanArAyaM ardhanArAca, kIlia-kIlikA , chevaTuM=sevArta, iha yahA~, risaho=RSabha, paTTo-paTTA, kIliA kIlI , vajjaM vajra, umao=donoM ora, makkaDabaMdho markaTabaMdha, nArAyaM nArAca , ima yaha, urAlaMge audArika zarIra meM | gAthArtha haDDiyoM kI racanA vizeSa ko saMghayaNa kahate haiM / isake vajraRSabha nArAca, RSabha nArAca, ardha nArAca, kIlikA aura sevArta ye chaha bheda haiM | inameM RSabha kA artha paTTa veSTana, vajra kA artha kIla aura nArAca kA artha donoM ora markaTa baMdha samajhanA cAhie / vivecana saMghayaNa nAmakarma : haDDiyoM kI racanA vizeSa ko saMghayaNa kahate haiM / jisa nAmakarma ke udaya se haDDiyA~ Apasa meM jur3atI haiM, use saMghayaNa nAmakarma kahate haiM / audArika zarIra ke atirikta anya zarIra meM haDDiyA~ nahIM hotI haiM, isa kAraNa saMghayaNa nAma karma kA udaya audArika zarIra meM hI hotA hai | karmagraMtha (bhAga-1)) 1174
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMghayaNa nAma karma ke chaha bheda haiM 1. vajraRSabhanArAca saMghayaNa nAmakarma : vajra arthAt kIlI , RSabha arthAt veSTana-paTTI aura nArAca arthAt donoM ora markaTa baMdha | jisa saMghayaNa meM donoM ora se markaTa baMdha se ba~dhI huI do haDDiyoM ko bhedane vAlI haDDI para tIsarI haDDI kI kIla lagI ho use vajraRSabha nArAca kahate haiM / jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI isa prakAra kI racanA ho use vajraRSabha nArAca saMghayaNa kahate hai| 2. RSabhanArAca saMghayaNa : jisa racanA vizeSa meM donoM ora haDDiyoM kA markaTa baMdha ho, tIsarI haDDI kA paTTa bhI ho lekina tInoM ko bhedane vAlI haDDI kI kIlI na ho / jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI isa prakAra kI racanA ho, use RSabha nArAca saMghayaNa nAmakarma kahate haiM | ___3. nArAca saMghayaNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM donoM ora markaTa baMdha hoM lekina paTTa aura kIla na hoM use nArAca saMghayaNa nAmakarma kahate haiM / 4. ardhanArAca saMghayaNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM eka ora markaTabaMdha aura dUsarI ora kIla ho use ardhanArAca saMghayaNa nAmakarma kahate haiM / 5. kIlikA saMghayaNa : jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM markaTa baMdha aura paTTa na hoM kiMtu kIla se haDDiyA~ jur3I hoM use kIlikA saMghayaNa nAmakarma kahate haiN| 6. sevArta saMghayaNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM markaTabaMdha, veSTana aura kIla na hokara yoM hI haDDiyA~ Apasa meM jur3I hoM use sevArta saMghayaNa nAmakarma kahate haiM | (8) chaha saMsthAna tathA pAMca varNa samacauraMsaM niggoha, sAi khujjAi vAmaNaM huMDaM / saMThANA vannA kiNhanIla lohiya halidda siyA ||40 / / (karmagraMtha (bhAga-)= karmagraMtha (bhAga-1) = 175
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha samacauraMsaM samacaturastra , niggoha-nyagrodha, sAi-sAdi, khujjAi= kubja, vAmaNaM vAmana , huMDaM huMDaka, vaNNA varNa, kiNha kAlA, nIla-harA, lohia lAla , halidda-pIlA, siA zveta ! gAthArtha samacaturastra , nyagrodha, sAdi, kubja, vAmana aura huMDaka ye saMsthAna nAmakarma ke tathA kRSNa, nIla, lAla, pIlA aura zveta ye varNa nAmakarma ke bheda vivecana chaha saMsthAna : zarIra ke AkAra ko saMsthAna kahate haiM / jisa karma ke udaya se saMsthAna kI prApti ho use saMsthAna nAma karma kahate haiM | manuSya Adi meM jo zArIrika vibhinnatAe~ aura AkRti meM vividhatAe~ dikhAI detI haiM, usakA kAraNa saMsthAna nAma karma hai / saMsthAna nAmakarma ke chaha bheda haiM ___ 1. samacaturasra saMsthAna nAma karma : sama-samAna, catura-cAra tathA astrakoNa | paryaMkAsana meM baiThe hue puruSa ke do ghuTane kA aMtara, bAe~ skaMdha va dAe~ ghuTane kA antara, dAe~ skaMdha aura bAe~ ghuTane kA aMtara tathA Asana aura lalATa kA aMtara eka samAna ho use samacaturasra saMsthAna kahate haiM / jisa karma ke uddezya se isa prakAra ke saMsthAna kI prApti ho use samacaturastra saMsthAna nAmakarma kahate haiM / 2. nyagrodha parimaMDala saMsthAna nAmakarma : jisa karma ke udaya se zarIra kI AkRti nyagrodha ke samAna ho arthAt zarIra meM nAbhi se Upara ke avayava pUrNa va vyavasthita hoM tathA nAbhi se nIce ke avayava hIna hoM, use nyagrodha parimaMDala nAmakarma saMsthAna kahate haiM | 3. sAdi saMsthAna nAmakarma : jisa karma ke udaya se nAbhi se Upara ke avayava hIna hoM aura nAbhi ke nIca ke avayava pUrNa vyavasthita hoM, use sAdi saMsthAna nAmakarma kahate haiM / karmagraMtha (bhAga-1) E 176
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. kubja saMsthAna nAmakarma : jisa karma ke udaya se kubja (kubar3A) zarIra prApta ho, use kubja saMsthAna nAmakarma kahate haiM / 5. vAmana saMsthAna nAmakarma : jisa karma ke udaya se vAmana (baunA) zarIra prApta ho use vAmana saMsthAna nAmakarma kahate haiM / 6. huNDaka saMsthAna nAma karma : jisa karma ke udaya se zarIra ke sabhI avayava beDaula hoM-use haMDaka saMsthAna nAmakarma kahate haiM / 9. varNa nAmakarma : varNa nAma karma ke udaya se zarIra meM kRSNa, gaura Adi varNa hote haiM / isake pA~ca bheda haiM 1. kRSNa varNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra koyale jaisA kAlA hotA hai, use kRSNa varNa nAmakarma kahate haiM | 2. nIla varNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra tote ke paMkha kI taraha harA ho, use nIla varNa nAmakarma kahate haiM | 3. rakta varNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA varNa siMdUra kI taraha lAla ho, use rakta varNa nAma karma kahate haiM / 4. pIta varNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra haldI kI taraha pIlA ho, use pIta varNa nAmakarma kahate haiN| 5. zveta varNa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zaMkha kI taraha sapheda ho, use zveta varNa nAmakarma kahate haiM / pAMca rasa aura ATha sparza surahi durahi rasA paNa, tittakaDukasAya aMbilA mahurA / phAsA gurulahumiukhara, sIuNha siNiddha-rukkhaTThA ||41|| zabdArtha surahi-surabhigaMdha, durahi durabhigaMdha, rasA rasa , paNa pA~ca, titta=kar3avA, kaDu tIkhA, kasAya=tUrA, aMbilA amla, mahurA-mIThA, phAsA-sparza, guru bhArI, lahu-halkA , miu mRdu, khara kaThora, sIuNha zItauSNa, siNiddha-snigdha , rukkha lUkhA , aTThA=ATha / karmagraMtha (bhAga-1)) 177E
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthArtha __ sugaMdha aura durgaMdha ye do, gaMdhanAma karma ke bheda haiM, tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura ye rasanAma karma ke pA~ca bheda haiM tathA guru, laghu, mRdu, khara, zIta , uSNa, snigdha aura rukSa se sparza nAma karma ke ATha bheda haiM / vivecana 10. gaMdha nAma karma : isake do bheda haiM 1. surabhigaMdha nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM karpUra, kastUrI jaisI sugaMdha ho, use surabhigaMdha nAmakarma kahate haiM / 2. durabhigaMdha nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM sar3e. gale padArtha jaisI durgaMdha AtI ho use durabhigaMdha nAmakarma kahate haiM / 11. rasa nAma karma-isake 5 bheda haiM 1. tikta rasa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra soMTha athavA kAlI mirca kI taraha caraparA ho use tikta rasa nAmakarma kahate haiM | 2. kaTurasa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra nIma jaisA kaTu ho, use kaTurasa nAmakarma kahate haiM / 3. kaSAyarasa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra A~valA , baheDA jaisA kasailA ho, use kaSAya rasa nAmakarma kahate haiM / ___4. amla rasa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra nIMbu , imalI jaisA khaTTA ho, use amla rasa nAmakarma kahate haiM / 5. madhurarasa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra mizrI Adi mIThe padArtha jaisA ho use madhurarasa nAmakarma kahate haiM / 12. sparza nAmakarma : isake ATha bheda haiM 1. gurusparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra lohe kI taraha bhArI ho use gurusparza nAmakarma kahate haiM / 2. laghusparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra ruI kI taraha halkA ho use laghusparza nAmakarma kahate haiM | karmagraMtha (bhAga-1) 1785
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. 3. mRdusparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra makkhana kI taraha komala ho use mRdusparza nAmakarma kahate haiN| 4. karkaza sparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra karkaza ho use karkaza sparza nAmakarma kahate haiM / 5. zIta sparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra barpha kI taraha ThaMDA ho use zItasparza nAmakarma kahate haiN| 6. uSNa sparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra Aga kI taraha uSNa ho use uSNa sparza nAmakarma kahate haiN| 7. snigdha sparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra ghI kI taraha snigdha ho use snigdha sparza nAma karma kahate haiM / 8. rukSa sparza nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra bAlU kI taraha rUkhA ho use rUkSa sparza nAmakarma kahate haiM / nIla kasiNaM dugaMdhaM, tittaM kaDuaM guruM kharaM rukkhaM / sIaM ca asuha navagaM, ikkArasagaM subhaM sesaM ||42 / / zabdArtha nIla-harA, kasiNaM kAlA, dugaMdha durgaMdha, tittaM kar3avA, kaDuaM=tIkhA, guruM bhArI, kharaM-karkaza, rukkhaM rUkhA, sI-zIta, asuha navagaM ye nau azubha, ikkArasagaM=gyAraha, subhaM=zubha, sesaM zeSa | gAthArtha varNa catuSka kI bIsa prakRtiyoM meM se nIla , kRSNa, durgaMdha, tikta, kaTu, guru, karkaza, rukSa aura zIta ye nau azubha prakRtiyA~ haiM aura inheM chor3akara zeSa gyAraha prakRtiyA~ zubha haiN| vivecana varNa, gaMdha, rasa aura sparza nAma karma kI kula 20 uttara prakRtiyA~ haiM / inameM nau azubha aura 11 zubha haiM / azubha varNa - kRSNa varNa, nIla varNa azubha gaMdha - durgaMdha karmagraMtha (bhAga-1)) E1179
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ azubha rasa - tikta aura kaTurasa sparza - guru, karkaza, rukSa aura zIta sparza / zeSa 11 zubha prakRtiyA~ haiM zubha varNa nAmakarma - zveta, pIta aura lohita zubha gaMdha nAmakarma - sugaMdha zubha rasa nAmakarma - kaSAya, amla , madhura zubha sparza nAmakarma - laghu, mRdu, snigdha aura uSNa sparza (13) cAra AnupUrvI ) cauha gaivvANupUcI, gai pucI dugaM tigaM niyAu juaM / pucI udao vakke, suha-asuha vasuTTa vihagagaI ||43 / / zabdArtha ___ cauha=cAra, gaila=gati kI taraha, aNupubI AnupUrvI, gai-puvvI, gati aura AnupUrvI, dugaM=do, tigaM=tIna, niyAujuaM apane AyuSya sahita, tigaM=trika, pubI udao=AnupUrvI kA udaya , vakke vakragati meM, suha-zubha, asuha=azubha , vasuTTa-vRSabha aura UMTa, vihagagai-vihAyogati | gAthArtha ___ gati nAmakarma ke anusAra AnupUrvI nAma karma ke bhI cAra bheda hote haiM, AnupUrta kA udaya sirpha vigrahagati meM hotA hai / gati aura AnupUrvI jor3ane se gati dvika aura usameM AyuSya jor3ane se gatitrika saMjJAe~ banatI haiM / baila aura U~Ta kI cAla kI taraha zubha azubha ke bheda se vihAyogati nAma karma ke do bheda haiN| vivecana AnupUrvI nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva vigraha gati meM apane utpatti sthAna para pahu~catA hai, use AnupUrvI nAmakarma kahate haiM | 1. mRtyu ke bAda utpatti sthala taka pahu~cane meM jIva kI gati do prakAra kI hotI hai-Rju aura vakra | Rju gati se sthalAMtara meM jAne ke lie jIva ko (karmagraMtha (bhAga-1)) 1 180 %
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI prakAra kA navIna prayatna karanA nahIM par3atA hai, kyoMki use pUrva zarIrajanya vega milatA hai aura vaha usI vega se dhanuSa meM se chUTe bANa kI taraha apane utpatti sthAna para pahu~ca jAtA hai, paraMtu jo vakragati hotI hai, usameM ghumAvamor3a hotA hai, vigraha gati meM rahA jIva jaba gati karatA hai taba AkAza pradezoM kI zreNI ke anusAra gati karatA huA Age bar3hatA hai, isa gati meM AnupUrvI nAmakarma kAraNa hai| yadi jIva kA utpatti sthAna samazreNI meM ho to AnupUrvI nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai arthAt vakragati meM hI AnupUrvI nAma karma kA udaya hotA hai, Rjugati meM nahIM / AnupUrvI ke cAra bheda haiM-1. devAnupUrvI nAma karma : jisa karma ke udaya se AtmA vigraha gati dvArA deva bhava meM jAtI hai use devAnupUrvI nAmakarma kahate haiM / 2. manuSyAnupUrvI nAmakarma : jisa karma ke udaya se AtmA vigrahagati dvArA manuSya bhava prApta karatI hai, use manuSyAnupUrvI nAmakarma kahate haiM | 3. tiryaMcAnupUrvI nAmakarma : jisa karma ke udaya se AtmA vigrahagati dvArA tiryaMcagati meM jAtI hai, use tiryaMcAnupUrvI nAmakarma kahate haiM / 4. narakAnupUrvI nAmakarma : jisa karma ke udaya se vigrahagati dvArA AtmA naraka gati prApta karatI hai, use narakAnupUrvI nAmakarma kahate haiM | (14.) vihAyogati : jIva kI gamanAgamana pravRtti meM niyAmaka karma ko vihAyogati nAmakarma kahate haiM / isake do bheda haiM 1. zubha vihAyogati : jisa karma ke udaya se jIva kI cAla hAthI-baila kI taraha zubha ho use zubha vihAyogati kahate haiM / 2. azubha vihAyogati : jisa karma ke udaya se jIva kI cAla U~Tagadhe Adi kI taraha azubha ho, use azubha vihAyogati kahate haiM | pratyeka-prakRtiyA~ paraghAudayA pANI paresiM baliNaMpi hoi duddhariso / usasiNaladdhi jutto, havei usAsa nAma vasA ||44|| (karmagraMtha (bhAga-1)) 181
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha ___ paraghAudayA parAghAta nAmakarma ke udaya se, pANI prANI, paresiM-dUsare, baliNaMpi-balavAna ko bhI, hoi-hotA hai, duddhariso=kaThinAI se jItanevAlA, usasiNa zvAsocchvAsa, laddhijutto labdhi se yukta, havei hotA hai, usAsa nAma vasA zvAsocchvAsa nAmakarma ke adhIna / gAthArtha parAghAta nAmakarma ke udaya se jIva dUsare balavAna vyakti ko bhI ajeya ho jAtA hai aura ucchvAsa nAmakarma ke udaya se jIva ucchavAsa labdhi yukta hotA hai / ____ 1. parAghAta nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva apane astitva mAtra se athavA vacana mAtra se anya vyaktiyoM para apanA prabhAva DAla sakatA ho, use parAghAta nAmakarma kahate haiM / isa karma ke udaya se jIva apane se adhika balavAna-buddhimAna aura vidvAnoM kI dRSTi meM bhI ajeya dikhAI detA hai, usake prabhAva se hI ve parAbhUta ho jAte haiN| 2. zvAsocchvAsa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva zvAsocchvAsa labdhi se yukta hotA hai, use zvAsocchvAsa nAmakarma kahate haiM | labdhi paryAptA jIva ko utpatti ke pahale samaya se prApta nAmakarma kA udaya cAlU hotA hai, usI samaya se vaha sva prAyogya paryApti ko pUrNa karanA AraMbha kara detA hai / jaba jIva zvAsocchvAsa paryApti se paryApta hotA hai, taba use zvAsocchvAsa nAmakarma kA udaya cAlU ho jAtA hai / zvAsa lene chor3ane kA kAraNa zvAsocchvAsa nAmakarma hai| Atapa-nAmakarma ravi biMbe u jIaMgaM, tAva juaM AyavAu na u jalaNe / jamusiNa phAsassa tahiM, lohia vaNNassa udautti / / 45 / / zabdArtha ravi biMbe sUrya biMba ke viSaya meM, jIaMga jIva kA aMga , tAvajuaMtApa yukta, AyavAu Atapa nAmakarma ke udaya se, na nahI, uparaMtu, karmagraMtha (bhAga-)= = 182 = =
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ jalaNe agnikAya kA zarIra, jaM kyoMki, usiNa phAsassa-uSNa sparza ko, tahiM usameM, lohia vaNNassa lAlavarNa kA , udau udaya, tti isa kAraNa / gAthArtha __Atapa nAma karma ke udaya se jIva kA aMga tApa yukta hotA hai, isakA udaya sUrya maMDala ke pArthiva zarIra meM hotA hai, paraMtu agnikAya jIvoM ko nahIM hotA hai, unheM uSNa sparza aura lohitavarNa nAma karma kA udaya hotA hai | 4. Atapa nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA apanA zarIra zIta hone para bhI uSNa prakAza detA ho, use Atapa nAmakarma kahate haiM, isa Atapa nAmakarma kA udaya sUrya biMba ke nIce rahe bAdara pRthvIkAya ke jIvoM ko hotA hai, ina jIvoM ke sivAya sUryamaMDala ke anya jIvoM ko Atapa nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai / Atapa nAmakarma kA udaya agnikAya ke jIvoM ko bhI nahIM hotA hai, kyoMki isa karma kA udaya unhIM jIvoM ko hotA hai, jinakA svayaM kA zarIra ThaNDA ho aura unakA prakAza uSNa ho / udyota-nAmakarma aNusiNa payAsarUvaM, jiyaMgamujjoyae ihujjoyA / jai devuttara vikkiya-joisa khajjoya mAivva ||46 / / zabdArtha aNusiNa-zIta, payAsarUvaM prakAza rUpa, jiyaMga-jIvoM kA aMga, ujjoyae-udyota karatA hai, jai yati, devuttara vikkiya=deva dvArA kiyA vaikriya , joisa jyotiSa, khajjoya khadyota , Aibva=Adi kI taraha / gAthArtha sAdhu aura devoM ke uttara vaikriya zarIra, caMdra, tArA Adi jyotiSa tathA juganU ke prakAza kI taraha udyota nAmakarma ke udaya se jIvoM kA zarIra zIta prakAza rUpa udyota karatA hai / vivecana 5. udyota nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva apane zarIra dvArA karmagraMtha (bhAga-1) 6183
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIta prakAza phailAtA ho, use udyota nAmakarma kahate haiM / isa karma kA udaya jyotiSI vimAna ke jIvoM ko hotA hai / khadyota va kucha vanaspati kA zarIra bhI isI prakAra kA hotA hai / devatA tathA labdhidhArI muni jaba uttara-vaikriya zarIra karate haiM, taba unake zarIra meM se ThaMDA prakAza nikalatA hai, use bhI udyotanAmakarma kA udaya samajhanA caahie| agurulaghu-tIrthaMkara nAmakarma aMgaM na guru na lahuaM, jAyai jIvassa agurulahu udayA / tittheNa tihuaNassa vi, pujjo se udao kevaliNo ||47|| zabdArtha __ aMga-aMga, guru bhArI, lahuaM halkA , jAyai hotA hai, jIvassa-jIva ko , aguru lahu udayA agurulaghu nAmakarma ke udaya se, tittheNa tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se, tihuaNassa-tIna bhuvana ke, pUjjo pUjya , se usakA , udao=udaya , kevaliNo kevalajJAnI ko / gAthArtha agurulaghu nAmakarma ke udaya se jIva kA zarIra na halkA hotA hai aura na hI bhArI hotA hai / tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se jIva tribhuvana ko bhI pUjya hotA hai, isakA udaya kevalajJAna kI prApti ke bAda hotA hai | vivecana 1. agurulaghu nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva ko ati bhArI bhI nahIM aura ati halkA bhI nahIM, aisA zarIra prApta ho use agurulaghu nAmakarma kahate haiM / 8. tIrthaMkara nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIvAtmA tribhuvana pUjya banatA hai / tIrthaMkara banane vAlI AtmA ko hI yaha karma udaya meM AtA hai / isa karma kA rasodaya kevalajJAna kI prApti ke sAtha hotA hai | isa karma kA udaya hone para AtmA aSTa mahAprAtihArya Adi se karmagraMtha (bhAga-1) = 184 =
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhUSita banatI hai | samavasaraNa meM baiThakara tIrthaMkara paramAtmA bhavya jIvoM ko dharma kA bodha dete haiM / deva-devendra aura cakravartI bhI inakI pUjA karate haiM | trasa-dazaka nirmANa-upaghAta nAmakarma aMgovaMga niamaNaM, nimmANaM kuNai suttahAra samaM / uvaghAyA uvahammai, sa-taNuvayava-laMbigAIhiM ||48 / / zabdArtha aMgovaMga aMgopAMga, niamaNaM niyamitapanA, nimmANaM nirmANa nAmakarma, kuNai karatA hai, suttahAra samaM suthAra ke samAna, uvaghAyA upaghAta nAmakarma ke udaya se, uvahammai=naSTa hote haiM, sataNu svayaM kA zarIra, vayavalaMbigAihiM= avayava, laMbikA Adi / gAthArtha __ nirmANa nAmakarma suthAra kI taraha zarIra ke aMga-upAMga Adi ko yathAyogya sthAna meM vyavasthita karatA hai / upaghAta nAma karma ke udaya se jIva apane zarIra kI avayavabhUtA laMbikA yAnI chaThI aMgulI Adi se kleza pAtA hai | vivecana zAstra meM aMgopAMga nAmakarma ko naukara evaM nirmANa nAmakarma ko suthAra kI upamA dI hai | naukara tulya aMgopAMga nAmakarma aMga, upAMga aura aMgopAMga taiyAra kara detA hai, paraMtu una avayavoM ko vyavasthita karane kA kAma nirmANa nAmakarma karatA hai| svayaM ke hI avayavoM se svayaM ko hI pIr3A ho, use upaghAta kahate haiM, usakA kAraNa upaghAtanAma karma hai / pratijihvA cauradAMta (oTha ke bAhara nikale hue dA~ta) laMbikA (chaThI aMgulI) Adi svayaM ke avayavoM se jIva svayaM duHkhI hotA hai | biticau paNiMdiya tasA, bAyarao bAyarA jiyA thUlA / niya niyapajjatijuyA, pajjattA laddhikaraNehiM / / 49 / / karmagraMtha (bhAga-1)) 185 :
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha bibeindriya, ti=teindriya, caucaurindriya, paNiMdiya=paMcendriya, tasA trasa , bAyarao=bAdara nAmakarma ke udaya se, bAyarA bAdara, jIA=jIva, thUlA sthUla, nia-nia apanI-apanI, pajjatti paryApti, juA yukta, pajjattA paryAptA, laddhi karaNehi labdhi aura karaNa se | gAthArtha trasa nAmakarma ke udaya se jIva do indriyavAlA, tIna indriyavAlA, cAra indriyavAlA aura pA~ca indriyavAlA banatA hai / bAdara nAmakarma ke udaya se jIva bAdara banatA hai | paryApta nAma karma ke udaya se svayogya paryApti se yukta hotA hai / paryApta jIva labdhi aura karaNa kI apekSA do prakAra ke hote haiN| vivecana jo jIva ThaMDI-garmI Adi se bacane ke lie chAyA Adi meM jA sakate haiM, unheM trasa kahate haiN| trasa nAma karma : jisa karma ke udaya se jIva ko trasapane kI prApti ho use trasa nAmakarma kahate haiM / jo jIva ThaMDI Adi ke trAsa se bacane ke lie chAyA Adi meM nahIM jA sakate hoM, unheM sthAvara kahate haiM / bAdara nAmakarma jisa karma ke udaya se jIva kA eka zarIra yA asaMkhya zarIra kA piMDa, jo A~kha se dekha sakate haiM, use bAdara nAmakarma kahate haiM / jisa karma ke udaya se asaMkhya zarIra kA piMDa hone para bhI jo A~kha se dikhAI nahIM detA ho, use sUkSma nAmakarma kahate haiM / sUkSma pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati jIvoM ko sUkSma nAmakarma kA udaya hotA hai / yadyapi bAdara vAyukAya meM apragaTa rUpa hone se asaMkhya zarIra kA piMDa bhI A~kha se dikhAI nahIM detA hai, paraMtu camar3I dvArA usakA anubhava kara sakate haiM, ataH unheM bhI bAdara nAmakarma kA udaya samajhanA cAhie / karmagraMtha (bhAga-1)) E41863
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryApta nAmakarma 3. paryApta nAmakarma : jisa zakti vizeSa se jIva , pudgaloM ko grahaNa kara unheM AhAra Adi ke rUpa meM pariNata karatA hai, use paryApti kahate haiM | paryAptiyA~ chaha haiM-AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura manaHparyApti / ekendriya jIva ke cAra, beindriya, teindriya, caurindriya aura asaMjJI paMcendriya jIva ko pA~ca tathA saMjJI paMcendriya jIva ko chaha paryAptiyA~ hotI haiM / jisa nAmakarma ke udaya se jIva sva yogya paryAptiyoM ko pUrNa karane meM sakSama hotA hai, use paryApta nAmakarma kahate haiM / paryApta jIvoM ke do bheda haiM 1) labdhi paryApta aura 2) karaNa paryApta / jo jIva apanI apanI yogya paryAptiyoM ko pUrNa karake hI marate haiM, pahale nahIM, ve labdhi paryApta kahalAte haiN| paryApta nAma karma ke udayavAle jIva, labdhi paryAptA tathA aparyApta nAma karma ke udayavAle jIva labdhi aparyApta kahalAte haiM / labdhi paryApta jIva, jaba taka sva yogya paryApti ko pUrNa nahIM karate haiM, taba taka ve karaNa aparyAptA kahalAte haiM aura svayogya paryApti ko jaba pUrA kara lete haiM, taba karaNa paryAptA kahalAte haiN| jo jIva labdhi paryAptA hote haiM, ve apane yogya paryApti pUrNa na kare taba taka karaNa aparyAptA aura usake bAda karaNa paryAptA hote haiM / 2. jo jIva labdhi aparyAptA hote haiM, ve avazya karaNa aparyAptA hote hai / 3. jo jIva karaNa paryAptA hote haiM, ve avazya labdhi paryAptA hote haiM / 4. jo jIva karaNa aparyAptA ho ve labdhi paryAptA aura aparyAptA ho sakate haiN| nAbhuvari sirAi suhaM, subhagAo sabajaNaiTTho ||50 / / zabdArtha patteyataNu pratyeka zarIra, patte pratyeka nAmakarma ke udaeNa-udaya se , daMta=dA~ta , aTThimAi haDDI Adi, thiraM sthira, nAbhuvari=nAbhi ke Upara, karmagraMtha (bhAga-1) 1187
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ sirAi mastaka Adi, suhaM zubhanAma karma ke udaya se , subhagAo=saubhAgya nAmakarma ke udaya se , savvajaNa iTTho sabhI logoM ko priya ! gAthArtha pratyeka nAmakarma ke udaya se jIvoM ke alaga-alaga zarIra hote haiM | sthira nAmakarma ke udaya se zarIra meM dA~ta, haDDiyA~ Adi sthira hote haiM | nAbhi Upara ke zarIra ke avayava zubha hoM, vaha zubha nAmakarma kA udaya hai aura jisake udaya se jIva sabhI ko priya lage, vaha subhaga nAmakarma hai | vivecana 4. pratyeka nAmakarma : jisa karma ke udaya se eka zarIra kA svAmI eka hI jIva ho, use pratyeka nAmakarma kahate haiM / 5. sthira nAmakarma : jisa nAmakarma ke udaya se jIva ke dA~ta, haDDI, grIvA Adi zarIra ke avayava sthira hoM use sthira nAmakarma kahate haiM / 6. zubha nAmakarma : jisa nAmakarma ke udaya se jIva ke zarIra meM nAbhi se Upara ke avayava zubha prApta hoM, use zubha nAmakarma kahate haiM / 7. subhaga nAmakarma : jisa nAmakarma ke udaya se jIva kisI para upakAra nahIM karane para bhI aura kisI prakAra kA saMbaMdha nahIM hone para bhI sabhI ko priya lagate hoM use subhaga nAmakarma kahate haiM | susarAmahura suha jhuNI, AijjA sabaloa gijjhavao / jasao jasakittIo, thAvaradasagaM vivajjatthaM / / 51 / / zabdArtha __susarA=susvara nAmakarma ke udaya se, mahura=madhura, suha jhuNI=sukhadAyI dhvani, AijjA Adeya nAmakarma ke udaya se, sabaloa sabhI logoM ko , gijjha=grahaNa karane yogya, vao vacanavAlA, jasao=yazanAkarma ke udaya se, jasa-kittIo=yaza aura kIrti, thAvara dasagaM sthAvara dazaka, vivajjatthaM viparIta arthvaalaa| gAthArtha susvara nAmakarma ke udaya se jIva mIThI aura sukhadAyI AvAja vAlA (karmagraMtha (bhAga-1) 188
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai, AdeyanAmakarma ke udaya se jIva mAnya vacanavAlA hotA hai | yazanAmakarma ke udaya se yaza aura kIrti prApta hotI hai / sthAvara dazaka isase viparIta samajhanA caahie| vivecana 8. sasvara nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA svara zrotAoM ko priya lage vaisA ho, use susvara nAmakarma kahate haiM / 9. Adeya nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA kaTu vacana bhI sarvatra Adara pAtra banatA ho use Adeya nAmakarma kahate haiM | 10. yaza nAmakarma : jisa karma ke udaya se saMsAra meM sarvatra yaza aura kIrti kI prApti ho use yaza nAmakarma kahate haiM | (sthAvara dazaka ___ 1. sthAvara nAmakarma : pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya aura vanaspatikAya sthAvara kahalAte haiM | jisa karma ke udaya se jIva ko sthAvarapane kI prApti hotI hai, use sthAvara nAmakarma kahate haiM / 5. asthira nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIbha Adi avayava asthira hote haiM, use asthira nAmakarma kahate haiM / 6. azubha nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIvAtmA kI nAbhi ke nIce ke avayava azubha hoM, use azubha nAmakarma kahate haiM / 7. durbhaga nAmakarma : jisa karma ke udaya se dUsaroM para upakAra karane para bhI jIva apriya lagatA ho, dUsare jIva vaira-bhAva Adi rakhate hoM, use durbhaga nAmakarma kahate haiM / 8. duHsvara nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA svara karkaza aura zrotAoM ko apriya lage, vaisA ho, use duHsvara nAmakarma kahate haiM | ____9. anAdeya nAmakarma : jisa karma ke udaya se jIva kA yukti-yukta vacana bhI apriya banatA ho, use anAdeya nAmakarma kahate haiN| 10. apayaza nAmakarma : jisa karma ke udaya se acchA kAma karane para bhI sarvatra apayaza milatA ho, use apayaza nAmakarma kahate haiM / Motorce (karmagraMtha (bhAga-1) (bhAga-1) = 189),
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 gotra va aMtarAya karma ) ..................... goaM duhucca nIaM, kulAla iva sughaDa bhuMbhalAiaM / vigdhaM dANe lAbhe, bhoguvabhogesu vIrie a ||52 / / zabdArtha goaMgotrakarma, duha=do bhedavAlA, uccanI ucca aura nIca , kulAlaiva=kuMbhakAra kI taraha, sughaDa acchA ghar3A, bhuMbhalAiaMzarAba kA ghar3A, vigghaM aMtarAyakarma, dANe-dAna meM, lAbhe lAbha meM, bhoge=bhoga meM, uvabhogesu-upabhoga meM, vIrie vIrya meM, a=tathA | gAthArtha acchA ghar3A aura madirA kA ghar3A banAnevAle kuMbhakAra ke kArya ke samAna gotra karma kA svabhAva hai / isake do bheda haiM 1) ucca gotra aura 2) nIca gotra / dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM aMtarAya rUpa aMtarAya karma ke pA~ca bheda haiN| vivecana sAtavA~ gotra karma : gotra karma kA svabhAva kuMbhakAra kI bhA~ti hai / jisa prakAra kuMbhAra choTebar3e vividha prakAra ke ghar3e taiyAra karatA hai, una ghar3oM meM se kucha ghar3e kalaza ke rUpa meM kAma meM Ate haiM, jo akSata va caMdana Adi se pUje jAte haiM, jabaki kucha ghar3oM meM niMdanIya padArtha zarAba Adi bharI jAtI hai / __ isI prakAra gotra karma ke udaya se jIva ucca gotra aura nIca gotra meM janma letA hai / dharma aura nIti kI rakSA ke saMbaMdha se jisa kula ne cirakAla se prasiddhi prApta kI ho, ve ucca kula haiM, jaise-ikSvAkuvaMza, harivaMza, candravaMza Adi / karmagraMtha (bhAga-1) 190 -
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ adharma aura anIti karane se jisa kula ne cirakAla se aprasiddhi va apakIrti prApta kI ho, ve nIca kula haiM jaise madyavikretA kA kula , vadhaka (kasAI) kA kula Adi / saddharma kI prApti meM kula kA bhI bar3A mahattva hai | ucca kula meM saddharma kI prApti, saddharma kI ArAdhanA, bhakti Adi sulabha hotI hai| tIrthaMkara paramAtmA bhI ucca kula meM arthAt ugrakula, bhoga kula, rAjanyakula, harivaMza kula Adi meM hI utpanna hote haiM | prabhu mahAvIra kI AtmA ne marIci ke tIsare bhava meM jAti mada karake nIca gotra karma kA baMdha kiyA thA, usI karma ke udaya ke phalasvarUpa aneka bhavoM taka unheM brAhmaNa Adi yAcaka kula meM janma lenA par3A thA / aMtima bhava meM bhI vaha karma saMpUrNa naSTa nahIM huA hone se unakA avataraNa RSabhadatta brAhmaNa kI patnI devAnaMdA kI kukSI meM haA thA aura 82 dina ke bAda unakA garbha parivartana trizalA mahArAnI kI kukSi meM huA thA / cakravartI, baladeva , vAsudeva Adi kA bhI gotra, ucca gotra kahalAtA hai| mokSa-mArga kI ArAdhanA meM Age bar3hane ke lie bAhya saMyogoM kI anukUlatA bhI anivArya hai / ekendriya se lekara paMcendriya taka sabhI jIva eka samAna dharma ArAdhanA nahIM kara sakate, kyoMki sabhI ke saMyoga eka samAna nahIM paMcendriya avasthA meM bhI dharma ArAdhanA ke lie sabase adhika anukUlatA manuSya bhava meM hai, parantu sabhI manuSya bhI dharma ArAdhanA nahIM kara pAte haiM, jo manuSya Aryadeza, ucca gotra va jaina dharma pAlane vAle ucca kula meM paidA hae hoM, jinheM deva-guru-dharma ke anukUla saMyoga prApta hue hoM, unhIM AtmAoM ke lie dezavirati-sarvavirati dharma kI ArAdhanA sulabha hotI hai / Arya deza meM janma lene para bhI jo nIca kula meM paidA hue hoM, unheM saddharma kI ArAdhanA durlabha hI hotI hai / ucca gotra meM paidA hue bAlakoM meM jIvadayA, abhakSya-tyAga, sAdhu puruSoM kA saMga, dAna, paropakAra Adi saMskAra sahaja sulabha hote haiM | karmagraMtha (bhAga-1) 191
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajJAna dazA meM bhI ucca kula meM uttama AcAroM kA astitva dekhane ko milatA hai / ucca kula ke saMskAra dharma kI ArAdhanA meM sahAyaka hote haiM / ucca kula meM janmA vyakti sahajatA se saddharma ke abhimukha bana jAegA | * eka naTI ke pIche pAgala bane ilAcIkumAra bhI kula ke saMskAroM ke kAraNa hI eka choTe se nimitta ko pAkara, bhAva se sAdhu banakara kevalI bana gae the| jisa prakAra suvarNa dravya meM svAbhAvika guNa rahe hote haiM, usI prakAra ucca gotra meM bhI saMskAroM kI prApti sahaja hotI hai| ATha karmoM kI upamA sirihariya samaM eaM jaha paDikuleNa teNa rAyAI / na kuNai dANAiyaM, evaM viggheNa jIvo vi ||53|| zabdArtha siriharia samaM bhaMDArI ke samAna, eaM=yaha, jaha-jisa taraha, paDikUleNa pratikUla ho to, teNa vaha, rAyAi=rAjA Adi na kuNai nahIM karatA hai, dANAiyaM dAna Adi, evaM isa prakAra, viggheNa=aMtarAyakarma se, jIvo-jIva , vi=bhI / gAthArtha ___ aMtarAya karma bhaMDArI ke samAna hai jisa prakAra bhaMDArI ke pratikUla hone para rAjA dAna Adi nahIM kara pAtA hai, isI prakAra aMtarAya karma ke kAraNa jIva dAna Adi kI icchA rakhate hue bhI dAna Adi nahIM kara pAtA hai | vivecana aMtarAya karma kA svabhAva bhaMDArI ke samAna hai / rAjA ne khuza hokara kisI yAcaka ko dAna dene kI AjJA kI ho to bhI bhaMDArI usameM bahAnA nikAlakara vighna DAla sakatA hai | basa, isI prakAra jIva ko dAna Adi kI icchA paidA huI ho to bhI yaha aMtarAya karma usameM vighna DAla detA hai / aMtarAya karma ke udaya se dAna Adi meM aMtarAya khar3A ho jAtA hai / karmagraMtha (bhAga-1)) 192
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya baMdha ke hetu) paDiNIattaNa niva, uvaghAya paosa aMtarAeNaM / accAsAyaNayAe, AvaraNa dugaM jio jayai / / 54 / / zabdArtha paDiNI attaNa pratyanIkapanA, nihnava=chipAnA, uvaghAya naSTa karanA, paosa-dveSa karanA, aMtarAeNaM=aMtarAya karane se, accAsAyaNayAe ati AzAtanA karane se, AvaraNa dugaM=donoM AvaraNa, jio=jIva, jayai-upArjita karatA hai / vivecana mithyAtva , avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ye karmabaMdha ke sAdhAraNa kAraNa haiM, isa gAthA meM jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karmabaMdha ke vizeSa hetu batAe haiM / jina hetuoM se jJAnAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai, unhIM hetuoM se darzanAvaraNIya karma kA bhI baMdha hotA hai | 1) pratyanIka : jJAna jJAnI aura jJAna ke sAdhanoM ke prati viparIta bhAva rakhanA, duSTa bhAva rakhanA, use pratyanIka kahate haiM / jJAna kA garva karanA, akAla samaya meM svAdhyAya karanA, par3hane meM Alasa karanA, svAdhyAya Adi kA anAdara karanA, jhUThA upadeza denA, siddhAMta viruddha bolanA, jJAnI ke vacana para zraddhA na karanA, jJAnI kA apamAna karanA Adi karane se jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai | 2) nihnava : abhimAna ke kAraNa jJAnadAtA guru ke nAma ko chupAnA / jaise 'kisI ke pAsa adhyayana kiyA ho phira bhI kahanA-'maiMne to unake pAsa adhyayana nahIM kiyA hai / ' karmagraMtha (bhAga-1) 11930
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3) upaghAta : jJAna aura jJAna ke sAdhanoM ko naSTa karanA / jJAnI ko mAra DAlanA, pustaka Adi jalA denA Adi / 4) pradveSa : jJAna, jJAnI aura jJAna ke sAdhanoM ke prati mana meM tIvra dveSa bhAva dhAraNa karanA / 5) aMtarAya : jJAna kA abhyAsa karanevAle ko par3hane meM aMtarAya paidA karanA / koI par3ha rahA ho taba jora se cillAnA, par3hanevAle ko dUsare kAma meM jor3anA ityAdi / ___6) atyaMta AzAtanA : jJAnI kI niMdA karanA, unheM apamAnita karanA, unheM prANAMta kaSTa denA, ityAdi | jJAna kI anya AzAtanAe~ 1) pustaka para baiThanA / 2) pustaka ko pheMkanA / 3) aMgulI para thUka lagAkara panne palaTanA | 4) akhabAra se mala mUtra sApha karanA / 5) kAgaja ko jalAnA, ityAdi / bhAva mAtA-pitA ke prati dila meM Adara-sammAna va bahumAna bhAva hogA to beTA kahegA''maiM mAtA-pitA ke sAtha meM rahatA hU~ / '' aura mAtA-pitA ke prati Adara-bahamAna kA abhAva hogA to beTA kahegA'vayovRddha mAtA-pitA mere sAtha rahate hai / ' mAtA-pitA ko bhArabhUta mAnane vAlA isa pRthvI para bhArabhUta hI hai / karmagraMtha (bhAga-1)) 2194
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha vedanIya karma baMdha ke kAraNa ............................. gurubhatti khaMti karuNA, vaya joga kasAyavijaya dANa juo / daDha dhammAi ajjai, sAyamasAyaM vivajjayao / / 55 / / zabdArtha gurubhatti-guru kI bhakti, khaMti kSamA, karuNA=dayA, vaya-vrata, joga-yoga, kasAyavijaya kaSAya para jaya, dANajuo=dAna yukta, daDha dhammAi-dRr3hadharmI Adi, ajjai-upArjana karatA hai, sAyaM=zAtA vedanIya, asAyaM=azAtAvedanIya , vivajjayao=isase viparIta | gAthArtha guru bhakti , kSamA, karuNA, vrata, yoga, kaSAyavijaya, dAna dene aura dharma meM sthira rahane se zAtA vedanIya kA baMdha hotA hai aura isase viparIta pravRtti karane se azAtA vedanIya kA baMdha hotA hai / vivecana zrIpAla rAjA ne pUrva bhava meM muni kA apamAna Adi kara azAtA vedanIya karma kA baMdha kiyA thA, jisa karma ke udaya ke phalasvarUpa zrIpAla ku~vara ko bacapana meM hI pitA kA viyoga sahana karanA par3A, rAjya se bhraSTa honA par3A aura bacapana meM hI kor3ha roga se grasta honA par3A / * malayAsundarI ne pUrva janma meM azAtA vedanIya karma kA tIvra baMdha kiyA thA / jisake phalasvarUpa use apane jIvana meM aneka bAra maraNAMta kaSTa sahana karane par3e the| * mahAsatI kalAvatI ne pUrva janma meM popaTa ke paMkha kATa diye the, jisake pariNAmasvarUpa agale janma meM use bhayaMkara jaMgala meM chor3a hAtha kATa die aura prasUti kI bhayaMkara pIr3A sahana karanI pdd'ii| AGE karmagraMtha (bhAga-1) = 195 195 KARTED
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAtA vedanIya karmabaMdha ke hetu 1. sadguru kI bhakti karane se : zAlibhadra, dhannA aNagAra Adi ne pUrva janma meM tapasvI mahAtmAoM ko dAna diyA thA, pariNAmasvarUpa unheM / apAra Rddhi-siddhi aura samRddhi kI prApti huI thI / 2. karuNA : dayA kA pAlana kara meghakumAra ne pUrva ke hAthI ke bhava meM eka kharagoza ko bacAyA thA, isake phalasvarUpa zAtA vedanIya karma kA baMdha kiyA thA, vaha hAthI marakara rAjaputra-meghakumAra banA / 3. kSamA : kisI aparAdhI para bhI gussA nahIM karane se aura kSamA rakhane se zAtA vedanIya kA baMdha hotA hai / guNasena rAjA kI AtmA ne aMtima samaya meM maraNAMta upasarga meM bhI kSamAbhAva dhAraNa kiyA thA / pariNAmasvarUpa guNasena rAjA marakara saudharma devaloka meM paidA hue the / 4. dAna : supAtra meM sAdhu-sAdhvI ko dAna dene se , sAdharmika kI bhakti karane se, dIna-duHkhI kI sahAyatA karane se zAtA vedanIya karma kA baMdha hotA 5. dharma meM sthira rahane se : jIvana meM jo bhI vrata-paccakkhANa svIkAra kiyA ho, usakA dRr3hatApUrvaka pAlana karane se zAtA vedanIya karma kA baMdha hotA hai| vaMkacUla ne apane jIvana meM mAtra sAmAnya cAra niyamoM ko svIkAra kiyA thA, paraMtu una niyamoM kA usane atyaMta hI dRr3hatA se pAlana kiyA thA, isake pariNAmasvarUpa vaha marakara acyuta devaloka meM deva banA thA / azAtA vedanIya karmabaMdha ke hetu zAtA vedanIya karmabaMdha ke jo hetu haiM, unase viparIta azAtA vedanIya karmabaMdha ke hetu haiN| guru kI AzAtanA, niMdA, hIlanA, tiraskAra, apamAna, anAdara Adi karane se azAtA vedanIya karma kA baMdha hotA hai / karmagraMtha (bhAga-1)) E 4196
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. jIvoM kI hiMsA karane se : kAlasaurika kasAI pratidina 500 bhaiMsoM kA vadha karatA thA, isake phalasvarUpa usane tIvra azAtA vedanIya karma kA baMdha kiyA aura marakara 7vIM naraka meM calA gayA / 3. krodhAdi kaSAya karane se : agnizarmA , kaMDarIka muni, skaMdilAcArya Adi ne krodha kara bhayaMkara azAtA vedanIya kA baMdha kiyA thA, pariNAmasvarUpa unheM aneka bhavoM taka durgati ke bhayaMkara duHkha sahana karane par3e the / 4. grahaNa kie vratoM kA bhaMga karane se bhI azAtA vedanIya karma kA baMdha hotA hai| vedanIya karmabaMdha kI sthiti prajJApanA sUtra Adi meM zAtA vedanIya kI jaghanya sthiti 12 muhUrta kI kahI gaI hai, vaha sAMparAyika baMdha jAnanA cAhie / zAtA vedanIya kA sAMparAyika baMdha dasaveM guNasthAnaka taka hai | gyArahaveM-bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM bhI yogajanya zAtA vedanIya kA baMdha hotA hai, paraMtu usakI sthiti mAtra tIna samaya kI hotI hai / vedanIya karma ke baMdha kI jaghanya sthiti 12 muhUrta aura utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama hai / 11 satya pabhAna samaya hAtha meM hotA hai taba satya samajha meM nahIM AtA hai aura jaba samaya hAtha se nikala jAtA hai taba satya samajha meM AtA hai jIvana kI svastha avasthA taka jIvana kI kSaNabhaMguratA kA sahI bhAna nahIM hotA hai aura jaba AyuSya kA dIpa bujhane kI taiyArI meM hotA hai, taba satya kA bhAna hotA hai ki 'yaha jIvana kSaNabhaMgura hai / ' Tol karmagraMtha (bhAga-1) 4197
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( darzanamohanIya baMdha ke hetu) ......................" ummaggadesaNA magga-nAsaNA devadavva-haraNehiM / dasaNamohaM jiNamuNi-ceiya-saMghAi-paDiNIo ||56 / / zabdArtha ummaggadesaNA-unmArgadezanA, magganAsaNA mArga kA nAza devadavaharaNehi devadravya kA haraNa, daMsaNamohaM darzana mohanIya , jiNa=jinezvara, muNi=muni, ceia caitya, saMghAi paDiNIo=saMgha Adi kA virodhI / gAthArtha unmArga kA upadeza dene tathA sanmArga kA nAza karane se, devadravya kA haraNa (corI) karane se, jina, kevalI , muni, caitya, saMgha Adi ke viruddha AcaraNa karane se darzanamohanIya karma kA baMdha hotA hai / vivecanadarzanamohanIya karmabaMdha ke hetu ___ 1. unmArga dezanA : jinezvara bhagavaMtoM ne ratnatrayI kI ArAdhanA svarUpa jo mokSamArga batalAyA hai, usase viparIta mArga kI dezanA-upadezamArgadarzana karane se darzana mohanIya karma kA baMdha hotA hai | 2. mArga-nAza : saMsAranivRtti aura mokSaprApti ke mArga kA apalApa karanA, mArganAza hai / jaise-jIva aura mokSa jaisI koI cIja nahIM hai / 'khAo, pIo, mauja karo / ' tapa kara zarIra ko sukhA denA bekAra hai | 3. deva dravya haraNa : deva dravya kI corI karane se, deva-dravya kA bhakSaNa karane se, deva dravya kI upekSA karane se, deva dravya kA durupayoga karane se, deva dravya kI hAni karane se darzana mohanIya karma kA baMdha hotA hai | 4. prabhu kI niMdA karane se : jo vItarAga sarvajJa paramAtmA hai, unakI niMdA karane se, unakA apamAna va tiraskAra karane se darzana mohanIya karma kA baMdha hotA hai| karmagraMtha (bhAga-1) 1198
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. sAdhu kI niMdA : paMca mahAvratadhArI, ratnatrayI ke sAdhaka sAdhu bhagavaMtoM kI niMdA karane se, unake Upara jhUThe Aropa lagAne se darzana mohanIya karma kA baMdha hotA hai / 6. caturvidha saMgha kI niMdA : sAdhu, sAdhvI , zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI niMdA karane se bhI darzana mohanIya karma kA baMdha hotA hai / cAritra mohanIya baMdha ke hetu duvihaM pi caraNa mohaM, kasAya hAsAi visaya vivasamaNo / baMdhai nirayAu, mahAraMbha-pariggaharao ruddo / / 57 / / zabdArtha duvihaM pi=donoM prakAra kA, caraNamohaMcAritra mohanIya, kasAya hAsAi kaSAya-hAsya Adi, visaya=viSaya, vivasamaNo parAdhIna cittavAlA, baMdhai bA~dhatA hai, nirayAu=naraka AyuSya, mahAraMbha mahA AraMbha, pariggaharao=parigraha meM rata, ruddo raudra dhyAnI / gAthArtha ___ kaSAya aura hAsya Adi nokaSAya ke viSayoM meM Asakta manavAlA donoM prakAra ke cAritra mohanIya karma kA baMdha karatA hai | __ mahAraMbha aura parigraha meM DUbA huA aura raudradhyAna vAlA naraka AyuSya kA baMdha karatA hai| vivecana anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha se Akula manavAlA jIva anaMtAnubaMdhI krodha Adi kA baMdha karatA hai / usI prakAra apratyAkhyAnIya krodha Adi ke udayavAlA anaMtAnubaMdhI cAra ko chor3a zeSa apratyAkhyAnIya krodha Adi 12 kaSAyoM ko bA~dhatA hai / pratyAkhyAnIya krodha Adi ke udayavAlA, pratyAkhyAnIya va saMjvalana krodha Adi ATha kaSAyoM ko bA~dhatA hai| saMjvalana krodha Adi ke udayavAlA saMjvalana Adi cAra kaSAyoM kA baMdha karatA hai| hAsya Adi chaha ke udayavAlA, hAsya Adi chaha kA tathA zabda, karmagraMtha (bhAga-1)) = 1998
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa, rasa, gaMdha aura sparza meM Asakta manavAlA nokaSAya cAritra mohanIya kA baMdha karatA hai / 4. naraka Ayu baMdha ke kAraNa : mahA AraMbha va parigraha karane vAlA, dhana ke saMgraha meM DUbA rahane vAlA, raudra dhyAna karane vAlA tathA paMcendriya prANiyoM kA vadha karane vAlA, mAMsa-bhakSaNa karane vAlA Adi jIva narakAyu kA baMdha karatA hai| ___ abhimAna karane se, IrSyA karane se , ati lobha karane se , viSayoM meM Asakta banane se, mahA-AraMbha, raudradhyAna, corI karane se, jina-mani kI hatyA karane se, vratabhaMga karane se, madirA-mAMsa kA bhakSaNa karane se, rAtribhojana karane se, guNI-janoM kI niMdA karane se tathA kRSNa lezyA se jIva naraka AyuSya kA baMdha karatA hai / naraka AyuSya baMdha kA mukhya kAraNa raudra dhyAna hai-isa raudra dhyAna ke cAra prakAra haiM ___ 1. hiMsAnubaMdhI raudradhyAna : jIvoM kI hiMsA karane ke tIvra pariNAma ko hiMsAnubaMdhI raudradhyAna kahate haiM / apane duzmana Adi ko mAra DAlane, khatma karane va vinAza karane kA vicAra karanA hiMsAnubaMdhI raudradhyAna hai / 2. mRSAnubaMdhI : asatya bolane ke tIvra adhyavasAya ko mRSAnubaMdhI raudradhyAna kahate haiN| 3. steyAnubaMdhI : corI karane ke tIvra adhyavasAya ko steyAnubaMdhI raudradhyAna kahate haiN| 4. saMrakSaNAnubaMdhI : dhana ke saMrakSaNa ke tIvra adhyavasAya ko saMrakSaNAnubaMdhI raudra dhyAna kahate haiN| parigraha-mUrchA se tiryaMca gati jJAnI guru bhagavaMta ke upadeza kA zravaNa kara eka zrAvikA ko dIkSA lene kI bhAvanA huI / usane apanI bhAvanA guru bhagavaMta ke sAmane vyakta kI / usakI vairAgya bhAvanA ko dekhakara guru bhagavaMta ne use dIkSA pradAna kI / dIkSA aMgIkAra karate samaya usane saMsAra kI anya samasta vastuoM kA parityAga kiyA, kiMtu mUlyavAna cAra ratnoM ke prati usake dila meM tIvra mamatA hone ke kAraNa vaha una ratnoM kA tyAga nahIM kara sakI / usane ve cAra (karmagraMtha (bhAga-1), 1200
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratna sthApanAcArya kI lakar3I kI khokhalI DaMDI meM chipA die / saMyama jIvana kI suMdara ArAdhanA karane para bhI vaha una bAhya ratnoM kI mamatA kA tyAga nahIM kara sakI, isake pariNAmasvarUpa vaha marakara gilaharI banI aura punaH punaH usa sthApanAcArya jI ke pAsa Ane lagI / eka bAra usa nagara meM avadhijJAnI mahAtmA kA Agamana huA / anya sAdhvI jI bhagavaMta ne jaba usa gilaharI ke bAre meM pRcchA kI , taba jJAnI guru bhagavaMta ne batalAyA ki pUrva bhava meM rahI ratnoM kI mUrchA ke kAraNa vaha sAdhvI marakara gilaharI banI hai / apane pUrva bhava ko sunane se gilaharI ko jAti smaraNa jJAna utpanna huA | use apane pApa kA pazcAtApa haA | aMta meM usane bhI anazana svIkAra kiyA aura marakara devagati meM utpanna huI / isa prakAra dhana kI mUrchA ke kAraNa eka sAdhvI bhI tiryaMca gati meM pahu~ca gii| dhikkAra ho dhana kI isa mUrchA ko ! raudra dhyAna se naraka gati ___1. pUrva bhava meM rAjagRhI ke mammaNa seThane tyAgI tapasvI mahAmuni ko atyaMta hI bhaktipUrvaka modaka bahorAyA thA, paraMtu dAna dene ke bAda usake pariNAma patita ho gae the, use atyaMta hI pazcAtApa ho AyA / isa prakAra pazcAtApa bhAva ke kAraNa usane apane puNya karma ko kamajora kara diyA / isa karma ke udaya ke phalasvarUpa use ratnajar3ita do bailoM kI prApti huI / apAra saMpatti prApta hone para bhI muni ke pAsa se punaH modaka kI yAcanA karane ke kAraNa usane jisa pApa karma kA baMdha kiyA, usa karma ke kAraNa vaha apAra saMpatti kA leza bhI upabhoga nahIM kara sakA / jIvana paryaMta apanI saMpatti ko bar3hAne meM hI prayatnazIla rahA / isa prakAra dhana kI tIvra mamatA aura saMrakSaNAnubaMdhI raudra dhyAna ke pApa ke phalasvarUpa usane narakAyu kA baMdha kiyA aura vaha marakara 7vIM naraka meM calA gayA | tiryaMca va manuSya Ayu tiriAu gUDhahiyao, saDho sasallo tahA maNussAu / payaIi taNukasAo, dANarui majjhimaguNo a ||58 / / karmagraMtha (bhAga-1)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArtha tiriAu tiryaMca kA AyuSya, gUDhahiyao=gUDha hRdayavAlA, saDho=mUrkha, sasallo zalya sahita , tahA=aura, maNussAu=manuSya AyuSya , payaIi-prakRti se, taNukasAo=maMda kaSAyavAlA, dANarui-dAna kI ruci, majjhima guNo madhyama guNavAlA / gAthArtha gUr3ha hRdayavAlA, zaTha, tathA mAyAvI jIva tiryaMca AyuSya kA baMdha karatA haiM tathA jo svabhAva se alpakaSAyI ho, dAna-priya va madhyama guNoM kA dhAraka ho, vaha manuSya AyuSya bA~dhatA hai | vivecana ___ 'mukha meM rAma bagala meM churI' rakhanevAlA gUDha hRdayI kahalAtA hai / jo bAhara se acchA dikhatA ho aura mana kA mailA ho, vaha mAyAvI kahalAtA hai| 3. tiryaMca AyuSya baMdha ke kAraNa : jo zIlaM kA pAlana nahIM karate haiM, dUsaroM ko Thagate haiM, upadeza dvArA rAta-dina mithyAtva kA poSaNa karate haiM, jhUThe mApa-taula dvArA vyApAra karate haiM, mAyA-kapaTa karate haiM, jhUThI sAkSI dete haiM, corI karate haiM, ve jIva tiryaMca gati ke AyuSya kA baMdha karate haiN| tiryaMca AyuSya kA baMdha dUsare guNasthAnaka taka hotA hai aura isakA udaya pA~caveM guNasthAnaka taka hotA hai / 2. manuSya Ayu baMdha ke hetu : prakRti se maMda kaSAyavAlA, dAna meM ruci rakhane vAlA tathA madhyama guNa vAlA jIva, manuSya Ayu kA baMdha karatA hai| jo vyakti niraMtara paramAtmA kI pUjA karatA hai, niraMtara zAstrAbhyAsa karatA hai, nyAyapUrvaka arthArjana karatA hai, yatanApUrvaka muni ko dAna detA hai aura bhadrika pariNAmI hotA hai, dUsaroM kI niMdA na kara, paropakAra meM rata rahatA hai, aisA vyakti manuSya AyuSya kA baMdha karatA hai | manuSya Ayu kA baMdha cauthe guNasthAnaka taka tathA udaya va sattA caudahaveM guNasthAnaka taka hotI hai / saMkhyAtA varSa ke AyuSya vAlA manuSya hI mokSa meM jA sakatA hai | asaMkhya varSa ke AyuSya vAlA manuSya na to dIkSA le sakatA hai aura na hI mokSa jA sakatA hai / manuSya marakara cAroM gatiyoM meM jA sakatA hai / karmagraMtha (bhAga-1) 202
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ha. deva AyuSya-nAmakarma ke hetu avirayamAI surAu, bAla tavo'kAmanijjaro jayai / saralo agAra villo, suhanAmaM annahA asuhaM / / 59 / / zabdArtha avirayamAI avirata Adi, surAu-deva AyuSya, bAlatavo= bAlatapavAlA, akAma nijjaro=akAma nirjarAvAlA, jayai upArjita karatA hai, saralo sarala, agAravillo gArava rahita, suhanAmaM zubha nAmakarma, annahA=viparIta svabhAvavAlA, asuhaM haMzubha nAmakarma ko | gAthArtha avirata samyagdRSTi Adi, bAla tapasvI, akAma nirjarA karanevAlA deva AyuSya kA baMdha karatA hai| vivecana 1. deva Ayu baMdha ke hetu : avirata samyagdRSTi Adi tathA bAlatapa, akAmanirjarA karane vAlA jIva, devAyu kA baMdha karatA hai / jo manuSya paramAtmA kI pUjA karatA hai, samatA rasa meM lIna banakara prabhu kA dhyAna karatA hai, zoka-saMtApa dUra kara sAdhu-sAdhvI ko zuddha AhAra kA dAna karatA hai, guNIjana para rAga karatA hai, vrata grahaNa kara unakA pAlana karatA hai, yatanA pUrvaka vartana karatA hai, jIvoM para anukaMpA karatA hai aura tIna kAla guruvaMdana Adi karatA hai, vaha vyakti vaimAnika Adi devagati ke AyuSya kA baMdha karatA hai| jo paMcAgni tapa sahana karatA hai, vana meM rahakara brahmacarya kA pAlana karatA hai, kaSTa sahana kara deha kA damana karatA hai-vaha bhI devAyu kA baMdha karatA hai | deva AyuSya kA baMdha eka se sAtaveM guNasthAnaka taka hotA hai aura AGar (karmagraMtha (bhAga-1)) 2033
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ devAyu kA udaya eka se cAra guNasthAnaka taka hotA hai / devAyu kI sattA gyArahaveM guNasthAnaka taka hotI hai, kyoMki devAyu baMdha huA jIva upazama zreNI para car3hakara gyArahaveM guNasthAnaka taka car3ha sakatA hai | zubha-azubha nAmakarma kA baMdha 1) jo vyakti hRdaya se sarala-niSkapaTa hotA hai / 2) jo gArava rahita hotA hai-gArava ke 3 bheda haiM / RddhigArava : jo vyakti dhana Adi se apane Apako bar3A mAnatA ho, garva karatA ho, vaha Rddhi gArava hai / rasa gArava : khAne-pIne kI svAdiSTa cIjoM se jo garva karatA ho, vaha rasa gArava hai| zAtA gArava : apane Arogya sukha Adi kA garva karatA ho, vaha zAtA gArava hai| ina tIna gArava se rahita, bhavabhIru, kSamA Adi guNoM se yukta vyakti zubha nAmakarma kA baMdha karatA hai / jo vyakti mAyA-kapaTa karatA ho, gArava vAlA ho, jhUThI sAkSI detA ho, apanI prazaMsA va dUsaroM kI niMdA karatA ho, mAla meM milAvaTa kara becatA ho, durAcAra Adi karatA ho, aisA vyakti azubha nAmakarma kA baMdha karatA hai / kAyA ko sadAcAra meM jor3anA / AsAna hai paraMtu mana ko sadvicAra se jor3anA kaThina hai / dAna, zIla aura tapa sarala haiM, kyoMki ye kAyA ke viSaya haiM, jabaki bhAvadharma kaThina hai, kyoMki vaha mana kA viSaya hai / Mahamaka karmagraMtha (bhAga-1) 12043E pa
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ UP gotra karma baMdha hetu ..................... guNapehI mayarahio, ajjhayaNa-'jhAvaNArui niccaM / pakuNai jiNAibhatto, uccaM nIaM iarahA u ||60|| zabdArtha guNapehI guNa dekhanevAlA, mayarahio=mada rahita, ajjhayaNa jjhAvaNA= adhyayana karane aura adhyApana meM, rui ruci, niccaM=nitya, pakuNai bA~dhatA hai, jiNAi bhatto jinezvara Adi kA bhakta, ucca-ucca gotra, nIaMnIca gotra, iara hA=isase viparIta gAthArtha hamezA guNagrAhI , nirahaMkArI, par3hane-par3hAne meM rucivAlA , tathA jinezvara prabhu kA bhakta , uccagotra karma kA baMdha karatA hai tathA isase viparIta pravRttivAlA nIca gotra kA baMdha karatA hai / vivecana guNagrAhI-jo vyakti hamezA dUsaroM ke guNa hI dekhatA ho aura doSoM ke prati upekSAvAlA ho / mada rahita-uttama jAti, kula, aizvarya , lAbha , bala, rUpa Adi kisI bhI prakAra kA abhimAna nahIM karatA ho / ucca gotra baMdha ke hetu 1. samyaktva sahita vratoM kA pAlana karane se, jinezvara paramAtmA kI puSpoM se pUjA karane se zrAvaka ucca gotra kA baMdha karatA hai | 2. jAti , kula , bala, rUpa, tapa, vidyA, lAbha aura aizvarya kA abhimAna nahIM karane se ucca gotra kA baMdha hotA hai | karmagraMtha (bhAga-1) 205 2oERE
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ucca gotra kA baMdha dasaveM guNasthAnaka taka hotA hai / ucca gotra kA jaghanya baMdha ATha muhUrta kA hai aura utkRSTa baMdha dasa koTA koTi sAgaropama kA hai / aura vaha eka hajAra varSa ke AbAdhAkAla ke pUrNa hone ke bAda udaya meM AtA hai / nIca gotra baMdha ke hetu - ___1. jAti, kula , tapa, bala, vidyA, rUpa, vaibhava , lAbha, aizvarya Adi kA abhimAna karane se nIca gotra kA baMdha hotA hai / jinAgamoM meM aruci rakhane se, bahuzruta kI sevA nahIM karane se, adhyayana kI ruci vAle muniyoM kI niMdA karane se, dUsare ke guNa chipAkara doSa pragaTa karane se, jhUThI sAkSI dene se nIca gotra kA baMdha hotA hai | EEEEEEEEEEE yoga arthAta AtmA ko mokSa ke sAtha jor3anevAlI ratnatrayI kI ArAdhanA-sAdhanA / yoga kI prApti ke lie 'pUrva sevA' anivArya hai / yoga kI pUrva sevA arthAt gurudevAdi kA pUjana, sadAcAra, tapa aura makti ke prati adveSa / yoga kI pUrva sevA 'caramAvarta kAla meM hI prApta hotI hai' acaramAvarta kAla meM cAhe jitanI bAhya ArAdhanA-sAdhanA tapazcaryA ho, unakA koI mUlya nahIM hai / / karmagraMtha (bhAga-1)= = 200 206
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ ............... . E aMtarAya karma ke hetu jiNapUA viggha-karo, hiMsAi parAyaNo jayai vigcha / ia kamma-vivAgoyaM, lihio deviMda-sUrIhiM / / 6111 zabdArtha jiNapUA jinezvara kI pUjA, vigghakaro=aMtarAya karanevAlA, hiMsAi hiMsAdi, parAyaNo Asakta, jayai=bA~dhatA hai, vigghaM aMtarAya karma, ia isa prakAra, kamma vivAgo=karma-vipAka, lihio likhA hai, deviMda sUrIhiM devendrasUri dvArA / gAthArtha jinezvara prabhu kI pUjA meM aMtarAya karanevAlA, hiMsA Adi meM tatpara vyakti aMtarAya karma kA baMdha karatA hai / isa prakAra yaha 'karma vipAka' zrI devendrasUri ne racA hai / vivecanaAThavA~ aMtarAya karma jagat meM rahe vividha prANiyoM ke jIvana para dRSTipAta karate haiM, taba hameM sabhI prakAra ke prANiyoM ke apane-apane karmoM kI vicitratAoM ke anusAra, aneka prakAra kI vicitratAe~ dekhane ko milatI haiM / jo vicitratAe~ hamAre dila meM Azcarya paidA kie binA nahIM rahatI haiM / 1. eka seTha ke pAsa lAkhoM kI saMpatti hai, usake dvAra para bhIkha mA~gane ke lie aneka vyakti Ate haiM, paraMtu vaha seTha kisI ko eka paisA bhI nahIM denA cAhatA hai | loga usa seTha ko samajhAne kI bahuta koziza karate haiM, paraMtu seTha mAnane ke lie taiyAra nahIM hai / seTha ke pAsa dhana kI koI kamI nahIM hai, parivAra ke loga bhI unheM dAna dene se rokate nahIM haiM, phira bhI Azcarya hai ki seTha ko dAna dene kI icchA hI nahIM hotI hai / karmagraMtha (bhAga-1) E2073
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna denA unake lie marane samAna hai / loga unheM kRpaNa, makkhIcUsa Adi ilkAba dete haiM, phira bhI usakA mana pighalatA nahIM hai / seTha kI isa sthiti ko dekha sabako dayA AtI hai / sabhI ko atyaMta Azcarya hotA hai, paraMtu karmavijJAna ko samajhane vAle ke lie koI Azcarya nahIM hai, kyoMki yaha to dAnAMtarAya karma kA hI udaya hai / isa karma kA udaya hone se dAna dene kI zakti hone para aura dAna lene vAle supAtra kA saMyoga hone para bhI vyakti dAna nahIM kara pAtA hai aura jisa vyakti ko dAnAMtarAya karma kA kSayopazama hotA hai vaha apanI alpazakti hone para bhI dAna kie binA nahIM raha sakatA hai / aisA vyakti apanI bhAvanA anusAra dAna dharma kI ArAdhanA kara sakatA hai / isase spaSTa hai ki dAna dene ke lie dhana-sAmagrI hI paryApta nahIM hai, dAna dene kA bhAva bhI honA cAhie / duniyA meM aneka samRddha vyakti dikhAI dete haiM, jinake pAsa apAra saMpatti hone para bhI ve leza bhI dAna nahIM kara pAte haiM athavA dAna dene ke prasaMga ko TAlane kI koziza karate haiM / yaha saba dAnAMtarAya karma kA hI prabhAva hai | isa jagat meM hameM eka Azcarya yaha bhI dikhAI detA hai ki amuka vyakti dhana kamAne ke lie rAta-dina prayatna karatA hai, usake pAsa buddhibala bhI hotA hai, phira bhI use vyApAra meM saphalatA nahIM mila pAtI hai, vaha jo-jo vyApAra karatA hai, usa vyApAra meM use lAbha ke bajAya ghATA hI hotA hai kaI bAra to vaha lAbha kamAne ke bajAya apane mUla dhana ko hI kho baiThatA hai / pUrA-pUrA puruSArtha hone para bhI vyApAra meM saphalatA nahIM mila pAtI haiusakA mukhya kAraNa hai-lAbhAMtarAya karma kA udaya / lAbhAMtarAya karma kA kSayopazama ho to vyakti ko alpa prayAsa meM bhI bar3I bhArI saphalatA mila jAtI hai| duniyA meM kaI loga aise dikhAI dete haiM jo mehanata bahuta karate haiM, phira bhI unheM lAbha nahIM mila pAtA hai aura kaI loga aise hote haiM jo bahuta kama prayAsa karate haiM, phira bhI unheM adhika saphalatA mila jAtI hai / yaha saba lAbhAtaMrAya karma ke udaya va kSayopazama para hI nirbhara karatA hai| 3. jisa vastu kA eka hI bAra bhoga kiyA jA sakatA ho, aisI sAmagrI karmagraMtha (bhAga-1)) 1208
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhogya sAmagrI kahate haiM / duniyA meM hama dekhate haiM ki kaI logoM ke pAsa ghara meM khAne-pIne kI bharapUra sAmagrI hone para bhI ve khA nahIM sakate haiM | sAmagrI hone para bhI usakA upabhoga nahIM kara pAnA-yaha bhogAMtarAya karma kA udaya hai / ghara meM khAne ke lie miThAI taiyAra kI ho paraMtu khAne ke pahale hI vyakti ko acAnaka ghara se bAhara calA jAnA par3atA ho-yaha bhogAMtarAya karma ke udaya kA phala hai| 4. jisa vastu kA bArabAra upayoga kiyA jA sakatA ho, use upabhogya sAmagrI kahate haiM-makAna-strI Adi upabhogya sAmagrI kahalAtI hai | kaI vyaktiyoM ke pAsa upabhoga kI parI-parI sAmagrI hone para bhI usakA upabhoga nahIM kara pAte haiM-isakA kAraNa upabhogAMtarAya karma kA udaya hai / isa karma kA kSayopazama ho tabhI vyakti upabhoga yogya sAmagrI kA upabhoga kara sakatA hai| 5. duniyA meM kaI vyakti zArIrika dRSTi se nirbala dikhAI dete haiM to kaI vyakti atyaMta balavAna hote haiM / kaI vyakti yuvAvasthA meM hI atyaMta kamajora ho jAte haiM, yaha saba vIryAMtarAya karma ke udaya va kSayopazama kA hI phala hai / vIryAMtarAya karma kA udaya ho to vyakti zArIrika dRSTi se atyaMta hI kamajora ho jAtA hai| aMtarAya karma-baMdha ke hetu pU. vIra vijaya jI mahArAja ne aMtarAya karma nivAraNa pUjA meM kahA hai-jinapUjA meM aMtarAya karane se, Agama kA lopa karane se, dUsaroM kI niMdA karane se, viparIta prarUpaNA karane se, dIna-duHkhI para karuNA kA tyAga karane se , tapasvI Adi muniyoM ko namaskAra nahIM karane se tathA jIvoM kI hiMsA karane se aMtarAya karma kA baMdha hotA hai | ___ garIba para gussA karane se, kisI kI gupta bAta prakAzita karane se, kisI ko par3hane meM aMtarAya karane se, kisI ko dAna dene se rokane se, gItArthoM kI hIlanA karane se, jhUTha bolane se, kisI kI corI karane se, pazu bAlaka (karmagraMtha (bhAga-1) = FOS209 209
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIna Adi ko bhUkhA rakhakara bhojana karane se, dharma meM jAna bUjhakara kamajora banane se, parastrI ke sAtha AnaMda pUrvaka krIr3A karane se, kisI kI jamAnata khA jAne se, popaTa Adi ko piMjare meM DAlane se AtmA aMtarAya karma kA baMdha karatI hai| kisI ko dAna meM aMtarAya karane se dAnAMtarAya karma kA baMdha hotA hai| isa karma ke udayavAlA kRpaNa vyakti zAstra kA zravaNa bhI nahIM karatA hai, kyoMki use hamezA bhaya rahatA hai ki guru ke pAsa zAstra zravaNa kareMge to kucha kharca karanA pdd'egaa| jisane dAnAMtarAya karma kA baMdha kiyA ho aisA vyakti guru ke upadeza se bhI dAna guNa ko prApta nahIM kara pAtA hai / kRpaNa vyakti ke ghara muni bhagavaMtoM kA bhI Agamana nahIM hotA hai / kRpaNa vyakti se usake mitra-svajana bhI dUra rahate haiM | dAnAntarAya ke kSayopazama vAlI AtmA hI apanI saMpatti kA prabhu pUjA Adi meM upayoga kara pAtI hai / * lAbhAMtarAya karma ke udaya se AdIzvara prabhu ko dIkSA lene ke bAda teraha mAsa taka kalpya AhAra kI prApti nahIM huI thii| * bhogAMtarAya karma ke udaya se mayaNAsundarI kI bahina surasuMdarI ko aneka kaSTa uThAne par3e / aridamana rAjakumAra ke sAtha lagna huA hone para bhI use naTI kI taraha nAcanA par3A thA / * mammaNa seTha ke pAsa apAra saMpatti thI, paraMtu bhoga-upabhogAMtarAya karma ke udaya ke kAraNa vaha apanI saMpatti kA leza bhI bhoga-upabhoga nahIM kara sakA thA / * bhoga-upabhogAMtarAya karma ke udaya se bhImasena rAjA ko bhayaMkara kaSTa uThAne par3e the / ___ * karma ke vipAka rUpa isa karmagraMtha kI racanA pU. AcArya zrI devendrasUrijI ma.ne kI hai| karmagraMtha (bhAga-1) 1210
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra mahAmaMtra ke ajoDa sAdhaka, niHspRha ziromaNi adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI bhadrakaravijayajI gaNivarya kA [ tAttvika evaM sAttvika hindI sAhitya ) hindI anuvAdaka-saMpAdaka marudhararatna, hindI sAhityakAra pU. AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. mUlya 1. mahAmaMtra kI sAdhanA 150 |5. parama tattva kI sAdhanA bhAga-3 160 2. navakAra ciMtana 60 6. Atma-utthAna kA mArga bhAga-1 125 3. AdhyAtmika patra |7. Atma-utthAna kA mArga bhAga-2 175 4. parama tattva kI sAdhanA bhAga-2 150 8. Atma-utthAna kA mArga bhAga-3 150 mUlya adhyAtmayogI pUjya paMnyAsa zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya ___ zrI ke jIvana viSayaka hindI sAhityakAra pU. AcArya zrI ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. Alekhita hindI sAhitya 1. bIsavI sadI ke mahAn yogI 300/2. ajAtazatru aNagAra 3. mahAyogI puruSa prApti sthAna divya sandeza prakAzana, C/o. surendra jaina, 205, sonA ceMbarsa, 507-509, je .aesa.osa. roDa, cIrA bAjAra, sonApura galI ke sAmane, marIna lAIMsa (E), muMbaI-400 002. Tel. 022-40020120, Mobile : 9892069330 100/ 85/ karmagraMtha (bhAga-1)) E1211
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100/ 125/ jaina dharma ke prAthamika abhyAsa hetu marudhara ratna, hindI sAhityakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. dvArA hindI bhASA meM Alekhita nimna sAhitya kA kramazaH abhyAsa avazya kareM mUlya 1. paMca pratikramaNa (hindI vivecana bhAga-1) 100/2. paMca pratikramaNa (hindI vivecana bhAga-2) 3. paMca pratikramaNa (hindI vivecana bhAga-3) 4. paMca pratikramaNa (hindI vivecana bhAga-4) 140/5. jIva vicAra-hindI vivecana 6. nava tattva-hindI vivecana . 60/7. daMDaka sUtra-hindI vivecana 50/8. laghu saMgrahanI (jaina bhUgola) hindI vivecana 100/9. tIna bhASya (hindI vivecana). 150/10. karmagraMtha bhAga-1 (karma vijJAna-pahalA karmagraMtha) 100/11. karmagraMtha bhAga-2 (dUsarA tIsarA karmagraMtha) 70/12. karmagraMtha bhAga-3 (cauthA karmagraMtha) 55/13. pAMcavA karmagraMtha 14. chaThA karmagraMtha 100/ 75/ 100/ 100/ 70/ saMskRta aura prAkRta bhASA sIkhane ke lie ati upayogI prakAzana 1. Ao ! saMskRta sIkheM bhAga-1 2. Ao ! saMskRta sIkheM bhAga-2 3. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-1 4. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-2 karmagraMtha (bhAga-1) 1212
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacana prabhAvaka marudhararatna-hindI sAhityakAra pUjya AcAryadeva zrImad vijaya zrIratnasenasUrIzvarajI ma.sA. kA bahuraMgI-vaividhyapUrNa sAhitya S.No. 38 123 122 135 194 148 127 102 196 170 197 204 205 153 S.No. tattvajJAna viSayaka 1. jaina vijJAna 2. caudaha guNasthAna 3. Ao ! tattvajJAna sIkheM 4. jIva vicAra vivecana 5. nava tattva-vivecana 6. daMDaka-vivecana 7. laghu saMgrahaNI (jaina bhUgola) 8. tIna-bhASya 9. pahalA karmagraMtha 10. dUsarA-tIsarA karmagraMtha 11. cauthA karmagraMtha 12 pA~cavA~ karmagraMtha 13.chaThA-karmagraMtha 14.dhyAna sAdhanA pravacana sAhitya 1. mAnavatA taba mahaka uThegI 2. mAnavatA ke dIpa jalAeM 3. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-bhAga-1 mahAbhArata aura hamArI saMskRti-bhAga-2 rAmAyaNa meM saMskRti kA dAya amara saMdeza-bhAga-1-2 7. Ao ! zrAvaka baneM ! 8. saphalatA kI sIr3hiyA~ 9. navapada pravacana 10. zrAvaka kartavya-bhAga-1 11. zrAvaka kartavya-bhAga-2 12. pravacana ratna 13. pravacana motI 14. pravacana ke bikhare phUla 15. pravacanadhArA 16.Ananda kI zodha 17.bhAva zrAvaka 18. paryuSaNa aSTAhnikA pravacana 97 | 19. kalpasUtra ke hindI pravacana 104 20. saMtoSI nara-sadA sukhI 87 21. jaina parva-pravacana 115 22 guNavAna bano 126 23. sukhI jIvana kI cAbiyA~ 137 24. pAMca pravacana 138 25. jIvana zaNagAra pravacana 26. Ao ! durdhyAna chor3e !! bhAga-1169 27. Ao ! durdhyAna chor3e !! bhAga-2 28. gAgara meM sAgara 173 29. zrAvakAcAra-pravacana-bhAga-1 176 30. zrAvakAcAra-pravacana-bhAga-2 177 31. navapada ArAdhanA 182 32. pravacana-varSA 199 33. preraka-pravacana 203 dhArAvAhika kahAnI S.No. | 1. karman kI gata nyArI | 2. jindagI jindAdilI kA nAma hai 10 | 3. taba AMsu bhI motI bana jAte hai 24 |4. gautama svAmI-jaMbUsvAmI | 5. karma ko nahIM zarma | 6. karma nacAe nAca 7. Aga aura pAnI bhAga-1-2 34-35 8. tejasvI sitAre 58 choTI choTI kahAniyAM S.No. 1. priya kahAniyA~ 43 2. manohara kahAniyA~ 50 3. aitihAsika kahAniyA~ 57 4. preraka-kahAniyA~ 91 5. sarasa kahAniyA~ 6. madhura kahAniyA~ 7. sarala kahAniyA~ 142 8. Adarza kahAniyA~ 46 27-28 76 111 98 198
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ S.No. 48 147 112 157 158 159 172 136 174 180 vidhi-vidhAna upayogI S.No. anya preraka sAhitya 1. Ao ! pratikramaNa kareM 11. mahAn jyotirdhara 2. Ao ! zrAvaka baneM 45 2. micchAmi dukkaDam 3. haMsa zrAddhavrata dIpikA 3. kSamApanA |4. Chaitya-Vandan Sootra 4 savAla Apake javAba hamAre 5. vividha-devavaMdana 5. zaMkA aura samAdhAna-1 6. Ao ! pauSadha kareM 6. zaMkA-samAdhAna-bhAga-2 7. Ao ! pUjA paDhAe~ ! 88 7. zaMkA-samAdhAna-bhAga-3 8. Panch Pratikraman Sootra 8. dharatI tIratharI 9. zatrujaya yAtrA 9. ciMtana ratna 10. pratikramaNa upayogI saMgraha | 10 mahAvIravANI 11. Ao ! upadhAna-pauSadha kareM |11. jaina zabda koza 12. vividha-tapamAlA | 12 nayA dina nayA saMdeza 13. Ao ! bhAvayAtrA kareM bhAga-1 13. tIrtha yAtrA 14. Ao ! bhAvayAtrA kareM bhAga-2 14. ratna saMdeza bhAga-1 15. Ao ! paryuSaNa-pratikramaNa kareM 15. ratna saMdeza bhAga-2 16.jaina saMgha-vyavasthA 187 16. bAlI cAturmAsa vizeSAMka pU.paMnyAsajI ma.kA sAhitya / S.No. 17. upadhAna smRti vizeSAMka 1. vAtsalya ke mahAsAgara 18. saMsmaraNa 2. rimajhima rimajhima amRta barase 15 |19. vivekI banoM ! 3. adhyAtmayogI pUjya gurudeva |20. amRta rasa kA pyAlA bIsavIM sadI ke mahAn yogI 100 vairAgyapoSaka sAhitya ajAtazatru aNagAra 11. mRtyu-mahotsava 6. mahAn yogI puruSa 201 2. zramaNAcAra vizeSAMka 17. mahAmaMtra kI sAdhanA 1601 3. sadguru-upAsanA 8. navakAra-ciMtana 4. ciMtana-motI bIsavIM sadI ke mahAn 5. mRtyu kI maMgala yAtrA yogI kI amara-vANI zAMta sudhArasa-hindI vivecana 10. AdhyAtmika patra bhAga-1 7. zAMta sudhArasa-hindI vivecana 11. parama-tatva kI sAdhanA bhAga-1 bhAga-2 12. parama-tatva kI sAdhanA bhAga-2 8. bhava AlocanA 13. parama-tatva kI sAdhanA bhAga-3 9. vairAgya zataka 14 Atma-utthAna kA mArga bhAga-1 |10. indriya parAjaya zataka 15.Atma-utthAna kA mArga bhAga-2 11. saMboha-sittari 16.Atma-utthAna kA mArga bhAga-3 (vairAgya kA amRta kuMbha) 17 maMtrAdhirAja pravacana sAra 207 12. samAdhi-mRtyu 181 190 192 200 S.No. ___44 161 51 101 146 14 124 140 156 186 193 191 195
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 59 47 39 22 41 110 5 Dut gujarAtI sAhitya S.No. 6. jIvana nirmANa (vizeSAMka) 1. jIvana ne tuM jIvI jANa 62 7. yauvana-surakSA vizeSAMka 32 2. zItala nahIM chAyA re (guja.) 25 8. sannArI vizeSAMka 3. Avo ! vArtA kahuM (guja.) 63 9. jainAcAra vizeSAMka prabhu bhakti pradhAna sAhitya S.No. |10.AhAra vijJAna vizeSAMka AnaMdaghana cobIsI 11. mAtA-pitA 77 2. aMkhiyA prabhudarzana kI pyAsI |10. AhAra: kyoM aura kaise ? 82 3. bhakti se mukti | 13. brahmacarya 106 4. vividha devavaMdana |14. amRta kI bUMdeM 64 5. prabhu darzana sukha saMpadA |15. krodha AbAda to jIvana barabAda 80 6. tIrtha yAtrA 159 aMgrejI sAhitya S.No. 7. Ao ! pUjA paDhAeM 88 1. The Message for the Youth 31 8. vividha pUjAeM 125 12. How to live true life? 40 9. prabho ! mana maMdira padhAro ! 3. The Light of Humanity 21 caritra-kathAeM 4. Youth will Shine then 121 S.No. Duties towards Parents 95 1. jinazAsana ke jyotirdhara 81 6. Pearls of Preaching 167 2. mahAsatiyoM kA jIvana saMdeza 93 7. The Way of Metaphysical Life 163 3. caubIsa tIrthaMkara caritra-bhAga-1 188 8. My Parents 175 4. caubIsa tIrthaMkara caritra-bhAga-2 189 9. Celibacy 206 5. AdinAtha zAMtinAtha caritra 105 marAThI sAhitya S.No. 6. pArasa pyAro lAge 99 1. rAga mhaNaje Aga (marAThI) 108 7. mahAn caritra 2. AI vaDIlAMce upakAra 92 8. bhagavAna mahAvIra kA sacitra jIvana 83 155 9. bhagavAna mahAvIra 3. adhyAtmAcA sugaMdha 117 10.prAtaHsmaraNIya mahApuruSa-2 4. vikhuralele pravacana motI 150 15. AI ce vAtsalya 185 11. prAtaHsmaraNIya mahApuruSa-27 12. prAtaHsmaraNIya mahAsatiyA~-1 anuvAda-vivecanAtmaka S.No. 151 13. prAtaHsmaraNIya mahAsatiyA~-2 1. cetana ! mohanIMda aba tyAgo 11 14. zrIpAla-rAsa aura jIvana-caritra 134 2. zrAvaka jIvana-darzana / 15. hemacandrAcArya aura kumArapAla 184 3. zrImad AnaMdaghanajI pada vivecana 94 16. mahAn jyotirdhara 86 4. Ao saMskRta sIkheM bhAga-1 144 17. zramaNazilpI premasUrIzvarajI 119 15. Ao saMskRta sIkheM bhAga-2 145 18. bAraha cakravartI 202 6. zrAvaka AcAra darzaka 154 yuvA-yuvati preraka S.No. 7. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-1 164 1. yuvAno ! jAgo 8. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-2 165 paMca pratikramaNa (hindI vivecana)-bhAga-1 107 2. yuvA saMdeza 3. jIvana kI maMgala yAtrA |10. paMca pratikramaNa (hindI vivecana)-bhAga-2 120 4. taba camaka uThegI yuvA pIDhI 11. paMca pratikramaNa (hindI vivecana)-bhAga-3 132 5. yuvA cetanA vizeSAMka 12. paMca pratikramaNa (hindI vivecana)-bhAga-4 133 129 70 150 12 26 17
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindIsAhityakAra pU. AcAryadeva zrImad vijaya ratnasenasUrIzvarajI ma.sA. dvArA Alekhita upalabdha hindI sAhitya 1. No 135/-17. 50/-10. 80/ No 0 100/ 100/ 11. Sr. pustaka Sr. pustaka mUlya pustaka kA nAma No. mUlya kra. pustaka kA nAma No. kra. |paMca-pratikramaNa (bhAga-1) 100/-14. 146 AdhyAtmika patra 146 60/120 | paMca-pratikramaNa (bhAga-2) 100/- 178 parama-tatva kI sAdhanA bhAga-2 150/132 | paMca-pratikramaNa (bhAga-3) 125/-16. 179 parama-tatva kI sAdhanA bhAga-3 160/paMca-pratikramaNa (bhAga-4) Atma-utthAna kA mArga-bhAga-1 jIva vicAra vivecana 60/-18. Atma-utthAna kA mArga-bhAga-2 175/nava tattva-vivecana 60/-19. Atma-utthAna kA mArga-bhAga-3 |150/daMDaka sUtra 207 maMtrAdhirAja pravacana sAra 194 | laghu saMgrahaNI (jaina bhUgola) jIvana-upayogI sAhitya 127 | tIna bhASya (caityavaMdana bhASya, | 13-14 zAMta sudhArasa-hindI guruvaMdana va paccakkhANa) vivecanA-bhAga-1-2 140/10. 102 karmagraMtha-pahalA | 34-35 Aga aura pAnI-bhAga-1-2 115/(hindI vivecana) 36 zatrujaya yAtrA (tRtIya AvRtti)| 40/karmagraMtha-dUsarA-tIsarA | 42 bhakti se mukti (pAMcavI AvRtti) 40/| (hindI vivecana) 84 prabhu darzana sukha saMpadA 60/197 cauthA-karmagraMtha (hindI vivecana) zrAvaka kA guNa sauMdarya 125/pA~cavA~-karmagraMtha preraka-pravacana 80/14. chaThA-karmagrantha 160/ paryuSaNa aSTAhnikA pravacana 100/144 Ao saMskRta sIkheM bhAga-1 kalpasUtra ke hindI pravacana Ao saMskRta sIkheM bhAga-2 Ao ! upadhAna pauSadha kareM ! | 55/Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-1 125/ vividha-tapamAlA 100/18. Ao ! prAkRta sIkheM bhAga-2 vividha-devavaMdana | vairAgya poSaka graMtha amRta rasa kA pyAlA 140 vairAgya zataka bAraha cakravartI 2. 156 | indriya parAjaya zataka saMsmaraNa saMboha-sittari Celibacy adhyAtmayogI pUM.paM.zrI Panch Pratikraman Sootra paMnyAsajI ma. kA sAhitya ratna-saMdeza-bhAga-1 1 | 100 | bIsavI sadI ke mahAna yogI ratna-saMdeza-bhAga-2 161 ajAtazatru aNagAra 100/ Ao ! durdhyAna chor3e !! bhAga-2| 70/201 mahAn yogI puruSa 85/-142. 134 zrIpAla-rAsa aura jIvana-caritra 160/ 12. 13. 100/ 15. 30. 150/ 16. 70/-1 85/ 60/ 300/ 80/ 64/ 50/ 70/ 150/ 300/ 150/ 41 VETERING MAT Shubhay 9833835899