Book Title: Anekant 1986 Book 39 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538039/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaura sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 39: ki01 (pugmAMka ) janavarI-mArca 1986 isa aMka meM viSaya 1. AdinAtha jina-stavana 2. parigraha kI ghusapaiTha meM ahiMsA kI lAkSaNika hatyA zrI papacandra zAstrI, dillI 3. purudeva-cammU kA AlocanAtmaka parizIlana -DA. kapuracanda jaina, khAtaulI 4. apabhraMza sAhitya kI eka aprakAzita kRti : puNyAsava kahA -DA. rAjArAma jaina ArA 8 5. dharmasAra satasaI : zrI kundanalAla jaina dillI 6. kastUrI maga : DA0 savitA jaina 7. jaina vidyAoM meM zodha eka sarvekSaNa -DA. nandalAla jaina, rIvA 8. Ayurveda me anekAnta : -AcArya rAjakumAra jaina, dillI 6. NAyakumAra cariu meM pratipAdita dharmopadeza -DA0 kastUracada 'sumana', zrI mahAvIra jI 26 10. parigraha moha meM paMcavatoM ke nAma badalAe / -zrI papracandra zAstrI, naI dillI 11. jarA socie-sampAdakIya 12. bhagavAna mahAvIra prathama dezanA-rAjagRhI A.pR02 3 prakAzaka vora sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra prathama dezanA smAraka-rAjagRhI 6 1. paTanA se lagabhaga sau kilomITara nAlandA se lagabhaga 17 kilomITara dUra sthita rAjagRhI eka aitihAsika sthala hai| jise bhagavAna mahAvIra aura gautama buddha ne aneka bAra apane bihAra se pavitra kiyA thaa| isI nagarI meM sthita pAMca pahAr3iyoM meM se prathama pahAr3I vipulAMcala parvata para bhagavAna mahAvIra kA pahalA upadeza huA thaa| isI kAraNa vipulAMcala parvata vizeSa rUpa se jainiyoM kA atyanta pavitra sthala banA humA hai| yadyapi kAlAntara meM hindUmusalamAna, sikha Adi dhamoM kA bhI mahatva isa nagarI se jur3asA gayA aura rAjagRhI sarvadharma samanvaya kI nagarI bana gii| yahAM hara sAla deza-bhara se lagabhaga eka lAkha jaina aura lagabhaga itane hI ajaina tIrtha-yAtrI darzanArtha Ate haiM / rAjagahI paMca pahADiyoM ke madhya avasthita hai| isI kAraNa mahAbhArata ke pUrva meM evaM hindU purANo meM ise girIbraja kahA gayA hai| jaina purANo meM batAyA gayA hai ki zrI vAsupUjya bhagavAna ke atirikta teIsa tIrthaMkaroM kA samavazaraNa rAjagRhameM hI huA thaa| bIsave tIrthakara bhagavAna muni subatanAtha ke garbha, janma tapa aura jJAna ye cAroM valyANaka isI rAjagRhI me hae the| bhagavAna mahAvIra svAmI ke samavazaraNa me mahArajA zreNika dvArA kie gae sATha hajAra praznoM ke uttara meM race gae saikar3o grantha isI rAjagIra se sabadhita hai| aba hama ise kathAnakoM kA udagama sthAna bhI kaha sakate hai| isa pacakalyANaka me hone vAle dvitIya kevalI zrI sudharmAcArya kA nirvANa mAgha sudI saptamI ke dina rAjagIra ke vipulAMcala parvata para hI huA thaa| rAjagIra ko jaina hindU bauddha sabhI pabitra mAnate hai| yahAM garma pAnI ke svAsthyavarddhaka jharane haiM jinase ahanisa uSNajala pravAhita hotA rahA hai| isa gaMdhaka yukta jala se janamAnasa kI zArIrika tathA mAnasika azAntiyA~ dUra ho jAtI hai / zIta-Rtu me hajAro rogI strI-puruSa yahA~ jalavAyu parivartanArtha Akara svAsthya lAbha karate hai| isa garma pAnI ke jharano tathA apane zAnta aura surabhya prAkRtika vAtAvaraNa ke calate yaha deza kA hI nahI balki vizva ke paryaTana sthalI ko mAnacitroM me apanA mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai| rAjagIra me aneka prAcIna darzanIya sthala hai| prAcIna mandiroM ke bhagnAvazeSa prAcIna mUrtiyA~, pAjAtazatru kA kilA svarNa bhaNDAra guphA Adi jaina brAhmI kalA, mandira rAjagIra (vIrAyatana) dekhane yogya hai| isame caubIsoM tIrthaMkaroM para darzAI gaI jhAkiyA~ ati sundara va manojJa haiN| aThAraha lAkha kI lAgata se rAjagIra parvata para rajjU mArga banAyA gyaa| jisa para 160 AdamI eka sAtha AkAza mArga se Upara A jA skege| isa prakAra isa tIrtha kSetra ke mahatva ko dekhate hue 1974-75 meM bhagavAna mahAvIra ke nirvANotsava ke samaya samAroha ke adhyakSa samAja sevaka sAhU zAMtiprasAda jaina ke netRtva me samAja ne yaha nirNaya kiyA thA ki vipUlAcala parvata para bhagavAna mahAvIra ke prathama upadeza kI smRti meM eka bhavya smAraka kA nirmANa kiyA jaae| smAraka ke nirmANa kA dAyitva sAha jaina TramTa ko saupA gyaa| nirmANa kA vizeSa AkarSaNa pahADI para khule AkAza me avasthita cAra manohArI pAMca-pAMca phuTa UMcI catarmakhI padmAsana pratimAeM hai jo 72 phuTa U~ce isa smAraka para virAjamAna hai| isakI racanA samavazaraNa ke rUpa meM haiN| isakA nirmANa karate samaya AdhyAtmika vAtAvaraNa kA vizeSa rUpa se dhyAna rakhA gayA hai| aisA lagatA hai ki jaise bhagavana kA upadeza cAroM dizAo me pratidhvanita ho rahA ho| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moma mahama UULL sa HI VAM O varSa 36 kiraNa 1 paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM nmaamynekaantm|| vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 ( janavarI-mArca vIra-nirvANa saMvat 2511, vi0 sa0 2042 . 1986 prAdinAtha-jina-stavana kAyotsargAyatAGgo jayati jinapatinAbhisUnurmahAtmA madhyAhna yasya bhAsvAnupariparigato rAjatismopramUrtiH / cakraM karmendhanAnAmatibaha dahatAdUgmaudAvyavAta-- sphUrjatsaddhayAnavahnariva rucirataraH prodgato visphuliGgaH // 5 // -pagrAnandyAcArya kAyotsarga mudrA pari vanameM ThAr3he riSabha riddhi taji diinii| nihicala aMga mera hai mAno doU bhujA chora jini donii| phaMse ananta jantu jaga-cahale dukhI dekha karuNA cita lonI / kAr3hana kAja tinheM samaratha prabhu, kiSoM bAMha ye dIragha konI // -bhUdharadAsa artha-kAyotsarga ke nimitta se jinakA zarIra lambAyamAna ho rahA hai, aise ve nAbhirAya ke putra mahAtmA AdinAtha jinendra jayavanta hoveM, jinake Upara prApta haA madhyAnha (dopahara) kA tejasvI sUrya aisA suzobhita hotA hai mAno karma rUpa IndhanoM ke samaha ko atizaya jalAne vAlI evaM udAsInatArUpa vAya ke nimitta se pragaTa haI samIcIna dhyAna rUpI agni kI daidIpyamAna cinagArI hI unnata huI ho| vizeSArtha-bhagavAna AdinAtha jinendra kI dhyAnAvasthA meM unake Upara jo madhyAnha kAla kA tejasvI sayaM AtA thA usake viSaya meM statikAra utprekSA karate haiM ki vaha sUrya kyA thA mAnoM samatAbhAva se ATha karmarUpI Indhana ko jalAne ke icchuka hokara bhagavAna AdinAtha jinendra dvArA kie jAne vAle dhyAnarUpI agni kA visphuliMga hI utpanna huA hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAraNAya-prasaga: parigraha kI ghusa paiTha meM ahiMsA kI lAkSaNika hatyA 0 le0 papracandra zAstrI svAmI samantabhadraM jaina-darzana ke jJAtA prakANDa vidvAna hai-vahAM ve samyagdarzana-jJAna-cAritra ko dharma kahate haithe| unhoMne zrAvakAcAra ke maMgalAcaraNa meM tIrthakara vardha- "saddaSTijJAnavRttAni dharma dhamezvarA: viduH|" mAna ko "nirdhata-kalilAtmane" rUpa meM namaskAra kiyA hai zrI umA svAmI mahArAja sUtra ke prArambha meM "samyagaaura "kalila" ko zrI prabhAcandrAcArya ne jJAnAvaraNAdirUpa darzanajJAna-cAritrANi mokSamArgaH" dvArA tIno ke ekatva ko pApa kahA hai / isI ratnakaraNDa ke dUsare zloka me svAmI mokSamArga batalAte hai jo munipada me hI saMbhava hai / AcArya samantabhadra ne inhI karmoM ke vinAzaka dharma ke varNana kI kundakunda deva to ratnatraya me abheda hone kI bAta pahale hI pratijJA kI hai| tathAhi-"namaH zrI vardhamAnAya nirdhata- kaha cuke hai| lilAtmane" "dezayAmi samIcInaM dharma karmanivaINama"- samyagdarzana jJAna aura cAritra meM ekatva sthApita ho ukta prasaMga se itanA to spaSTa hai ki svAmI samanta- aura tInoM pRthaka na rahe yaha mokSa prApti kA sAkSAta mArga bhadra kI zraddhA AtmA kI parigrahAtIta nirmala dazA para hai aura pUrNa aparigrahatva kA yahI rUpa hai jisameM AtmA rahI hai| ve pApa karma rahita nirmala AtmA ko iSTa mAnate pUrNatayA nirmala hotA hai-zrAvakAcAra to mAtra abhyAsa haiN| inase pUrva AcArya kundakunda ne bhI vandharUpa hone se dazA hai / AcAryoM ne nirmala AtmA ko ratnatraya rUpa aura karma-paryAya mAtra ko pApa kahA hai| unhone paNya-pApa me pUrNa aparigrahI ghoSita kiyA hai| kyoMki parigraha me ratnavaMdha kI apekSA bheda hI nahIM mAnA-dono ko hI katsita traya ko pUrNatA nahI aura ratnatraya kI parNatA ke binA bhAva kahA / ve kahate haiM AtmA kA zuddhatva bhI nhii| yataH-samyagdarzana AtmAna"kammamasuha kusIla suhakammaM cAvi jANaha kusiil| bhUti kA nAma hai aura AtmA kI anubhUti jJAnarUpa hone se vaha ta hoi susIla ja sasAra pavesedi // " samyagdarzana se abhinna hai tathA samyakcAritra Atma-ramaNarUpa -jaise azubha karma kuzIla hai vaise hI zubha karma bhI kriyA hone se samyagdarzana aura samyagjJAna se abhinna hai kuzIla hai| bhalA jo saMsAra meM ghumAtA ho-praveza karAtA aura yaha abhinnatA apane me rahane para hI sabhava hai| jaba ho vaha suzIla kaise ho sakatA hai, arthAt nahI ho sktaa| taka para arthAt parigraha me praveza kI bAta hai taba taka ratnaAcArya samantabhadra ne inhI karmoM ke nivahaNa--vinAza traya kI pUrNatA nahI aura taba taka mokSa bhI nhii| si0 karane vAle mArga ko dharma kahA hai| isase yaha spaSTa hai ki cakravartI nemicandrAcArya ke kathanAnusAra "rayaNa taya Na vaTTai ukta AcAryoM ke mata me aura samasta jaina-darzana me dharma vahI hai appANa muyatu aNNadaviya mhi" aura kundakundAcArya ke anujo karmoM se --parigraha se chuTakArA dilAkara sva-svabhAva me sAra "tANi puNa jANa tiNi vi appANa ceva picchayado" sthApita karAne vAlA ho / aba yaha vijJoM kA kAma hai ki aura amRtacandrAcArya ke anusAra "darzana jJAna cAristrive aise dharma ko pahacAneM / isI zrAvakAcAra me Age cala tvAdekatvataH svayam" sabhI zuddhAtmA rUpa hI Thaharate haiMkareM zrAvakAcAra prasaga meM dharma kI jo paribhASA dI gaI hai para arthAt parigraha ke leza se bhI yachate / usame unakI karma nivarhaNa vAlI bAta ko pUrNa puSTi hotI hama "para" ko parigraha kahate hai cAhe vaha para kisI nidhUtaM sphoTita kalila jJAnAvaraNAdirUpa pApamAtmanaH / " -ratnaka0 TIkA / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha kI ghusa paiTha meM ahiMsA ko lAkSaNika hatyA rUpa meM hI kyoM na ho| yahAM taka ki apane meM apanepana yadi prANa rakSaNa rUpa ukta prasaMga ko hama ahiMsA kA kA vikalpa uThanA bhI parigraha hai aura isIlie mokSamArga nAma na dekara "zubha lezyA" nAma de deM to sahI baiTha jAtA meM nirvikalpa dazA ko pramukha sthAna diyA gayA hai| yadyapi hai| kyoki prANa hanana aura prANa rakSaNa donoM sthaloM meM hI "mUrchA" ko parigraha kahA hai aura vyavahAra meM mUrchA kI "kaSAyodayAnarajita" yoga pravRtti hotI hai jo lezyA ke 'mamedaM" yaha merA hai, aisI paribhASA kI gaI hai| para, lakSaNa se pUrNa mela khA jAtI hai-prANa hanana aura prANa vAstava meM yahAM para AcArya kA bhAva mamatva (apane pana) rakSaNa dono me hI kaSAya aura yoga sAtha calate haiN| hanana mAtra se saMbaMdhita na hokara adhika vyApaka rUpa me hai-isame aura rakSaNa me yadi koI antara hai to vaha antara mAtra mamatva kI bhAMti paratva (parAyepana) jaise aneko bheda samAe azubha aura zubha lezyA rUpo me hI hai| jabaki ahiMsA meM hue hai| yadi aisA na ho aura mAtra "yaha merA hai" se bhinna, rAgAdikaSAya aura yoga jAti kA sarvathA abhAva haiaise bhAva jiname merA pana nahI hai jaise---kisI se ghRNA "aprAdurbhAva: khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti |"krnaa, kisI ko gAlI denA, kisI ko mAra denA Adi yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki AcAryoM ne jaise pApa mamatva kI paridhi se nikala jaaege|-prigrh na prANa vyaparopaNa ko hiMsA kahA vaise ahiMsA ke lakSaNa ko khlaaege| kyoki ye sabhI bhAva aura kArya mamatva na prANa rakSaNa rUpa me nahI kahA / kyoki ve jAnate the kihokara, usase viparIta ghaNAdi ke hI phalita kArya hai aura prANa rakSaNa vikalpAdhIna hone se pramAda ke binA sambhava mamatva se adhika bhayAvaha bhI hai| bhalA socie . jaba nahI aura pramAda parigraha hai aura parigraha hiMsA me kAraNa AcArya mamatva bhAva ko parigraha batalA rahe hai taba ghaNAdi hai| isIlie unhoMne pramAda ke abhAva ko ahiMsA khaa| jaise bhAva aparigraha hoge kyA? arthAta nahI ho skeNge| aura use rakSA karane Adi jaise vikalpo se nahI joddaa.| etAvatA mAnanA hogA ki rAga ke sAtha para-prerita ghaNAdi jaisA ki kAlAntara meM jor3A jAne kA pracalana cala par3A jaise sabhI bhAva AtmA ko ahitakAraka hone se "mI"- aura lezyAbhAva ke vyavahAra kA sarvathA lopa ho gyaa| parigraha kI zreNI meM Ate hai| hanana aura rakSaNa se lezyA kI vyavahArikatA kaeNse mala __isI bhAMti jaba hama ahiMsA ke lakSaNa kI ora dRSTi- khAtI hai ise vibhinna Agama lakSaNo se spaSTa jAnA jA pAta karate hai taba vahA bhI "aprAdurbhAva : khalu rAgAdInA sakatA hai| tathAhibhavatyahiMseti" spaSTa lakSaNa dikhAI detA hai| isakA tAtparya kaSAyodayarajitA yoga pravRtti lezyA / " aisA hai ki jahA kiMcita bhI rAgAdi bhAva hai, bahA hiMsA -rAjavA02/6 hai (aura vahI mUccha bhAva-parigraha hai) jabaki lambe samaya se "kaSAyazleSa prakarSAprakarSayuktA yogvttirleshyaa|" ahiMsA ke janaka aparigraha kI upekSA kara rAgAdi pAra -rAja vA0 6/7 'kaSAyodayato yogapravRttirUpazitA / graha janya karuNA, dayA Adi jaise bhAvo se phalita prANa -zlokavA0 2/7/11 rakSA ko ahiMsA nAma diyA jA rahA hai| hamArA aisA "jogapa uttI lessA kasAya udayANarajiyA ho|" calana kahAM taka ucita hai ? vicAra dRSTi se to aisA gommaTa0.45 mAlUma hotA hai ki hama jinavANI ko mAtA mAnakara bhI "kaSAyodayarajitA yogapravRttiriti kRtvA auramikIusakI avahelanA kara rahe haiM aura pramAda-parihAra rUpa jaina tyacyate / " -sarvA0 2/6 kI ahiMsA ke sahI rUpa se dUra cale jA rahe hai-ahiMsA pI saje jA rahe hai. dimAgayogapariNAmo lennyaa| kI mUla vyAkhyA ko badala rahe haiN| spaSTa hai ki rAgAdirUpa yogastu vividho pi karmodayajanya evaM / " vikalpa hue binA kisI jIva kI prANa rakSA ke bhAva aura anyoga dvAra para hemacandravRtti sUtra 126 tadrUpa kArya donoM hI na ho sakeMge- . 'ulTe rAgAdi jaise pari- uparyukta sabhI lakSaNa lezyA ke haiM aura kaSAmodayAna. graha sarvathA hiMsA hI hoge| (zeSa pR07 para) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha prabandha-sAra: purudeva campU kA pAlocanAtmaka parizIlana DAla kapUracana jaina saMskRta kAvya ko gadya-padya aura mizra ina tIna bhAgoM lokapriya huI, phalataH lagabhaga eka sahasra varSoM me vipula meM vibhakta kiyA gayA hai| mizra racanA zailI ke prAcInatama campU kAvyo kA sRjana huaa| DA0 chavinAtha tripAThI ne udAharaNa vedoM ke sAtha hI brAhmaNa granthoM meM pAye jAte hai| campU kAvya kA AlocanAtmaka eva aitihAsika adhyayana pAli kI jAtakathAo aura prAkRta kI 'kuvalayamAlA' atha me lagabhaga 250 campU kAvyo kI sUcI dI hai| prabhati grantho meM isa zailI ke darzana hote hai / saskRta nATako jaina campU kAvyo me 'somadeva kA yazastilaka' harimeM tathA paMcatantra hitopadeza jaisI racanAo meM gadya-padya donoM candra kA 'jIvandhara' aura ahaMdAsa kA 'purudevacampU' atyanta kA prayoga huA hai| prasiddha campUkAvya hai| unnIsavIM aura bIsavI zatI me bhI kintu yahAM gadya tathA padya kA apanA viziSTa sthAna jaina campUkAvyo kA sRjana huA, jisame muni zrI jJAnarahA hai / yahAM kalAtmaka bhAga gadya me aura usakA sAra yA sAgara mahArAja kA 'dayodaya campU' aura zrI paramAnanda upadeza bhAga padya me grathita rahA / jaba gadya tathA padya dono pANDeya kA 'mahAvIra tIrthakara campU' ullekhanIya kRtiyAM me hI utkRSTatA, praur3hatA aura kalAtmakatA Ane lagI taba haiN| abhI hAla meM zrI mUlacanda zAstrI ne 'vardhamAna campU' navaguNAnurAgI kaviyo ne sammilita praur3ha gadya aura padya kI racanA kI hai, jo zIghra hI prakAzita hokara vidvata kI kasauTI para apane Apako parakhA, phalataH aneka kaviyoM samAja ke samakSa jA rahA hai| inake atirikta puNyAzravane gadya kI arthagarimA va padya kI rAgamayatA me samanvita campU', 'bharatezvarAbhyudaya campU', 'jainAcAryavijaya campU' gadya-padya mizrita kAvyoM kI racanA kii| kAlAntara meM yahI Adi sundara jainacampU kAvya hai| jainacampU kAvyoM kI isa praur3ha gadya-padyamayI vidhA 'campU' nAma se abhihita huii| paramparA meM mahAkavi ahaMdAsa kA nAma atyanta sammAna sarvaprathama daNDI ne kAvyadarza meM gadya-padyamayI kAcita aura Adara ke sAtha liyA jAtA hai| campUrityamidhIyate yaha campU kI paribhASA prastuta kii| mahAkavi arhaddAsa kI tIna racanAeM upalabdha haiN| daNDo kA samaya Alocako ne sAtavI zatI svIkAra kiyA 'munisuvratakAvya' me bIsaveM tIrthakara munisuvratanAtha kA hai, jisase isa anumAna ko paryApta avakAza milatA hai ki caritra citrita hai, isame dasa sarga hai aura kathAvastu uttaraisase pUrva bhI campU racanAe rahI hoMgI, jo Aja bhI kAla purANa se lI gaI hai| svaya kavi ne ise 'kAvyaratna' kahA ke garta meM par3I anveSakoM kI bATa joha rahI hai| hai| dUsarA kAvya 'bhavyajanakaNThAbharaNa' hai, jo sacamuca mahAkavi haricanda ne likhA hai ki gadyAvalI aura hI bhavya jIvoM dvArA kaMTha me AbharaNa rUpa se dhAraNa karane padyAvalI donoM hI, pRthaka-pRthaka pramoda utpanna karatI haiN| yogya hai| isame do so bayAlIsa padya hai, jinameM ahahAsa phira donoM se samanvita racanA to bAlya aura tAruNya se ne deva-zAstra-gurU aura samyakadarzana, samyakjJAna tathA samyakayukta kAnsA kI bhAMti asahlAdaka hogI, isame saMzaya nahI cAritra kA svarUpa nivaddha kiyA hai| aura huA bhI yahI, dazavI zatI se hI yaha zailI atyanta arhadAsa kA tIsarA kAvya 'purudevacampU' kAvya hai| 0 ruhelakhaDa vizva vidyAlaya kI pI0 eca0DI0 upAdhi ke lie svIkRta / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSveva campU kA AlocanAtmaka parizIlana isameM prathama tIrthakara vRSabhanAtha, AdinAtha yA purudeva kA prathama pariccheda meM mahAkavi arhahAsa ke haraktitva kA caritra aMkita hai| Akalana karate hue yaha nizcaya kiyA gayA hai ki vaha veda tIrthakara vRSabhanAtha kA caritra aneka jaina purANo aura purANo ke apratima adhyetA the| ve janma paryanta gRhastha hI kAvyo meM guMthA huA hai, prAkRta, saskRta, apabhra za aura rahe / apane jIvana ke antima dinoM meM ve AzAdhara ke pAsa hindI hI nahI kannaDa jaisI dakSiNa bhAratIya bhASAoM ke pahuMce aura unake 'dharmAmRta se prabhAvita hokara kAvya racanA kaviyo ne bhI unake itivRtta ko likhakara apane Apako meM saMlagna hue| unakA samaya AzAdhara aura alaMkAragauravAnvita kiyA hai| vaidika sAhitya meM RSabhadeva kA cintAmaNi ke kartA ajitasaina ke madhya ThaharatA hai| ataH ullekha bahucarcita rahA hai aura vaidika paramparA me unheM ahahAsa ne AzAdhara kA ullekha bar3e hI sammAna ke sAtha AThavAM avatAra mAnakara vaidika evaM zramaNa saskRtiyo ke apanI kRtiyo meM kiyA hai aura alaMkAra cintAmaNi meM saha astitva kA sundara udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| munisuvrata kAvya ke zloka udAhaNasvarUpa prastuta kiye gaye ___ mAnava jAti ke samunnayana meM jina mahApuruSo kA haiN| ata: ina donoM ke madhya ahaMdAsa kA samaya terahavIM pramukha yogadAna rahA hai, unameM tIrthaMkara RSabhadeva agragaNya zatAbdI kA madhya bhAga hai| hai| ve Adya karmopadeSTA aura prathama tIrthakara hai, jinakI Age Alocya pratha kI stavakAnusAra saMkSipta kathAvastu vicAradhArA evaM cintana kA mAnava-jIvana para sthAI prabhAva prastuta kI gaI hai| kathAvastu ke mUla zrota para vicArakara paDA hai| aise mahApuruSa ke caritra ko apanA varNana-viSaya yaha nizcaya kiyA gayA hai ki unhone jinasena kRta AdibanAne vAlA kAvya nizcaya hI upAdeya hai| purANa se purudevacampU kI kathAvastu grahaNa kI hai| aura purudevacampU ke gadya va padya dono hI prAJjala tathA prauDha usame nAma mAtra ke parivartana, parivaddhana kiye hai| rUpa me race gaye hai, yaha kAlidAsa, haricanda, vANabhaTTa jaise dvitIya pariccheda me kAvya-svarUpa kI sAmAnya carcA mahAkaviyo kI kRtiyo se prabhAvita aura tulanIya hai| kI gaI hai| kAvya ke bheda batAte hue campU zabda kI vyuisakI kathAvastu dasa starako me vibhakta hai| Arambhika patti dI gaI hai / vibhinna campU-paribhASAyeM dekara anta meM tIna stavako me RSabhadeva ke pUrvabhavo kA vizad varNana hai, kahA gayA hai ki yadyapi campU kI niSpakSa aura pUrNa parizeSa me RSabhadeva va unake putra bharata aura bAhubalI kA bhASA denA atyanta kaThina kArya hai tathApi 'gadya padya......" caritra citrita hai| ityAdi DA. tripAThI kI paribhASA ko ucita kahA jA ____ isakA kathAbhAga atyadhika rocaka hai, jisa para ahaMddAsa sakatA hai| Age campU kAvya kI carcA kara janacampUkAvyoM kI navanavonmeSazAlinI pratibhA se sampRkta naI-naI kalpa- kI paramparA kA ullekha kiyA gayA hai tathA yazastilaka, nAoM tathA zleSa, virodhAbhAsa, parisaMkhyA Adi alakAro jIvandhara dayodaya tathA mahAvIra tIrthakara, vardhamAna, puNyAzrava, ke paTa ne isake saundarya ko aura adhika vRddhiMgata kara diyA hai| bhArata. bharatezvarAbhyudaya, jainAcAryavijaya Adi campakAvyoM itanA hone para bhI Adhunika zodha kI dRSTi se yaha kA paricaya diyA gayA hai| grantharatna upekSita hI rhaa| isa para likhe gaye zodhanibandhoM yadyapi saMkhyA kI dRSTi se atyalpa hI jainacampUkAvyoM kI saMkhyA bhI nagaNya hI hai| yataH isa viSaya para zodha kA sRjana huA, para guNavattA kI dRSTi se jainacampUkAvya kI mahatI AvazyakatA spaSTa hai, ata: maiMne isa graMtha kA pIche nahI hai| somadeva kA yazastilaka campU kAvyoM kA AlocanAtmaka rUpa se parizIlana karane kA nizcaya kiyaa| meru hai| jIvanadharacaMpa, jahAM kathAtatva kI dRSTi se apanI prastuta zodha-prabandha ko no paricchedo me vibhakta kiyA samAnatA nahI rakhatA, vahIM purudevacaMpU zleSa kI dRSTi se gayA hai, jinameM sAhityika, sAMskRtika, rAjanaitika, kathA- atyanta mahatvapUrNa caMpUkAvya hai| dayodacaMpU Adhunika zailI tmaka evaM cAritrAtmaka dRSTi se sarvAMga vizleSaNa prastuta para likhe jAne se svataH hI hRdayagrAhI bana par3A hai| mahAkiyA gayA hai| paricchedagata sArAMza nimna prakAra hai- vIra tIrthaMkaracaMpa caubIsa tIrthakaroM kA varNana karane se Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. varSa 2, ki0 1 nizcaya hI upAdeya hai| anya caMpU bhI mahatvapUrNa campU kAvya hai / tRtIya pariccheda meM purudevayaMpU kA kAvyAtmaka anuzI lana kiyA gayA hai| isa dRSTi se isa kAvya meM varNita rasa, guNa, rIti, chanda eva alaMkAroM kA adhyayana prastuta hai / isa kAvya kA aMgIrama zAnta hai| Arambha ke tIna stavakoM meM jagaha-jagaha saMsAra kI asAratA aura usa asAratA se vibhinna pAtro ko dIkSA lekara vana me tapasyA karate hue dikhAyA gayA hai| Age bhI nAyaka RSabhadeva ko hama saMsAra kI asAratA kA cintana karake virakta hote hue dekhate haiN| anyarasoM ne zrImatI marudevI Adi ke citraNa me zRMgAra kA, lalitAMga ke avasAna para tathA yuddha Adi meM karuNa kA sainya pramANa tathA yuddha me raudra aura vIbhatsa kA sundara paripAka huA hai| purudeva kA pradhAna rasa zAnta hone se usame mAdhurya guNa kI madhuratA yatra-tatra vidyamAna hai| sAtha hI baccadanta aura bharata kI digvijaya yAtrA-prasaMgoM, bharata bAhubaliyuddhasandarbhoM meM ojamayI bhASA bhI kama AkarSita nahIM karatI aura prasAda kI prAsAdikatA bhI sahRdayoM ko balAt AkRSTa karatI hai / arhaddAsa ne rasa evaM bhAva ke anusAra hI ukta tIno guNo, chando aura alaMkAroM kA prayoga kiyA hai| caturtha pariccheda meM kathAtatva kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jaba koI ghaTanA yA vicAra kisI kathAnaka meM bAravAra prayukta hotA hai to use kathAnakarUDhi kahA jAtA hai / purudevacaMpU kI kathAvastu paurANika hai| ataeva aneka paurA 'Nika kathA-rUr3hiyAM vahAMjalikhita hai| aneka kAryoM ke eka sAtha upasthita hone para dharma kArya ko pramukhatA diyA jAnA naSTa hotI Ayu, banda hote kamala me bhaure kI dekhanA, sapheda bAla, vilIna hue bAdala ko dekhakara dIkSA lenA Adi kathArUr3hiyA yahAM varNita hai / kucha 'prakarI' kathAyeM bhI isa kAvya meM AI haiM jinakA alaga-alaga vizleSaNa yahAM kiyA - gayA hai| dhArmika kAvya hote hue bhI kahI kahI arhaddAsa zrRMgArikatA meM kaNTha nimagna ho gaye hai / lokamaMgala, upa- dezAtmakatA, adbhuta tatvoM kA samanvaya, kutUhalavRti aura udAttIkaraNa kI bhAvanA isa kAvya meM dikhAI detI hai / paMcama pariccheda meM purudevacaMpU ke pAtroM kA tulanAtmaka kAle anuzIlana kiyA gayA gayA hai| kisI bhI mahAna puruSa ke vartamAna kA sahI mUlyAMkana karane ke lie usakI pRSThabhUmi ko dekhanA Avazyaka hai| isase hameM yaha jJAta hotA hai ki Aja ke mahApuruSa kI mahattA koI Akasmika ghaTanA nahI, apitu janma janmAntaroM meM kI gaI usakI sAdhanA kA hI pariNAma hai| ataH pUrvabhavoM kA varNana upayogI hai| purudevavadhU ke sabhI pramukha pAtro kA alaga-alaga pUrvabhava varNana isa pariccheda me kiyA gayA hai| RSabhadeva kA mAnavIya saMskRti ke vikAsa me mahatvapUrNa yogadAna rahA hai| unakA vyaktitva itanA virATa hai ki vaha kisI sampradAya, jAti, deza athavA kAla kI sImA me Avaddha nahI kiyA jA sakatA hai| prAkRta bhASA me 'sUtrakRtAMga', sthAnAMga', 'samavAyoga', 'jambUdvIpaprajJapti' 'jambUdIpapatti', tiloyapaNNatti, caupannamahApurisacariya Adi granthoM meM tathA mahApurANa Adi apabhraMza granthoM meM unakA caritra varNita hai / saMskRta kA mahApurANa to RSabhacarita kA Akara grantha hai | / vaidika sAhitya meM Rgveda ke aneka mantro meM unakI stuti kI gaI hai| lagabhaga sabhI purANo me jatAyA gayA hai| ki nAbhi ke putra RSabha aura RSabha ke putra bharata ke nAma para hI isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| zrImadbhAgavata ke paMcama skandha me RSabhadeva kA caritra vistAra se varNita hai| kannaDa sAhitya ke AdipurANa, jinarAjastava triSaSThilakSaNa mahApurANa, bharatezavaibhava Adi grantho meM RSabhadeva varNita hai| RSabhadeva viSayika jaina mAnyatAo me unake janma, vaMza, pArivArika jIvana, nidyAoM kA upadeza vargavyavasthA pravajyA grahaNa, tapazcaraNa, samavasaraNa, nirvANa Adi viSayoM para vicAra kiyA gayA hai / cakravartI bharata bhAratIya itihAsa ke pratApazAlI rAjA haiM, jinake nAma para isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| jaina sAhitya me bharata aura bAhubali ke yuddha kA vistRta citraNa huA hai| yahAM unake isa yuga kA tulanAtmaka dRSTikoNa se vivecana kiyA gayA hai / chaThe pariccheda meM purudevacapU kA sAMskRtika vizleSaNa kiyA gayA hai| yahAM bhaugolika aura sAmAjika dRSTiyoM se upalabdha sAmagrI kA vipada vivecana vivecita hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putadeva campU kA AlocanAtmaka parizIlana saptama pariccheda meM rASTranIti aura lokAbhyudaya kA kalAoM kA bahudhA ullekha huA hai, para purudevacampU meM vivecana kiyA gayA hai| rAjA prajA ke anuraMjana ke lie unakI saMkhyA nizcita nahI batAI gaI hai| citrakalA, nATya, tatpara the| ve mahAyazasvI aura svAbhimAna se paripUrNa the| saMgIta-zAstra Adi kA ullekha kara, kahA gayA hai ki parudevacam me sApekSa rAjAo kI sthiti daSTigocara hotI RSabhadeva ne anya putroM ko lokopayogI kalAoM kA uphai| ye apane jIvanakAla meM hI patra ko rAjya-bhAra sauMpa deza diyaa| dete haiM / bharata-bAhubalI prajAnurajana ke lie sainya yuddha na utsavoM meM varSavRddhimahotsava, abhiSekotsava, rAjyAbhikarake paraspara meM hI yuddha karate hai| rAjya kA uttarAdhi- kotsava Adi utsavoM tathA jala-krIr3A, banakrIr3A dhUli. kArI jyeSTha putra hotA thaa| avayaska bAlaka ko bhI rAjya krIDA Adi kA varNana kiyA hai| bhAra sopa diyA jAtA thaa| rAjya me matriyo kA sammAna navama pariccheda me upamahAra karate hue kahA gayA hai thA senApati, purohita aura dUto kI vyavasthA thI, prajA ki jainacaMpUkAvyoM ke vikAsa me mahAkavi arhadAsa kA ava. saMtuSTa thI aura sarvatra sukha zAnti thii| dAna anupekSaNIya hai| arhaddAsa kI kRtiyoM ne saMskRta sAhitya ___ AThaveM pariccheda meM kalA aura manoraMjana kA vivecana ke vipula bhaNDAra ko navIna razmiyoM kA upahAra diyA hai| kiyA gayA hai / jaina sAhitya meM yadyapi causaTha aura vahattara pAhA (pR0 4 kA zeSAMza) raMjita yoga pravRtti se hone vAle prANa hanana va prANa rakSaNa rUpa meM svIkAra kreN| yata:-sabhI savikalpa avasthAnoM meM jese bhAvoM aura kAryoM se pUrA mela khAte haiM / antima do rAgAdi ke aMza vidyamAna hai-pApa-puNya kA pUrNa parihAra lakSaNo me to lezyA ko audayika bhAva batalAyA jAne se to nirvikalpa-pramAdAtIta vItarAga avasthA meM hI hai, jo yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki ahiMsA jaisA aupa- jaina dharma ko iSTa hai| zamika, yA kSAyoyazamika bhAva kaSAya aura yoga hama eka nivedana aura kara deM-aparigraha ko mUla jaise audayika bhAvoM kA kArya nahI ho sktaa| jabaki mAnakara hamane jo zAstrIya tathya ujAgara kie haiM ve bhale kaSAya aura yoga-janya prANa rakSaNa jaise upakrama ko ahiMsA hI dayA, karuNA aura dAna Adi ke AdAna-pradAna ke mAnA jA rahA hai aura ahiMsA ke mUla apramAda (aparigraha) chalAve se yaza evaM parigraha-arjana me lage logoM ko pasanda se nAtA toDA jA rahA hai-parigraha kI baDhavArI kI jA na AyeM-ve isakA virodha kareM, para, hame satoSa hai ki rahI hai| prabuddhoM ne una tathyo ko svIkAra kara jaina dharma aura jina___ hA, kadAcit yadi AcArya rAgAdika ke aprAdurbhAva vANI kI rakSA ko samarthana diyA hai| hamAre pAsa samarthana ko ahiMsA kA lakSaNa ghoSita na karate aura hiMsA ke me bahuta se patra Ae haiM, hama sabhI kA svAgata karate haiN| lakSaNa me pramAda ke yoga ko kAraNa na mAnate mAtra prANa- yadi koI samajheM aura sanmArga para AyeM to hameM unakA hanana ko hiMmA kA lakSaNa ghoSita karate, to hama aisA mAna svAgata karane meM bhI harSa hogA-jinhoMne parigraha kI sakate the ki jaise mAtra prANa-hanana hiMsA hai vaise prANa-rakSaNa lAlasA meM jaina ke mUla - aparigraha kI upekSA ke lie, bhI ahiMsA hai| para, AcArya ne aisA nahIM kiyA aura mithyA va pracchannarUpa se lezNa ke lakSaNa ko ahiMsA ke sabhI pApoM me pramAda ko pramukhatA dii| ata. yaha Avazyaka lakSaNa meM phalitakara ku-zIla (kusvabhAva) kA paricaya hai ki hama pApoM ke tyAga ke pUrva pApo ke kAraNa bhUta diyA--pAMcoM pApo kI vaDhavArI kI aura jo aba pramAda - parigraha kA tyAga kare tathA kaSAya aura yoga prAyazcina ke sanmukha hoM ; astu, 'sarve bhavantu jainAH / ' janya bhAva aura kAryoM ko zubha aura azubha lezyAoM ke vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja naI dillI-2 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age: apabhraza sAhitya kI eka aprakAzita kRti : puNNAsavakahA 0 DA. rAjArAma jaina, ArA 'puNNAsavakahA' kI Adya prazasti ke anusAra mahAkavi AzrayadAtAraidha ne prastuta grantha bhaTTAraka kamalakoti kI preraNA se ukta grantha prazasti ke anusAra yaha racanA mahAkavi likhA hai| ve kahate haiM ki he kabi raidhU-tuma vyartha meM raidhU ne sAha nemadAsa ke Azraya meM rahakara likhI hai / sAhU samaya kyo gaMvA rahe ho? kavitva vinoda ke sAtha hI samaya nemadAsa ke viSaya me kavi ne likhA hai ki usake pUrvaja vyatIta karanA caahie| ata: tuma vizAla 'puNNAsavakahA' yoginIpura ke nivAsI the| yaha vaza sAhitya sevA ko kI racanA kro| kyoki puNNAzrava se hI sukhasiddhi hotI apanA mahAn dharma eva samAja sevA ko apanA punIta kartavya hai, usake binA manuSyabhava durlabha hai| sasAra meM rahakara samajhatA rahA hai| vidvAnoM ko aise hI kArya karanA cAhie jisase zubha bhAvoM sAha nemadAsa ke viSaya meM kavi ne likhA hai ki vaha kA pravartana hotA rahe / kavi ne likhA hai : apane samakAlIna rAjA rudrapratApa cauhAna dvArA sammAnita ekahi dikhi dhammAesu diNNu / thA tathA vyApAra kAryoM me agrasara / usane hIrA, motI, bho buha kiM vAsaru gamahi suNNu // mANikya vidruma Adi kI kaI jina-pratimAoM kA nirmANa sakaitta viNoe~ jAu kAlu / karAkara tathA unakI pratiSThA karAkara tIrtheza gotra kA vaMdha puNNAsau birayahi jaNi visAlu // kiyA thaa| puNya kAryoM se apanI aisI ujjvala mahimA puNNAsaveNa suhasiddhi hoi / banAI thI ki usake sammukha pUrNamAsI ke candramA kI jyoti ti viNu mANusa bhau vihalu lai // bhI malina hotI huI pratIta hotI thii| usane aneka jinasuhabhAu pavaTTa jeNa jeNa / bhavana banavAe / budhajanoM ke lie to vaha cintAmaNi ratna taM ta kAyavvau iha buheNa // hI thaa| usane apane vyavahAra se zatruo ko bhI apanA mitra puNNAsava // 2 // 4-7 banA liyA thA / kavi ne kahA hai :kavi yadyapi isa kArya ko zramasAdhya mAnatA hai, phira ................"jasamaraNivAsu / bhI ukta bhadrAraka ke Adeza se vaha grantha racanA meM agrasara saMghAhiva Nomi midAsa // hotA hai| aggesaha Niva vAvAra kajji / ukta bhaTTAraka kamalakIti ke viSaya meM maiM anyatra prakAza sumahaMta purima pahurUddarajji // DAla cukA huuN| ataH yahA~ sakSepa me itanA kahanA hI paryApta jibiMba aNeya visuddha voha / hai ki mahAkavi raidhU ne inheM apanA preraka gurU mAnA hai NimmAvivi duggaiM paNiroha / / aura apanI anya racanAo-ariTTanemi cariu, jasahara supaiTTha karAvivi suhamaNeNa / cariu prabhRti granthoM meM bhI unako carcA kI hai / unakA ticchesagottu vaMdhiyau jeNa // samaya kaI pramANoM ke AdhAra para vi0 saM0 1506 se 1545 puNu sura vimANusa musihakkheu / ke madhya nizcita hotA hai| Niya pahakara pihiyA caMdate // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza sAhitya kI eka mAlita kRti : puNNAsavakahA kArAviu ji jiNaNAha bhvnnu| sAha nemadAsa ke isa prakAra ke Agraha karane para kavi micchAmaya mohakasAya samaNu / / grantha kI racanA Arambha kara detA hai :bahiyaNa citAmaNi jasamayaM ku| ....."puNNAsava virayaNi puNNa hoii| vaMdiyaNa viMda thuu khala asNku|| tuva jasu vicchArami ecchloi // puNNAsava0 1306-12 punnnnaasv016|24 eka bAra avasara pAkara sAhU nemadAsa ne raidhU se kavi raidhU sAhU nemadAsa ke svabhAva evaM carika se prArthanA kI ki "he raidhU kavi tuma mere parama hitaiSI ho, sa itanA adhika prabhAvita thA ki usane apane 'pUNNAsavakahA' tumhArI jihvA para sarasvatI virAjamAna hai, tumhAre vacanA kI pratyeka sandhi ke anta me vividha chanda vAle saMskRta mata kA pAna karane se mere prANa tRpta ho jAte haiN| mere zloko meM usakA guNagAna kara use AzIrvAda diyA hai| kathana se tumane mere pratiSThA kAryoM ko sampanna karAyA hai| una zlokA evaM puNNAsavakahA kI vistRta Adi evaM anta kI prazasti ko dekhane se yaha vidita hotA hai ki sAha nematumhAre Adeza se maiMne yAcaka jano ko yatheccha dAna diyA dAsa padmAvatI puravAla jAti ke the| unake pUrvaja yoginI. hai| tumhAre hI Adeza se maiMne jina bihAra karavAyA hai| pura chor3akara kAlindI ke tIra para base hue candrabADa nAmaka aba merI eka aura icchA hai ki tuma mere nimitta se 'puNNA nagara meM Akara basa gaye the| savakahA' nAmaka grantha kI racanA kara mujhe anugrahIta karo raidhu ne nemadAsa kI chaha pIr3hiyoM taka kA vistRta jisase maiM apane jIvana ko zAzvata sukha-prApti kI ora varNana kiyA hai aura prasaMgavaza kaI mahatvapUrNa sUcanAeM dI mor3a skeN|" yathA haiM / inameM se do sUcanAe~ bar3I hI rocaka haiN| prathama to bho raidhUvvuha vaDhi pamoya / yaha hai ki nemadAsa ke putra RSirAma ko usa samaya putraratna tumhahaM pasAeM maha viNi loya // kI upalabdhi huI jaba ve svayaM nirmita jinavimba kI saMsiddha jAya tuhu parama mittu| pratiSThA ke samaya usa para tilaka nikAla rahe the| ataH tau vayaNAmiya pANeNa ttiSu // usI upalakSya me sAha ne apane uma navotpanna pote kA nAma paikiya paiTTha mahu suhamaNeNa / 'tilakU' rakha diyA / yathA :___jAcaya pUriya dhaNa kaMcaNeNa // jasu jamthAgami jiNavara biNvhN|| uraNu tuva uvaeseM jiNavihAru / tilava padiNNau duriya-NisumahaM // ___ kArA viu maI duriyA vahArU / kulahu tilau tilakU ti vuttau / ............... || paihoMti vaMchiya rAyala puNNu / punnnnaasv013|11|13-14 ekkajji ciMtA vaTTai pasaNNa // dUsarI manoraJjaka ghaTanA yaha hai ki sAhU nemadAsa ke tuha sakaittaNa phala kAmadheNu / dUsare bhAI sAdhAraNa ko jaba vIradAsa nAmaka dvitIya putra___ mahu sANu rAyamANu puthu areNa // ratna kI upalabdhi huI taba unhone prasannatA pUrvaka raidhU pai viraiyAiM NANA purANa / dvArA viracita 'puNaNAsavakahA' ko hAthI para pratiSThita siddhatAyama juttie pahANa // karake bar3e hI samAroha ke sAtha nagara meM ghumAyA thaa| puNNAsau hau vayaNAuM tujhu / jasu jammaNi puNNAsa usatyo / so haMu vaMchami iyacita majhu // hatthi caDiu payaDiu paramattha / / sukayateM thappahi majjhuNAmu / punnnnaasv013|12|2 jiha hoi ayalu sAsa u sdhaamu|| kavi dvArA ukta ullekha kAphI mahatvapUrNa hai| isase puNNAsava0 1 / 6 / 8-16 yaha vidita hotA hai ki raidhU ke samaya meM candravAi nagara Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, 15, ki04 manekAnta meM loga sAhityakAroM evaM sAhitya kRtiyoM ko sarvopari raidhu kI sAhitya-sAdhanA kA pramukha kendra gopAcala samajhate the tathA sAhitya-sammAna samAja evaM rAjya kA thaa| vahAM ke tomaravaMzI rAjA DUMgarasiMha evaM unake putra sarvazreSTha utsava mAnA jAtA thaa| rAjA kItisiMha ne unakI kavitva zakti se prabhAvita hokara ___ abhI taka isI prakAra ke do sammAna mujhe aura par3hane rAjya meM unheM kAphI sammAna diyA thA tathA unakI icchAko mile haiM / dakSiNa bhArata meM kannaDa kavi vijayaNNa kRta nusAra pitA-putra donoM ne hI gopAcala-durga meM lagabhaga tetIsa 'dvAdazAnuprekSA' nAmaka grantha kI samApti para kavi evaM varSoM taka lagAtAra jainamUrtiyoM kA nirmANa karAyA thaa| usakI kRti kA gAje-bAje ke sAtha hAthI para zAnadAra uttara-bhArata kI sarvonnata 57 phITa UMcI AdinAtha bhagajulasa nikAlakara usakA sArvajanika sammAna kiyA gayA vAna kI pratimA kI prANa pratiSThA bhI gopAcala durga meM thaa| isI prakAra gopAcala ke kamalasiMha saMghavI ne bhI unhI ke hAthoM sampanna huI thii| svayaM ke lie likhavAye hue 'sammataguNaNihANakavva' evaM raidha ne lagabhaga tIsa grantho kI racanA kI hai jisame usake racayitA mahAkavi raidhU ko ukta racanA kI pari- se 22 racanAe abhI taka upalabdha ho cukI hai| unameM se samApti hote hI hAthI para virAjamAna kara gAje-bAje ke 16 racanAeM apabhraza meM, do racanAe~ prAkRta me tathA eka sAtha kavi evaM usake kAvya kI nagara parikramA karAI thii| racanA hindI meM hai| kavi kI adhikAMza racanAe~ vizAla madhyakAlIna sAmAjika sthiti ke adhyayana meM isa prakAra haiN| usakI mehesaracariu, riTThaNemicariu, jivadharacariu ke ullekha apanA vizeSa mahatva rakhate hai| me 3-3 sau se bhI adhika kar3avaka hai / anya apabhraza raca nAe~ 100 se lekara 250 kar3avako me hai| isI prakAra samakAlIna rAjA inakI eka prAkRta racanA siddhantatthasAra lagabhaga 2000 kavi ra idha ne apane AzrayadAtA ko rAjA pratAparudra gAthA pramANa hai| do racanAe~ atyanta laghu hai, jiname se dvArA sammAnita kahA hai| yaha pratAparudra cauhAnabaMzI nareza eka me kula 18 padya hai tathA dUsarI hindI racanA 'bArArAmacandra kA putra thaa| vaha jaina dharma evaM sAhitya kA bar3A bhAvanA' hai, jisakI padyasakhyA 37 hai / premI thA tathA usane apane mantrimaNDala me kaI jaino ko __ kavi raidhU kA yaha sAhitya uttara madhyakAlIna bhASA mantripada pradAna kiyA thaa| isa viSaya para maiM anyatra prakAza sAhitya, itihAsa evaM saMskRta Adi kI dRSTi se apanA DAla cukA huuN| kaI sadasyo ke AdhAra para rAjA rudrapratApa vizeSa mahatva rakhatA hai| usake prakAzana se kaI navIna kA samaya vi0 sa0 1468 se 1525 ke madhya ThaharatA hai| tathya sAhitya jagata me avatarita hoge| prasannatA kA viSaya grantha trtA raidhU hai ki prAkRta eva apabhraMza ke variSTha mahArathI vidvAna pro0 prastuta grantha-'puNNa savaka hA' ke kartA mahAkavi raidha DA0 eca0 ela0 jaina eva pro0 DA0 e0 ena0 upAdhye ke sambandha me anyatra kAphI prakAza DAla cukA huuN| ataH kA dhyAna isa sAhitya kI ora AkaSita huA hai aura unakI preraNA unhI ke nirdezana meM samagra raidha-sAhitya raidha yahA~ usake viSaya meM vistRta carcA karanA punarukti mAtra hI hogii| phira bhI sakSepa me itanI jAnakArI Avazyaka granthAvalI ke 15 bhAgo me yathAzIghra prakAzita hone jA hai ki ve gopAcala yA usake Asa-pAsa ke hI nivAsI the| rahA hai / unakI jAti padmAvatI paravAla thii| sarasvatI devI ne kaI antarbAhya sAkSyoM ke AdhAra para mahAkavi raidhU unhe svapna meM kavi banane kA Adeza diyA thA ataH unhone kA samaya vi0 saM0 1440 se 1530 ke madhya siddha hotA isa dizA meM paryApta abhyAsa kiyA aura isa prakAra saphala hai| mahAjana TolI naM0 2 mahAkavi bana gye| ArA (bihAra) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Aga: paM0 ziromaNidAsa kRta : 'dharmasAra satasaI' 0 zrI kundanalAla jaina prinsipala atha ekAdaza pratimA varNanaviSaya sakala sauM hoi udAsa, sayama sau rAkho zubha Asa / udaya pratijJA dina dina kAma, pratimA kahie yAko nAma // 104 / / dohA -ATha mUla guNa pAlike, vyasana tyAgi jinamAni / mala paccIsa vivaji ke, darzana pratimA jAni // 105 pAMca aNuvrata pAlika, tIna guNavrata dhAri / cau zikSAvrata manadharI, vrata pratimA yaha sAra / / 106 sAmAyika tihuMkAla kari, niyama sau dRr3hacitta / sAmAyika pratimA kahI, yahI jAna tuma mitra // 107 do ATha do caudasa, proSadha kara utkRSTa / proSadha pratimA yaha kahI, kahe vacana jina iSTa // 108 sacitta vastu saba tyAgi ke, pIva prAsuka nIra / sacitta tyAga pratimA kahI, choDa hari taju dhIra // 106 caupAI-doya daMDa dina Ugai jolI, aru puni hoya rahai dina tolo| tAsoM dina kahie pramANa, bhojana snAna kara vidhi pAna // 110 yAta rAta avara tuma jAna, bhojana sakala tajo hita mAna / sUkSma thUla marai jIva jahAM, mUr3ha na jAne hiMsA tahAM // 111 rAta ko nIra rudhira sama hoya, anna mAMsa sama jAno loya / bhUta pizAca je rAteM caleM, jahaM tahaM Ani ikaTThe mileM / / 112 jeMvata (khAte hue) loga dekha ThaharAya, anna apAvana karai china mAMhi / azuci vastu lai DAreM ghanI, nIca svabhAva nizAcara janI // 1:3 pataga aneka pareM akunAi, sUkSma jIva ko rahai bar3hAya / yAteM pApa avara nahI koya, mahA pApa tuma jAno loya // 114 jahAM vastu dekhI nahI jAya, so puna rAta kahI samujhAya / rasoI rAta ko tyAga vratI, yAta doSa na lAgai rati (rattI) // 115 divasa puni choDe nija nAri ___so nizi pratimA kahI sudhAri / iha vidhi rAtri bhakti jo taja, SaSThama pratimA tAsauM bhaje // 116 nija para nArI tarja java vratI, navadhA zIla dharai zubha mtii| sugandha tela bhUSaNa zRgAra, manojJa vastu taji miSTa ahAra // 117 tuccha ahAra karai taji bhoga, pratyAkhyAna lei nita joga / brahmacarya yaha pratimA kahI, jo pAle so zrAvaka sahI // 118 hiMsA karma sakala Arambha, vivAha vaNija saba chor3e daMbha / kATa nakhana nahI agni virAdhe, vastra dhoya nahI Ayudha vAMdha // 11 // pazu jIva rAkha na mandira raca, astra na nitya nahI tilakahi rc|| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 30 ki0 4 patra phUla phala leya na hAtha, vAhana car3e na cAhe sAtha / / 120 jaMtra maMtra nahI sArdhaM ghane, vaidyaka jyotiSa dhAtu saba marne / yaha vidhi kriyA bhavya ja AThavIM pratimA tAsau palai / / 121 daza vidhi upadhA bAhya ju chAr3a, bhoga upabhoga taji indriyana DADe / kaTi kopIna vastra ika dhara navamI pratimA jinavara kaddU / / 122 vikayA cAra tajai upadeza, hAri jIti mana dharai na leza / hiMsA karma vacana nahI bhAsai, kSamA bhAva sabahI so rAkhe / / 123 moha kAma taji mAna nivAri, krodha, lobha, mAyA, mada jAri iha vidhi kriyA ca guNavata, anekAntaM pratimA dazamI lahe turanta / / 124 mATI kATha ko pAtra ju loi, zauca hetu puni rAkhe soi / pIchI jIva dayA hita lei, dRSTi dekhu dharanI pagu dei / / 125 kaTi kopIna luci vidhi pUrI, taji graha vAsa tapasyA sUro pANi pAtra bhojana zubha kareM, paca gharA phira niyAmA gharaM / / 126 asthi carma jIva vadha jo dekhe, mAMsa rudhirarI durgaMdhA pekheM / pratyAkhyAna kSINa hoya tahAM, aMtarAya puni mAneM jahAM // 127 iha vidhi kriyA cale AcAra, so ekAdaza pratimA dhAra ye pratimA sakSepa vakhAni, kaheM ziromaNi suni jinavara vANI / / 128 SaT panimA lauM hoi jaghanya, sAta, ATha madhyama ganya | pratimA dazamI gyArahamI jAni, uttama zrAvaka kahau bakhAni // 126 // iti ekAdaza pratimA // atha pAtra varNana - prathama pAtra puni dAna vicArI, puni vidhi kahI suno hitakArI / yathAkhyAta cAriNa ko ghArI, so muni mahApAtra guNadhArI // 130 abhyaMtara vAhija (bAhya) tapa zuddha, banavAsI tapa cArI buddha vIsa cAra upadhI ko tyAgI, deha bhoga saMsAra virAgI // 131 aSTAvIsa mUla guNa pAle, sahaiM parIsaha citta na cAle / chaTai sAtai guNathAne rahe, utkRSTa pAtra zrI jinavara kahai // 132 ekAdaza pratimA ju kahI, zrAvaka pAle mana vaca sahI / paMcama guNa sthAna ca guNavata madhyama pAtra so hoya turanta / / 133 dayA kriyA nahI pAlai raMca, indriya mana puni karai na khaMca / hai kevala dRr3hatA jinavANI, zraddhA bhakti kare guNa jAnI // 134 mithyAtva sakala chor3e nija hetu, samakita guNa sau ghara suceta / car3hi cautho guNa thAne dhIra, jaghanya pAtra so jAno bIra // 135 samakita bheda na jAne jo lauM, koTika vrata tapa karai ju baMdha mokSa ko bheda na pAve, so kupAtra yaha turata kahAvai // 136 vrata AcAra kachu nahIM kareM, samakita bhAva na mana meM dharaM / mahA mithyAtvI viSayani lIna, tolI / tAsI apAtra kahA~ yaha pInha // 137 // iti pAtra varNana // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromanivAsa . dharmasAra satasaI atha dAna guNa doSa varNana-- jJAna dAna dIje zubha sAra, dohA-vaNa paMcahu tyAgi ke, bhUSaNa pacaha vAsa / uttama mati hoya jAteM sAra / guNa sAta hUM suni dAna ke, nava vidhi puNya prakAsa // 138 kevala jJAna lahai jaga pUjA, apa dUSaNa puni so siddha hoya pada dUjA // 147 vilamba vimukha apriya vacana, Adara citta na hoya / auSadhi dAna deya jo jJAnI, dekari pazcAtApa kari, dUSaNa pacahu soya // 136 nIroga deha so pAvahiM praannii| aya bhUSaNa dIragha Ayu mile zubha kAya, AnaMda Adara priya vacana, janama saphala nija mAni / kIrati hai tihuM jaga meM chAya // 148 nirmala bhAva ju ati karai, bhUSaNa paMcahu jAni / / 140 abhaya dAna saba jIvani deya, atha guNa jAteM indra cakrI pada leya / zraddhA jJAna alobhatA, dayA kSamA nija zakti / bahuta bhoga bhugatai sukha pAya, dAtA guNa ye sapta kahi, karai bhAva sauM bhakti // 141 puni so hoya mukati pati rAya // 149 atha nava prakAra puNya sUkara naurA bAMdara vAya, caupAI-pAtrahiM par3agAhai kara joDi, kurajI vae bahu dukhadAya / caU Asana ju dharai samori / dAna bhAva jo mana meM bhayo, caraNa dhoya baMda tasu pAya, ___ china meM bhoga bhUmi pada liyo // 150 puni so vidhi sau pUja karAya / 142 dohA-jo nara uttama bhAva sau, pAtra dAna zubha deya / mana vaca kAya rasoI zuddha, so mahimA ko gani sake, gaNadhara Apa kaheya // 151 nava vidhi puNya kaho suni buddha / caupAI-uttama pAtra tyAga phala jAni, puni suni mala caudaha dukhadAI, tadbhava mokSa hoi sukha khAni / e puni dAna na dIje bhAI // 143 ke phala bhoga bhUmi me lahai, atha caudaha mala varNana tIna palla kI Ayu ju kahai // 152 tIna kosa deha UMcI hoya, kaMda mUla phala harita ju hoya, mahA sugadha mala vajita soya / pAna phUla bahubIjA soy| deha dIpti dIsai prakAza, mAMsa rudhira jo sagati bhayo, roma, cAma, jIva vadha taha chayo // 144 ___ candra sUrya tahaM karai na bAsa // 153 grISama, varSA, zItu na jahAM, chAMuhaH svAda phaphUDA laga, sAmya kAla ika dIsai tahAM / hoi dugaMdha bahuta dina pge| ThAkura dAsa bhAva nahIM joga, e cauhaha mala vajita hoya, eka samAna bhugate sukha bhoga // 154 nirmala dAna kahAvai soya // 145 Iti bhIti ciMtA nahIM zoka, apAdAna aura phala varNana jarA, rujA, bhava doSa na loka / bAhAra dAma dIjai zubha poSa, krodha lobha mAyA mava nahIM, hoya Rddhi puni choTe voSa / pApa puNya nahIM jAne vahIM // 115 bhava bhava sukha mile ati dhana, dazavidhi kalpavRkSa sukha deya, nirmala dera subhaga yuti bane // 146 jugala rUpa dhari bahu sukha ley| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 36, ki0 fiet tIna divasa jaba bIteM jabahIM, puMgI (supArI) samAna AhAra le tavahI / / 156 Alasa nidrA zrama nahI kheda, rAta divasa dIse nahI bheda / madhyama pAtra dAna phala kahe, madhyama bhoga bhUmi sukha lahai / / 157 Ayu palla hoya bhugate jahAM, kosa Toya deha hai unnata tahAM / avara bhoga saba iha vidhi sAra, bhAraja bhugate sukha apAra // 148 jaghanya pAtra dAna phala joga, pAvahi jaghanya bhUmi ke bhoga eka pahala tahaM Ayu ju hoya, eka kosa tanu jAno soya / / 159 bhAjana bhUkha na vastra ahAra, manavAMchita phala bhugataM sAra / iha vidhi Ayu saba pUrI kareM, puNya teM deva loka pada dharaM / / 160 // iti tIna pAtradAna phala varNana // atha kupAna dAna phala varNana nIca jAti jo tanu la 1 kupAtra dAna phala tAsI kahai / hAthI ghor3e dAsI dAsa, -- deza kosa bahU sukha me vAsa / / 161 karahi pApa nara ati sukha pAya, nIca svabhAva na chAMDe jAya / karahi vinoda raMga rati mAna, anekAnta SaT Rtu sukha bhugataM cita tAni // 162 je tiyaMca sukhani meM lIna, kupAtra dAna phala jAno pravIna / apane svAraya pahi satAvai, puna te mara durgati dukha pAve / / 163 // iti kupAtra dAna phala varNana // atha apAtra vAna phala varNana sarpahi dUdha piyAvahi rUpa, viSa ko karahiM na jAnahi mUr3ha tyoM apAtra dAna dukha deya, dAtA bhavabhava durgati leya // 164 Usara barase phala nahIM hoya, pAyara nAva tire nahIM koya / durjana saMgati guNa nahIM nahe, viSayI pokha na dharmahi lahai / / 165 dohA - chipanI kelA sarpa mukha, svAti bUMda jala pAya / motI zubha karpUra puni viSa upaje dukhadAya / / 166 soraThA - jala barase ati ghora, bhUmi para saba meM jagaM / jahaM jaiso guNa jora, taha teso phala so lahai // 167 aMdhakUpa dhana DArie, hu bhalo kari jAni je / apAtra dAna mati vAri, jinavara sIkha ju mAnije ; / 168 dohA - kudAna kabahu na dIjie, die pApa ati hoya / durgati meM sazaya nahI, bhavabhava bhaTakai soya // 169 / / iti apAtra dAna phala varNana // atha jala gAlana kriyA-caupAI sAta lAkha jala yoni bhae, aru anata trasa tAme bhae / sa kI dayA jAni jala gAli, yaha AcAra kara vrata pAli / / 170 dIragha hasta savA ke jAni, panahA (arja) eka hasta ke mAna nUtana vastra puni dUno kareM, iha vidhi gAni dharma vyopare // 171 doya daNDa jala gAlo rahe, puni so anaMta rAzi ati lahai / jaba jaba jala lIjaM nija kAma, tava taba jala chAno nija dhAma // 172 jo jala chAni chAni ghaTa dharo; puni so jala, jala meM laM karo / eka bUMda jo dharanI paraM, anaMtarAzi jIva china meM maraM // 173 soraThA - DhImara pAridhi jAni, juga juga pApa ju je kie| ita uta eka pramAna anagAlyau bUMdaka piye // 174 caupAI - yAma yugala prAsuka jala rahai; aSTa prahara tAsI (to) nirvahai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromaNirAsa kRta 'dharmasAra satasaI' itanI verA (lA) ulaMghe jabI, para doSa nahI bhAsa raMca, sanmUrchana jIva upaja tabahI // 175 jo puni dekhe kara na khaMca / dohA-verA(lA) adhika na rakhie, gAla doSa na hoy| upagRhana yaha aMga kahAvai, DAra teM hiMsA bar3he su berA (lA) rAkho soya // 176 paMcama guNa darzana ko pAvai // 184 caupAI-anagAle jala snAna ju kIjai, tapa vrata kiyA calata jo dekha, hoya pApa puni dharmahi chiij| mahimA kA vrata ko pokhe / uttama kriyA tehI kI sAra, dhIraja dekari kara sahAya, jo jala gAle vidhi sau DhAra // 177 sthitIkaraNa yaha aMgaju Aya // 185 soraThA-jo nara uttama hoya jo, jala gAla yukti sauN| dharmavaMta vrata tapa japa lIna, sAMcI dayA ju soya, jinavara kahI su ukti sau // 178 ___ kama joga te bhayo ju chIna / // iti jala gAlana kriyA varNana / / tAko sahAya karai guNavaMta, yaha vAtsalya aMga zubha saMta // 186 atha aMthaU (sadhyA bhojana) kriyA varNana jinavara dharma jAtai zubha cala, dohA-jo nara aMthaU pAla hI, kriyA jAni puni soya / mahimA kari mithyAtvahiM gale / so vidhi pratimA me kahI phira varNana nahI hoya / / 176 bahuta harSa sauM karahi karAve, // iti aMthaU kriyA varNana / / yaha prabhAvanA aMga kahAvai // 187 atha ratnatraya kriyA varNana ye AThahu guNa darzana jAno, satya jinezvara vANI mAne, puni ATha jJAna ke maanau| heyAheya sulakSaNa jAne / teraha aMga cAritra guNa vAsa, mithyA mAraga chor3e saga, yaha ratnatraya bhava dukha nAza / / 188 ni zakita yaha jAnahu aMga // 180 // iti ratnatraya kriyA varNana / / vrata napa jApa puNya bahu kiyo, ye vepana kriyA anurAga, tIratha yajJa su dAna ju diyo| jo pAle uttama bar3abhAga / tAko phala bAMcha nahI dhIra, SoDaza svarga indrapada dharai, so niHkAchita jAnahu vIra // 181 puni so mukti ramaNI ko varaM // 18 vidyA jJAna udo saba jAni, dohA-sakala sabhA mana harSiyo, sani gaNadhara ke vaina / sAdhu zarIra na mAnau glAni / zreNika sukha mana ati bhayo, sudharo dharma dRr3ha jaina // 160 tRtIya aMga kahie sukha dhAma, bhava bhava jina zAsana mila, sakala kIrti munideya / nivicikitsA yAko nAma // 181 paMDita ziromaNi dAsa kauM, dIjo jinakI seva // 19 // deva zAstra guru lakSaNa joi, guNa doSa na pahicAna soi / iti zrI dharmasAra grathe bhaTTAraka zrI sakalakIrti upatIna mUr3ha tyAga sukha lahai, dezAta paMDita ziromaNi viracite pana kriyA varNano nAma aga amUr3ha dRSTi yaha kahai // 183 tRtIya saMdhiH samAptaH / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na jAne kisa cIja kI talAza meM, varSoM se bhaTaka rahI hUM maiM / aneka yugoM se, aneka bhavoM me, jI aura mara rahI hUM maiM / aksara socatI, yaha kucha aura nahIM, kevala jJAna-pipAsA hai; aura maiM svaya ko, gAgara meM jJAna sAgara kI, athAha jala - rAzi bhare hue, bhArI-bharakama granthoM meM Dubo detI / kintu varSoM ke adhyayana ke bAda bhI, svayaM ko vahIM kA vahIM khar3A pAtI / balki mahasUsa karatI, ki merI talAza kucha aura bar3ha gaI hai / taba jJAna ko chor3a, maiM bhakti kA mArga apanAtI ; na jAneM kitane, tIrthoM kI khAka chAnatI / kintu varSoM kI yAtrA ke bAda bhI, jahAM se calI thI, vahIM pahuMca jAtI / phira vahIM mahasUsa karatI, pAtI ki talAza kucha aura bar3ha gaI hai| 'kastUrI mRga' DA0 (kumArI) sabitA eka dina, apanI isI parAjaya para, glAni aura avasAda meM DUbI, padmAsana meM baiThI, ardha unmIlita netroM se, para se udAsIna ho, nija meM jhA~ka rahI thI, ki acAnaka, na jAne kahAM se, havA kA eka tIvra jhokA AyA, aura apane sAtha samasta viSAda ko bahA le gayA / tabhI sahasA, bhItara se jhilamilAI, cira Ananda, cira svatantra, Atma kI eka kiraNa / taba maiMne jAnA, jisakI talAza meM, yugoM se bhaTaka rahI hUM, 84 lAkha yoniyo me, jI aura mara rahI hUM, vaha to kastUrI mRga kI bhA~ti, mere hI antara me, vidyamAna hai / 7/35, dariyAgaMja, naI dillI -2 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyAoM meM zodha : eka sarvekSaNa 0DAnandalAla jaMga yaha mAnA jAtA hai ki jainadharma prAgaitihAsika dravir3a svataMtrarUpa se vicAraNa avirata rahatI, to yaha sambhava hai saMskRti kA pratIka hai| isake siddhAnta mAnava ke prAraMbhika ki pazcima ne jo vicAroM kI zrRMkhalA solahavIM sadI ke zAna va vicAradhArA ko nirUpita karate haiN| isake viSaya bAda prastuta kI hai, ve dasavIM sadI taka hI vikasita ho cuke meM pUrva aura pazcima ke vidvAnoM meM paryApta matabheda rahA hai hote aura bhArata kI bauddhika garimA utkRSTa banI para aba sthiti spaSTa ho gaI hai| aba ise anya dharmoM se rhtii| samucita saMprasAraNa se vizva kI vicAradhArA meM pRthaka evaM svataMtra mAnA jAtA hai| yaha mahAvIra se hajAroM Aja se kAphI pragati hotii| varSa pUrva (kRSNa-yuga) taka svIkRta ho cukA hai| isakA yaha prasannatA kI bAta hai ki bIsavIM sadI meM pUrvI adhyayana bhArata ke bahumukhI vikAsa ko samagrarUpa meM aura pazcimI vidvAnoM kA dhyAna jaina vidyAoM meM vaNita samajhane meM sahAyaka hai| isIliye vibhinna vizvavidyAlayoM adhyAtmetara viSayoM kI ora bhI gayA hai| ve ise ke aneka vibhAgoM meM isakA sammilita athavA svatantrarUpa tulanAtmaka dRSTikoNa se bhI udghATita kara rahe haiN| isase se adhyayana-adhyApana nirantara bar3ha rahA hai| isa dizA meM jaina vidyAo ke bhAratIya saMskRti, kalA, sAhitya, aneka bhAratetara deza bhI Age A rahe hai| isake mahatva itihAsa eva jJAna-vijJAna ke kSetra meM kiye gaye yogadAna ke ko dRSTi meM rakhate hue aba aneka sthAno para jaina vidyA mahattvapUrNa pahaluoM ne vizva ke aneka vidvAnoM kA dhyAna nAma se naye vibhAga khole jA rahe hai jahAM isase saMbaMdhita AkRSTa kiyA hai| isase anusandhAna evaM jJAnavardhana ke naye sAmAnya evaM tulanAtmaka anusaMdhAna bhI kiye jAne lage haiN| kSitija ubhare haiN| isase jaina vidyAoM kA mahatva bar3hA hai| bauddhoM kI bhASA pAlike samAna jaina vAGmaya kI pramukha yahI ka raNa hai ki jaina vidyAoM ke zodhakartAoM meM jainetaroM bhASA prAkRta hai| isa bhASA ke nAma se bhI naye vibhAga kI sasthA do-tihAI taka pahuMca gaI hai| prastuta lekha ko cAlU ho rahe hai| isase eka lAbha yaha huA hai ki jaina uddezya isa kSetra kI anusandhAnAtmaka pravRtti kA vizleSaNAvidyAo ke antargata bhASA-vaijJAnika adhyayana-anusandhAna tmaka adhyayana prastuta karatA hai| bhI cAlU ho gayA hai| anusaMdhAna ke rUpa - adhyayana-adhyApana aura anusaMdhAna kA anyonyAzraya anusaMdhAna ke mukhyataH do rUpa haiM- eka vaha jo kisI saMbaMdha hai| ye dono patrikAyeM eka-dUsare ke vikAsa tathA upAdhi hetu kiyA jAye yA jisa para upAdhi mila gaI jJAna ke naye kSitijo ke uddhATana meM sahAyaka hai| Agama ho| dUsare rUpa meM vaha anusadhAna hai jo upAdhi-nirapekSa prAmANya aura sarvajJatA kI dhAraNAo ke kAraNa bhArata me evaM samaya nirapekSa bhI ho| prathama rUpa anusaMdhAna-vidhA kA AtmAnusaMdhAna kI jo bhI pragati rahI ho, lekina eka prazikSaNAtmaka anubhava hai| isameM zodhaprakriyA ke vyavahAropayogI vidyAoM ke prati mAdhyasthabhAva hI dRSTi- vividha caraNo-viSaya cunAva, prastutIkaraNa yA prayogavidhi gocara hotA hai / isIliye ina viSayoM kA vikAsa avaruddha- eva samAlocanAtmaka vizleSaNa kA abhyAsa kiyA jAtA lagatA hai| isa lekhaka tathA anya vidvAnoM ne jaina grantho meM hai| isa prakriyA meM adhyayanazIlatA, manana eva sArthaka vaNita adhyAtmetara viSayo ke adhyayana se yaha niSkarSa pAyA lekhana kI pravRtti vikasita hotI hai| isa rUpa meM viSaya hai ki yadi akalakottara sadiyoM meM bhI ina viSayo para vastu evaM jJAna-garimA kA nikhAra hotA hai| vartamAna yaga Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 varSa 1801 meM isI rUpa ko uttama mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki prAyaH pI0eca0DI0 prApta vidvAn apane upAdhi-nirapekSa water ko mAnyatA dete pratIta nahIM hote / 'paDita paramparA ke yogadAna' para Ayojita eka saMgoSThI meM yaha pravRtti parilakSita huI thii| sambhavata: isIkAraNa, jaba bhI zodhakArya kA samAkalana hotA hai, taba upAdhiparaka zodha kA hI vivaraNa milatA hai, upAdhi nirapekSa zodha yA zodha karttAoM ke anusaMdhAna kSetroM yA mahatvapUrNa kRtiyoM kA sAmAnya nirdeza taka nahIM kiyA jaataa| yaha pravRtti bahuta cikara nahIM pratIta hotI aura na hI yaha zodha kA pUrNa vivaraNa ho prastuta kara pAtI hai| anekAnta bhArata meM upAdhi nirapekSa zodha se ho 'jaina vidyAyeM' pallavita huI haiN| isa koTi meM viSaya vastu aura jJAna garimA kA anUThA rUpa dekhane ko milatA hai| yaha zodha svAntaH sukhAya hotI hai aura jIvana ke lakSya ke rUpa meM hotI hai| AjIvikA isakA gauNa lakSya hotA hai| nAthUrAma premI, mukhtAra sA0, paramAnanda zAstrI, dalasukha bhAI, muni kAnti sAgara, bAlacaMdra evaM phUlacaMdra zAstrI, agaracaMdra nAhaTA, bAlapadra aura kuMdanalAla jaina Adi ke nAma kise zraddhAprerita nahI karate ? Aja bhI aneka zodhavidvAn prakAzastambha bane hue haiN| iname jI0 Ara0 jaina, muni mahendra kumAra, ela0 sI0 jaina Adi sujJAta hai / zodha ke ye dono hI rUpa 'jaina vidyAoM ko prakAzita karate haiN| inheM eka-dUsare kA pUraka aura saMvardhaka gAnanA caahiye| isalie lekhaka kA sujhAva hai ki jaina vidyA zodha vivaraNikAoM meM upAdhi nirapekSa evaM upAdhyuttara zodha kA bhI vivaraNa honA cAhie / zodha kA saMcaraNa vartamAna yuga meM anusaMdhAna kArya kA jitanA mahatva hai, usase bhI adhika mahatvapUrNa kArya hai usakA samucita rUpa meM saMcaraNa yaha na kevala pUrva-kRta zodha kI jAnakArI detA hai, apitu yaha zodha ke nae kSitijoM kI ora saMketa bhI detA hai| Aja jJAna kA saMcaraNa aneka rUpoM meM kiyA jA sakatA hai (a) zodhakAryo kA samucita rUpa meM prakAzanaisakA eka rUpa hai| isa vidhA meM do kaThinAiyAM anubhava meM AI haiN| prakAzita zodha-prabaMdha kA mUlya adhika hotA hai| dUsare, adhikAMza zodha prabaMdha asapAdita evaM saMkSepita hI prakAzita hote haiN| inheM likhane kI vidyA ke jAnakAra yaha kahate haiM ki saMpAdana se pravandha do-tihAI raha jAtA hai| jisase usakI grAhakatA evaM upayogitA bar3ha jAtI hai| (ba) zodha-saMgoSThiyAM parisaMvAda - zodha- sacAraNa ke dUsare mAdhyama haiM / inameM paThita zodhapatro kA saMpAdita prakAzana aise AyojanoM kA eka anivArya aMga honA caahie| pUnA aura udayapura ne isa dizA me udAharaNa prastuta kiyA hai / aneka AyojanoM me paThita zodhapatro kI prakAzita yA sAiklo sTAilita pratiyoM ke vitaraNa kI paramparA dekhI gaI hai| yaha bhI aura bhI acchA hotA ki inake badale inakA ekIkRta pustakAkAra rUpa hI vitarita kiyA jAtA / (sa) zodha saMkSerikAeM bhI zodha saMcaraNa kA eka rUpa hai| vaijJAnika viSayoM meM vizva ke kisI bhI bhAga meM hone vAlI zodha ke sAra-saMkSepa ko prakAzita karane vAlI patrikAyeM (jaise kemikala eksTrekTa) rASTrIya yA antarrASTrIya saMsthAoM dvArA prakAzita kara alpamUlya meM hI khaDaza zodhakartAoM meM prasArita kI jAtI hai| jaina vidyAoM ke kSetra me yaha paramparA prAyaH ajJAta hai| jaina saMdeza zodhAMka ne isa dizA meM netRtva kiyA thA, para usake sImita pramAraNa ho aba taka prakAzita vivaraNikAoM meM usakA nAmollekha nahIM ho skaa| aba to vaha bhI baMda ho gayA hai / jaina vidyA ke kSetra me, vartamAna meM, aneka rASTrIya eva aMtarrASTrIya mAnyatA kI svAyatta saMsthAyeM kAryarata hai| inameM se kama-se-kama eka saMsthA ko apanI prakAzita patrika patrikA ko 'jaina zodha vArSikI' ke vizeSAka ke rUpa meM athavA svatantra prakAzana ke rUpa meM 'zodha sAra' krama se nikAlanA caahiye| isake liye yaha Avazyaka hogA ki yaha saMsthA pratyeka zodha prabaMdha kI mAikrophilma kA phoTokApI prApta kareM aura usakA srakSepaNa kraaye| isa samaya ausatana jaina vidyA meM paccIsa zodhopAdhiyAM prati Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana vidhAnoM meM zodha eka sarvekSaNa varSa mila rahI hai| inake liye uparokta kArya meM prAyaH pAMca hajAra rupaye prati varSa kharca hone kA anumAna hai| nava sthApita bI0 ela0 insTITyUTa, dillI yaha kAryakrama niyamita rUpa se apanAyeM, to usakI mahattA aura upayogitA hI bar3hegI / (da) zodha-nAbhikAyeM bhI godha-saMcaraNa karatI hai / isa dizA meM DA0 jaina kA kArya ullekhanIya hai| unhoMne aneka rASTrIya yA antararrASTrIya sammelano ke avasara para jaina vidyAoM meM kRta eva kriyamANa zodha kI nAbhikAye saMkalita kara aneka patrikAoM ke sAmAnya yA vizeSAko me prakAzita kI hai| inameM eka sakalana 1973 me 'mahAvIra aura unakI virAsata' me bhI prakAzita huA hai| isakA AdhAra vibhinna vizvavidyAlaya rahe haiN| isameM ATha prAnto ke chabbIsa vizvavidyAlayo kI 204 zodho kA vivaraNa thA / jaina ne eka saMgoSThI meM isako viSayavAra vargIkRta kara samIkSA prakAzita kI hai evaM yugAnurUpa zodha ke ajJAta kA upekSita kSetro me anusandhAna kA sujhAva diyA hai / varSa 1983 meM unhoMne punaH pUrva-paraMparA ke anukaraNa / meM eka anya zodha nAbhikA prakAzita kI hai jaba ki kAzI se hI eka anya zodha nAbhikA pustaka viSayavAra krama ke AdhAra para prakAzita huI hai| DA. jaina kI nAbhikA 'a' zramaNa-saMkAya patrikA ke aga ke rUpa meM hai tathA hindIaMgrejI meM hai| pustaka nAbhikA 'ba' agrejI meM hai aura usame boddha zodha-nAmikA bhI hai| nAbhikA 'a' me kRta aura kriyamANa zodha-vivaraNa hai jaba ki nAbhikA 'va' kevala kRta zodha ko hI lakSya meM rakhakara taiyAra kI gaI hai| jaina vidyA zodha kI dRSTi se nAbhikA 'a' adhika upayogI dikhatI hai| phira bhI, donoM hI bahumolI hai| isame upAdhi nirapekSa zodha kA vivaraNa nahIM hai aura na hI pUrvokta viSayavAra guNAtmaka evaM parimANAtmaka samIkSA kA ullekha hai| yadi donoM hI nAbhikAoM ko kRtazodha ke AdhAra para AMkA jAve, to AMkar3oM meM antara dikhatA hai| udAharaNArtha, nAbhikA 'a' meM isa zreNI meM jahAM 241 nAma hai vahIM 'ba' meM kula 324 nAma hI hai (saMbhavata: to yaha kucha pahale prakAzita huI hogii| nAcikA 'ma' apUrNa bhI lagatI hai / usameM DA0 rAyanADe (banArasa), DA0 esa0 ke0 jaina (kurukSetra) tathA DA0 upa jaina (jabalapura) Adi ke nAma nahIM haiN| paMjIkRto meM bhI rIvA kI sA0 priyadarzanA zrI sA0 sudarzanA zrI va zrImatI saralA tripAThI, kAzI ke kamaleza jaina tathA DA0 sI0 jaina tathA saMskRta vizvavidyAlaya kI prakAzita sUcI ke nAma nahIM hai| svaviveka kA aisA upayoga samajha meM nahIM aayaa| / aneka nAma / viSayo me punarAvartana bhI hai| yadi kicita sAvadhAnI baratI jAtI aura kucha prayatna kiyA jAtA, to isakI guNAtmakatA aura acchI hotI / yadyapi yaha 1673 kI nAbhikA kI tulanA meM paryApta pragata hai, isame 15 prAntoM ke 49 vizvavidyAlayoM ke 421 zodhoM kA vivaraNa hai, phira bhI isake AMkar3e zatAdhika vizvavidyAlayoM ke AdhAra para aparyApta hI mAne jaayeNge| isameM ATha pradezoM evaM ATha kendra zAsita kSetroM ke sambandha meM koI vivaraNa nahIM hai| isame prakAzita zodha prabaMdhoM kI sUcanA to hai, para prakAzana yA prApti sthAna kA ullekha nahIM hai| mUlya bhI nahIM hai| zodha nirdezaka ke nAma bhI nahIM hai| ye tathya donoM hI nAmikAoM meM lAgU hote haiN| yaha uttama hogA yadi bhaviSya meM ina bAtoM para dhyAna rakha kara prakAzana kiyA jAve / jaina vidyA zodha ko pragati kA vizleSaNa 1 uparokta aneka apUrNatAoM ke bAvajUda bhI dasa varSoM ke aMtarAla me prakAzita nAbhikAoM ke adhyayana meM bhArata me jaina vidyA zodha kI vartamAna sthiti, pragati kA vega tathya dizAoM kI vividhatAyo me vRddhi kA AbhAsa hotA hai| sAraNI 1, 23 me dono nAmikAoM (a) para / AdhArita tulanAtmaka AMkar3e diye jA rahe haiN| inameM nAbhikA 'va' ke viSayoM kA saMkSepaNa kiyA gayA hai| isake prAyaH Adhe viSaya lalita sAhitya ke antargata Ate haiN| inake vizleSaNa se hama vartamAna sthiti ke sAtha AgAmI varNoM ke liye zodha-dizAeM Akalita kara jaina vidyAoM ko mahattA ko aura bhI prakAzita kara sakate haiN| / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 - l l 97, varSa 36, ki01 anekAnta sAraNI 1. jaina vidyAoM tulanAtmaka (1973-63) viSaya (8-14) 6 3.0 51 16.5 46 (7-14) meM zodha: AMkar3e 14.20 (ma) sAmAnya 1673 pra0 1983 : apra0 1983 : ba pra0 16. tulanAtmaka zata zata zata adhyayana 10 5.0 33 7.7 40 12-3 1. pradeza 15 - 17. vijJAna 4 2.0 5 1.2 2 0.6 2. vizvavi0 25 - 18. vividha 6 3.0 0 0 3. zodhakartA 204 426 (a) jaina 10 204 426 324 (ba) jenetara114 - (a) zodha aura prakAzana(sa) pajI. 88 (da) upAdhi sAraNI 1 se spaSTa hai ki pichale dasa varSoM meM jaina prApta 116 vidyAoM meM zodhakartAo kI sakhyA dugunI se adhika ho gaI 324 4. zodha-pravadha hai| janetara vidvAn isa kSetra meM adhikAdhika sakhyA me ruci prakAzana 32 15.6 68 15.85 36 - le rahe hai| dasa varSa pahale jahAM inakA anupAta1:125. 211, vahI aba 1 : 2.83 ho gayA hai| isake viparyAsa (ba) viSayavAra zodhakartA me, zodha pravandha prakAzana kI sthiti meM koI vizeSa antara nahIM par3A hai| yaha prAyaH 15.7 pratizata hI hai| isa 1. lalita prakAra, jahA jaina vidyAoM kA zodha pratizata bar3ha rahA hai, mAhitya 102 50 175 36 150 46.2 2. nyAya/darzana 27 13 366 vahAM isake saprasAraNa kI sthiti zocanIya hai| ise sudhArane kI AvazyakatA hai| 3. bhASA (prA0, ___a0, vitAna) 8 4 34 8 (ba) zodha kSetra 4. Agama 10 5 12 5 7 2.2 sAraNI 2 se prakaTa hotA hai ki jaina vidyAo ke zodha 5. nIti, kSetra kI dRSTi se uttara pradeza kA prathama sthAna hai jahAM AcAra, dharma 105 42 6.5 ___ 12 3.7 35.6 pratizata zodha ho rahI hai| usake bAda bihAra 6. vyaktitva (15-15 pratizata) aura madhya pradeza (10 pratizata) Ate kRtitva 11 5 27 hai| mahArASTra aura rAjasthAna madhya pradeza se kucha hI pIche 7. kalA, haiN| dillI aura gujarAja madhyama koTi meM hai / dakSiNa ke purAtatva 10 5 12 sabhI pradezoM meM milAkara jaina vidyA zodha kA pratizata 6.4 8. itihAsa hai| anya prAnto meM bhI yaha kAphI kama haiN| aisA pratIta 6. rAjanIti hotA hai ki nAbhikAo meM jina kSetroM kA vivaraNa nahIM 10. artha-zAstra hai, ve jaina vidyA zodha kI dRSTi se zUnya hoN| phalataH yaha 11. samAja-zAstra spaSTa hai ki vartamAna meM jina kSetroM me jaina adhika saMkhyA 12. bhUgola meM haiM, vahIM zodha pratizata bhI adhika hai / aitihAsika dRSTi 13. manovijJAna se anya kSetroM meM adhika zodha honI cAhie kyoMki vahIM 14. zikSA jaina itihAsa kI nimiti huI hai / yadi15 aAdhunika 23 6.6 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyAoM meM zodha : eka sarvekSaNa sAraNI 2. jaina vidyA zodha kSetra, 1983 meM evaM aitihAsikatA kA bhAna hotA hai| saMbhavata: nyAya, kSetra pratizata kSetra pratizata darzana, vijJAna Adi viSaya kiMcit gahana adhyayana, manana 1. uttara pradeza 35.60 . hariyANA 2.10 aura zrama cAhate haiM jo aba virAma hotA jA rahA hai| 2. bihAra 15.156. paMjAba 0.60 yadyapi ina kSetroM meM kucha upAdhi-nirapekSa kAma ho rahA hai, 3. madhyama pradeza 10.02 10. bagAla phira bhI isa zodha ko prerita karane ke upAya karanA 4. mahArASTra 6.80 11. karnATaka 2.30 caahiye| isake lie yaha Avazyaka hai ki ina viSayoM se 5. rAjasthAna 7.7 12. kerala sambandhita granthoM kA hindI/aMgrejI meM anuvAda kiyA jaave| 6. gujarAta 5.60 13. AMdhra 063 dUsarA saMbhAvita bAdhaka kAraNa vartamAna jaina zodha nirdezakoM, 7. dillI 4.80 14. tAmilanADu 2.80 vidvAno ke adhikAMza kA lalita-sAhitya-AdhArita honA 15. ur3IsA 0.23 ho sakatA hai| isa viSaya se aneka vidvAna bhASAoM aura videzoM kI jaina vidyA zodha ko samAhita kiyA jAve, to bhASA vijJAna taka to A gaye haiM, para isase Age jAne vahAM aneka dezoM me kula pratizatatA 6.5 hai / yaha utsAha yogya ziSya hI inheM nahI milate / sambhavataH isI kAraNa aura vardhaka tathya hai| aneka vyAkaraNa aura darzana ke AcArya vyApArI bana gaye? (sa) zodha dizAya yaha prasannatA kI bAta hai ki jahAM kucha kSetroM meM zodha 1973 ke samIkSaNa me vyakta kiyA gayA thA ki jaina saMkhyA meM kamI AI hai, vahIM jaina vidyAoM meM varNita vidyA zodho kI pramukha dizA lalita sAhitya hI hai| yaha Adhunika viSayo se sambandhita zodhoM kI ora zodhArthiyoM aba bhI satya hai, yadyapi isakI pratizatatA 1673 ke 50 kI ruci bar3hI hai| iname itihAsa (33), rAjanIti se ghaTa kara 1983 me 36 raha gaI hai| yaha zubha lakSaNa (6), samAja zAstra (3), manovijJAna (2), bhUgola hai aura isa pravatti ko bar3hanA cAhiye / yaha kamI anya (1) evaM bhASika viSaya (34) mukhya hai| ye zodhe bhAratIya dizA kI zodho ke rUpa meM pratiphalita huI hai jaisA vidyAo ke vikAsa ko samajhane ke lie 'mIla ke patthara' sAraNI 3 se prakaTa hotA hai| Alocya dazaka meM kucha aise siddha ho rahI haiM jisase isa ora zodha pravRtti bar3ha rahI viSayoM kI zodhoM meM bhI kamI AI hai, jo cintanIya hai| hai| ina kSetro me vibhinna srotoM meM upalabdha sAmagrI ko ina viSayoM ekatra karane ke vivaraNAtmaka prayAsa adhika ho rahe haiM, para sAraNI 3. 1973-83 ke dazaka me jaina vidyA zodha-viSayo me hAni-vRddhi ye hI uttaravartI gahana adhyayana ke AdhAra-bindu bneNge| viSaya pratizata hAni viSaya pratizata vRddhi aisA pratIta hotA hai ki purAtana dharma, nIti aura AcAra 1. sAhitya 11.00 1. Adhunika kI ora vardhamAna upekSAbhAva ko nirasta karane ke lie viSaya aneka zodhakartA jaina vidyAoM meM samAhita ina viSayo para 2. nyAya/darzana 4.00 2. dharma, nIti, upalabdha sAmagrI kA AlocanAtmaka yA tulanAtmaka adhyayana AcAra 4.50 karane meM pravRtta ho rahe hai| inase prAcIna mAnyatAoM kA, 3.vijJAna 1.00 3. bhASA 4.50 aneka prakaraNoM meM, samarthana aura vyApakIkaraNa hI huA 4. kalA 2.50 4. vyaktisva hai| ina viSayoM para abhI paryApta jaina sAhitya utkhanana kRtitva hetu bacA hai aura zodha kI yaha gati avirata rahanA 5. vividha 5. tulanAtmaka caahiye| isI prakAra tulAnAtmaka adhyayana aura vyaktitva2.20 adhyayana 2.70 kRtitva kI dizA meM zodha-vRddhi sarAhanIya hai| ise bhI 20.70 20.70 gatizIla banAye rakhane kI AvazyakatA hai| (kramazaH) kI zodhoM se hI jaina vidyA ke aneka kSetra ko maulikatA -garlsa kAleja, rIvA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda meM anekAnta 0 AyurvedAcArya rAjakumAra jaina, dillI ekAnta se bhinna yA viparIta anekAnta hai| ekAnta meM yaha guNa ke artha meM bhI prayukta hotA hai| yahI kAraNa hai ki eka hI pakSa kA kathana yA pratipAdana hotA hai, jabaki vastu ke lie sAmAnyataH kahA jAtA hai ki vaha aneka yA anekAnta meM anya pakSa kA bhI pratipAdana kiyA jAtA hai| bhinna guNa-dharma bAlI hai| jaise Ayurveda ke anusAra vAta meM ekAnta ke anusAra jo kathana kiyA jAtA hai usameM "yaha pakSa, zIta, laghu, sUkSma, cala, viSada, khara Adi anyAnya bAta aisI hI hai" isakA pratipAdana kiyA jAtA hai, jabaki gUNa dharma pAe jAte haiN| pitta meM uSNatA, dravatA, sneha, anekAnta ke anusAra "hI" ke sthAna para "bhI" zabda kI na para "bhA zabda kA amlatA' sara, kaTu Adi guNa pAe jAte haiM aura zleSamA amalatA' mara kara Adi vizeSa mahatva diyA jAtA hai / arthAt yaha bAta aisI hI hai me zaitya, zvatya, snigtA, gurutA, zlakSNatA Adi guNa pAe kahane kI apekSA" yaha bAta aisI bhI hai"-isa prakAra jAte hai| isase spaSTa hai ki vastu yA dravya aneka guNa kahA jAtA hai| anekAnta me eka ora jahAM pakSa bhI dharmAtmaka hai| vizeSa yA dRsTikoNa kA eka pahalU hai vahI dUsarI ora dArzanika sandarbha meM "anta" zabda kA artha "nirNaya" dUsarA pakSa yA pahalU bhI kahA jAtA hai / ata: usame dRNTi bhI liyA jAtA hai| ata: "anekAnta" para vicAra karane koNa kI vyApakatA vidyamAna rahatI hai| anekAnta meM se pUrva "ekAnta" kI vivakSA bhI Avazyakaka hai, tAki dUsarA pakSa bhI utanA hI mahatvapUrNa hogA, jitanA pahalA / viSaya kI vivecanA samucita rUpa se kI jA sake / pakSa / ataH yaha samAnatA ke dRSTikoNa para AdhArita hai| ekAntavAda kA artha jisa vAda (kathana) meM eka (kevala yahI kAraNa hai ki zAstra meM eka sthAna para jo bAta kahI eka dharma mAtra) kA anta arthAt nirNaya ho vaha ekAntavAda gaI hai, anya sthAna para vahI bAta anyathA rUpa me yA bhinna kahA jAtA hai (eka: kevalam antaH nirNayaH yatra yatra vAde prakAra se kahI jA sakatI hai| isakA kAraNa vahA prasaga saH ekAntavAdaH) vastumeM yadyapi aneka dharma eka hI sAtha rahate yA viSaya kI bhinnatA hai| isIlie usame vyApakatA kA haiM ! kintu ve saba dharma eka zabda dvArA eka hI samaya meM dRSTikoNa rahatA hai / STikoNa kI vyApakatA udAratA kI nahI kahe jA sakate hai| una saba dharmo kI vivakSA me sUcaka hotI hai, jisase dUsare ke mata ko samajhane me mahAyatA vaktA bhinna-bhinna zabda aura samaya dvArA kahatA hai ! milatI hai| anekAnta ke kAraNa virodhabhAva aura vigraha kintu zabda vAcaka hai aura vastu vAcya hai eka zabda dvArA kI sthiti utpanna nahI ho pAtI aura vAtAvaraNa me sabhyatA eka dharma eka samaya meM batAyA jAtA hai to bhI vAcya banI rahatI hai| (vastu) saba dharmoM se yukta grahaNa kI jAtI hai| ataH ____ anekAnta kA artha sAmAnyataH isa prakAra se kiyA jA ekAnta pakSa kI anekAnta pakSa me vAdhA AtI hai / vAstava sakatA hai-"na ekAntaH iti anekAntaH" arthAt jisameM se eka zabda dvArA eka samaya meM kathana karane para eka hI ekAnta (eka pakSa kA pratipAdana) na ho yA jo ekAnta dharma kA nirNaya karanA sarvathA yukti samata nahIM hai| dharmA se viparIta ho vaha anekAnta hai| isI prakAra anya vastu se eka hI zabda dvArA eka hI samaya meM saba dharmoM ko vyAkhyA ke anusAra aneke antAH dharmA : yasmin saH- kathana karanA samva nahIM hai| phira bhI vastu meM aneka dharmI banekAntaH arthAt jisameM aneka nanta yAnI dharma hoM vaha kA nivAsa rahatA hI hai| jaise "jala" zabda se saMghAta/ bhanekAnta hai| dharma zabda yahAM svabhAvabAcI hai| kahIM-kahIM 'salila' zabda se jamanA/"vAri" zabda se varaNa Adi kA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barveda meM anekAnta grahaNa hotA hai| tathApi "jala" zabda se saMghAta, jamanA, varaNa Adi aneka dharmoM se yukta "jala" padArtha grahaNa hotA hI hai| isI prakAra "hari" zabda se "haraNa" kriyA" prANo pApoM, mana, Adi karmoM se yukta karane para aneka padArthoM meM prayukta hotA hai / prANoM ko harane vAle "yama" "sarpa" siMha" Adi me, pApo ko harane vAle "viSNu" meM, mana ko harane vAle " bandara" meM "hari" zabda ke artha kA prayoga kiyA jAtA hai / ataH jaise "siddhAnta" zabda me siddha antaH nirNayaH yatra aso "siddhAntaH" yaha siddhAnta" zabda kA artha hai usI prakAra " ekAnta" zabda kA artha eka hI nirNaya hai jisame aisA artha grahaNa karanA caahie| anekAnta meM Agraha ke lie koI sthAna nahI hai / Agraha hI dRSTikoNa ko saMkucita yA eka pakSIya banAtA hai| kisI bhI vastu ke viSaya me Agraha pUrvaka jaba kahA jAtA hai to usase vastu svarUpa kA vAstavika pratipAdana nahI ho pAtA / yahI kAraNa hai ki vastu ko jaisA samajhA jAtA hai vaha kevala vaisI hI nahI hai, usase bhinna kucha anya svarUpa bhI usakA hai, jise jAnanA yA samajhanA Avazyaka hai jaise "devadatta amuka lar3ake kA pitA hai" jaba yaha kahA jAtA hai to vastutaH putra kI apekSA se vaha pitA hai, ataH yaha ThIka hai / kintu vaha devadatta kevala pitA hI nahI hai, apitu, vaha apane pitA kI apekSA se putra bhI hai aura apanI bahina kI apekSA se bhAI tathA mAmA kI apekSA se bhAnjA bhI hai| isa prakAra vaha eka hI devadatta aneka dharmAtmaka hai| isakA svarUpa athavA yaha vastu sthiti anekAnta ke dvArA bhalI-bhAMti samajhI jA sakatI hai| Ayurveda zAstra meM bhI anekAnta kA Azraya liyA gayA hai aura usake AdhAra para vastu svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai, yaha aneka uddharaNoM se suspaSTa hai Ayurveda me jahA anekAnta cha AdhAra para vibhinna viSayoM kA pratipAdana evaM gambhIra viSayoM kA vinecana kiyA gayA hai, vahAM tantra yukti prakaraNa ke antargata usakA parigaNana kara usake svatantra astitva ko bhI svIkAra kiyA gayA hai / Ayurveda 23 zAstra meM kula 36 tantra yuktiyAM pratipAdita kI gaI haiM, jisame anekAnta bhI eka tantrayukti hai / Ayurveda zAstrakAroM ne bhinna-bhinna prakAra se anekAnta kI vyAkhyA kI hai, jo apane-apane dRSTikoNa se upayukta hai| sarvaprathama AcArya cakrapANi datta dvArA vihita vyAkhyA kA anuzIlana karate hai jo nimna prakAra hai "anekAnto nAma anyatarapakSAnavadhAraNaM yathA- "ye hAturAH kevalAn bhojAdateM triyante na ca te sarva eva bheSajopapannAH samuttiSTeran / " -- - caraka saMsitA, siddhisthAna 2/43 para vakrapANi TIkA arthAt dUsare pakSoM kA anavadhAraNa karanA anekatAmta kahalAtA hai| jaise- jo rogI kevala bheSaja ke binA mara jAte haiM, ve sabhI rogI bheSaja se yukta hone para ThIka nahIM hote / yahAM para kevala eka kA hI kathana maharSi dvArA nahIM kiyA gayA hai, apitu anya pakSa kA samartha bhI kiyA gayA hai jo rogI pUrNa cikitsA nahIM mila pAne ke kAraNa mara jAte haiM, ve sabhI rogI pUrNa cikitsA milane para ThIka ho hI jAte hai, yaha Avazyaka nahIM hai| arthAt usameM se bhI kucha rogI pUrNa cikitsA milane para bhI mara jAte haiMyaha Azaya hai / yahAM para maharSi ne apanI bAta kahane ke lie anekAnta kA Azraya liyA hai| isI ko aura adhika spaSTa karate hue Age kahA gayA hai ki sabhI vyAdhiyAM upAya sAdhya nahI hotI hai| jo roga upAya (cikitsA) se sAdhya hai, ye binA upAya (cikitsA) ke acche bhI nahIM hote| asAdhya vyAdhiyoM ke lie poTakala bheSaja (cikitsA kA vidhAna bhI nahIM hai, kyoMki vidvAn aura jJAnasampanna vaidya bhI maraNonmukha rogiyoM ko acchA karane meM samartha nahIM hote / anekAnta ko mahasuzruta ne kucha dUsare DhaMga se prastuta kiyA hai, kintu Amaya nahIM hai| jaise| --- "kvacittathA vacidantheti yaH soanekAntaH yathA-kecidAcAryAH dravate dravya pradhAna, kecidvIrya, kecidvipAkamiti / " - suzruta saMhitA, uttaratantra 65 / 24 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 varSa 32 ki0 1 arthAt kahI aisA aura kahIM anyathA ( dUsarA ) isa prakAra jo kathana kiyA jAtA hai vaha anekAnta hai / jaisekucha AcArya dravya ko pradhAna batalAte haiM, kucha rasa ko, koI vIrya ko pradhAna mAnate haiM, to koI vipAka ko - yahAM jo udAharaNa diyA gayA hai vaha samanvaya evaM vyApaka dRSTikoNa kA pratipAdaka hai| Ayurveda-zAstra sAmAnyataH dravya, rasa, guNa vIrya, vipAka aura prabhAva meM meM dravya ko pradhAna mAnA gayA hai kintu pRthak-pRthak rasa guNa, vIrya, vipAka aura prabhAva ko pradhAna mAnane vAle AcAryoM ke matoM ko bhI samAyuta kiyA hai, jo anekAnta para AdhArita hai| isameM yadyapi kucha virodhAbhAsa pratIta hotA hai, kintu vastutaH vaha virodha yA virodhAbhAsa na ho kara dRSTikoNa ko udAratA aura vyApakatA hai jo samanvaya mUlaka hai / maharSi caraka ne kevala tatrayukti ke rUpa me hI anekAnta ko nahI apanAyA hai, apitu siddhAnta rUpa me bhI usakA pratipAdana kiyA hai| tadviSayaka aneka uddharaNa caraka saMhitA me upalabdha hote hai / unhone vibhinna pakSo ke aikAntika durAgraha kI nindA karate hue eka sthAna para kahA hai tarSINAM vivadatAmudAvedaM punarvasuH / maidaM vopata tatva hi duSprApaM pakSa saMzrayAt // vAdAn saprativAdan hi vadanto nizcitAniva / pakSAntaM naiva gacchAnti tilapIDakavadgatA // muktvedaM [vAdasaMpad madhyAtmanucintyatAm / nAvidhUte tamaH skandhe zeye jJAna pravartate / / caraka saMhitA, sUtrasthAna 25/26-28 arthAt isa prakAra paraspara vivAda karate hue RSiyoM ke vacana sunakara punarvasu ne kahA ki Apa loga aisA nahIM kheN| kyoMki apane-apane pakSoM kA Azraya lekara vivAda karane se tatva ko prApta karanA duSkara hotA hai / arthAt siddhAnta kA nirNaya nahI ho pAtA bAda (uttara) aura prativAda ( pratyuttara) ko nizcita siddhAMta kI taraha kahate hue kisI eka pakSa ke anta taka nahIM pahuMcA jA sakatA ape hai| jaise tela perane vAlA baila eka nizcita ghere meM ghUmatA huA jahAM se Arambha karatA hai, punaH vahIM pahuMca jAtA hai| usI prakAra pakSa kA Agraha pUrvaka zrAzraya karane vAlA vAda-vivAda karatA huA anya pakSa ke khaNDana aura svapakSa ke maNDana pUrvaka punaH usI biMdu para A jAtA hai, jahAM se usane Arambha kiyA (dha) ataH vAda-vivAda kI prakriyA ko chor3akara adhyAtma (yathArtha tatva) kA cintana karanA caahiye| kyoMki jaba taka ajJAna rUpI tama kA nAza nahI hotA hai, taba taka jJeya (jAnane yogya) viSaya meM jJAna nahIM hotA hai| / anekAnta pratipAdana kI dRSTi se punarvasu Azraya ke uparyukta kathana vizeSa mahatvapUrNa hai| ekAntavAdiyoM ke dvArA svarUpa pratipAdana hetu kie gae prayAsa kI tulanA unhoMne tela perane vAle manuSya se kI hai, jo nirantara eka nizcita dAyare meM ghUmatA huA eka hI bindu para punaH A jAtA hai aura anya bAteM usake lie mahatvahIna evaM niHsAra hotI hai / punarvasu Atreya ne apane dRSTikoNa ko vyApaka banAte hue isa tathya kA pratipAdana kiyA hai ki jaba kisI vastu yA viSaya vizeSa ke anveSaNa evaM lakSya prApti hetu pravRtti kI jAtI hai to Agraha pUrvaka svapakSa yA apanI bAta dUsaro para nahI lAdI jAnI cAhiye / yadi aisA kiyA jAtA hai to isase na to vastu svarUpa kI maryAdA kI pratIti honA sambhava hai aura na hI lakSya prApti kI jA sakatI hai| ekAMta sadaiva matabhedoM ko bar3hAtA hai, jabaki anekAMta unheM dUra sArvamoma satya kA pratipAdana karatA hai / ekAMta ekAMgI hotA hai, ataH isase vastu kA eka pakSa hI ubhAvita hotA hai aura satya kI pUrNatA use AvRta nahIM kara pAtI hai satya kI apUrNatA vastu ke yarthArtha svarUpa ke pratipAdana me bAdhaka hotI aura kaI bAra usase bhrAmaka bAteM hI pracArita kI jAtI hai kintu anekAnta ke dvArA aisA nahI hotA hai / yaha nirvivAda aura asadigdha rUpa se kahA jA sakatA hai ki mahatvapUrNa viSayoM ke prativAdana me Ayurveda-zAstra meM sthAna-sthAna para anekAnta kA Azraya liyA gayA hai / jaise vastu sthiti se anabhijJa katipaya durAgrahI eva ekA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda meM banekAnta 25 ntavAdI logoM kA yaha dRr3hamata hai ki viSa kA prayoga sarvathA to nizcaya hI vaha kAla kA grAsa bana sakatA hai, kintu jIvana kA haraNa karatA hai| tIkSNa viSa ke prayoga se to vahI viSa jaba zuddha aura saMskArita karake mAtrA pUrvaka manuSya kA prANAnta avazyambhAvI hai| kintu vastusthiti oSadha rUpa meM prayukta kiyA jAtA hai to aneka bhISaNa isase bhinna hai / usI tathya ko jaba anekAnta ke pariprekSya vyAdhiyoM kA nAza usake dvArA kiyA jAtA hai| Adhunika me dekhA gayA to maharSi agniveSa ko kucha aura hI anubhava vaijJAnika parIkSaNoM ne AmavAda (gaThiyA vAya) ko vyAdhi huA unhoMne tIkSNa viSa ke viSaya meM svAnubhUta padArtha kA meM vidhi pUrvaka ucita mAtrA meM sarpa viSa kA prayoga upavivecana isa prakAra se kiyA hai yogI eva lAbhaprada siddha kiyA hai| isa prakAra viSatva kI yogAdapi viSa tIkSNamuttama bheSaja bhavet / apekSA se vaha viSa haiM, kintu bheSajatva kI apekSA se vahI bheSaja cApi duryuktaM tIkSNa sampadyateM viSam // tIkSNa viSa jIvanadAyI zreSTha auSadhi hai| tasmAnna bhiSajA yukta yuditaahayenabheSajam / isa prakAra Ayurveda-zAstra meM aise aneka prakaraNa evaM dhImatA kiMcidAdeya jIvitArogya kAkSiNA / / uddharaNa vidyamAna hai jo anekAnta kA Azraya lekara prati-caraka sahitA, sUtrasthAna 1/126-28 pAdita kiye gaye hai| isase na kevala usa viSaya kI durUarthAta vidhi pUrvaka sevana (prayoga) karane se tIkSNa hatA hI samAhita huI hai, apitu aneka zaMkAo kA anAviSa bhI uttama auSadhi ho jAtA hai aura avidhi pUrvaka yAsa hI nirasana ho gayA hai| ata: yaha kahane meM koI yA prayoga kI gaI zreSTha auSadhi bhI tIkSNa viSa bana jAtI hai| sakoca nahIM hai ki aisA karane se Ayarveda-zAstra ke dRSTiisalie jIvana aura Arogya kI icchA rakhane vAle buddhi koNa meM paryApta vyApakatA AI hai aura vaha pUrNa udAratA. mAna manuSya ke dvArA yukni bAhya (yukti pUrvaka prayoga nahI bAdI kahalAne kA adhikArI hai| jIvana vijJAna ke sadarbha karane vAle) vaidya se koI bhI auSadhi nahI lenI caahie| me mAnava-prakRti eva Arogya mUlaka siddhAnto kA prati pAdana Ayurveda-zAstra kI apanI maulika vizeSatA hai| yahAM para apekSA pUrvaka viSa kA viSatva aura bheSajatva usame yadi saMkucita dRSTikoNa va durAgrahoM kA Azraya pratipAdita kiyA gayA hai sAtha hI yakti pUrvaka prayoga kI liyA jAtA to nizcaya hI Ayurveda-zAstra kI zAzvatatA apekSA se auSadhi kA bheSajatva aura vipatva batalAyA gayA aura lokopakArI bhAvanA kA lopa ho jAtA, kintu aisA hai| isa prakAra kA pratipAdana anekAnta kA Azraya liye nahIM hai| isa dizA meM paryApta adhyayana, manana aura anabinA sambhava nahI hai| kyoki yukti kI apekSA se hI cintana ke dvArA paryApta anusandhAna apekSita hai| anekAnta bheSaja zreSTha auSadha ho sakatI hai| yadi yakti kI apekSA ne Ayurveda ko kitanA sahiSNu aura vyApaka daSTikoNa na rakhI jAya to vahI bheSaja rogI kA prANa haraNa kara vAlA banAyA hai usakA sahaja AbhAsa una sthalo se milatA sakatI hai| jaisA ki Aja kala prAya. dekhA jAtA hai ki hai jahA~ anya RSiyo ke nimna dRSTikoNa mUlaka zabdo ko sTaipTomAisina penisilina ke ijeksana ke prayoga meM baratI bhI samAvRta kiyA gayA hai / ata: gambhIra vimarza parvaka gaI jarA sI asAvadhAnI rogI kA prANAnta kara detI hai| isa dizA meM paryApta adhyayana, manana aura anucintana dvArA yahI iMjeksana acchI taraha vicAra kara prayoga kiye jAne anusaMdhAna apekSita hai| AzA hai vidvajjana evaM zodhArthI para jIvanadAyI bana jAtA hai| usI prakAra yadi kisI isa dizA meM prayAsarata hoge| manuSya ko saMkhiyA, kucalA, dhattara Adi viSavargIya kisI dravya kA sevana binA saskAra kiye hI karA diyA jAya ~bhAratIya cikitsA, kendrIya pariSad, naI dillI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAyakumAra cariu meM pratipAdita dharmopadeza 0 DA. kastUracanda 'sumana' NAyakumAra-cariu kAvya ke kartA mahAkavi puSpadanta dharma ke bheda-saMsAra meM do prakAra ke loga hote haiM / the| isa carita kAvya meM unhoMne rAjaputra nAgakumAra se prathama ve jo gRhastha jIvana yApana karate haiM aura dUsare ve sambandhita ghaTanAoM ko citrita kiyA hai| pitA dvArA jinhoMne gahasthI se makha moDa gAIsthika bandhanoM se nAtA nirvAsita hokara yadyapi ve nAnA pradezoM meM bhaTakate haiM kintu tor3a, tapa se sambandha joDA hai / aise loga anagAra kahe hai / puNyodaya ke kAraNa sarvatra apane naipuNya se prabhAvazAlI gRhastho kA dharma AgAra-dharma aura jisa dharma ko muni vyaktiyoM ko bhI prabhAvita karate hai / aneka rAja-kanyAoM pAlate haiM use anagAra-dharma kI sajJA dI gaI hai| ko vivAha kara apanI pratiSThA bar3hAte hai / unhoMne aise-aise kArya kiye jo sAdhAraNa logoM ke lie azakya the| sAgAradharma gRhastha dharma kA nirvAha tabhI hotA hai jaba gahI hiMsA, ghaTanAoM se yaha caritra vAlmIki kRta rAmAyaNa meM jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha janita doSo se bace / ullikhita rAmacarita ke samAna hai parantu isa kAvya me ___ isake lie use jIva dayA karanA, vinayavAna honA, satya lA citrita dharmopadeza kAvya kI viziSTatA kA pratibodhaka hai| / aura madhura vacana bolanA, para dravya ke apaharaNa se apane dharma kA svarUpa-isa kAvya me AcArya zratidhara ne hAtha khAca rahanA, para strI se parAGmukha rahanA aura nAgakumAra ke dvArA pUche jAne para dharma kA svarUpa samajhAte lobhAnagraha hetu parigraha kA pramANa rakhanA Avazya hue kahA ki "jIvoM para dayA karanA, kSINa, bhIrU, dIna isake atirikta aise gehI ko sUryAsta se pUrva hI aura anAtho para kRpA karanA, karkaza vacana, tADana, bandhana bhojana karanA par3atA hai, madhu-mAMsa aura madya kA tyAga va anya prakAra kI pIDA vidhi kA prayoga nahI karanA, karanA paDatA hai, paca udambaroM kA svAda bhI tyAganA sAtha hI jhaTha vacana nahI kahanA, satya va zauca me ruci paDatA hai| ise guruo ke anusAra dizAo me gamanAgamana khanA madhara karuNApUrNa vacana bolane ke sAtha-sAtha dUmara ko maryAdA rakhanI par3atI hai| vaha zikSAkta pAlatA hai, ke dhana para kabhI mana nahIM calAnA, binA dI huI vastu ko pApI jIvo kI upekSA karatA hai, varSA kAla me bAhara nahI grahaNa nahI karanA tathA apanI priya patnA sa hA ramaNa jAtA, proSadhopavAsa karatA hai, pAtro ko AhAra detA hai, karanA. para strI para dRSTi nahIM calAnA Ara parAya dhana vidhipUrvaka sanyAsa grahaNa karatA hai, vaha kUguru, kadeva Adi ko taNa ke samAna ginanA, guNavAnoM kI bhakti sahita hata ko nahIM puujtaa| vaha to zuddha samyaSTi hotA hai / stuti krnaa| jinendra kA dhyAna aura sAmAyika karane meM hI apanA isa prakAra dharma ke vibhinna ago kA kA abhaga rUpa samaya vyatIta karatA hai| se galana karanA hI dharma kA svarUpa batAyA gayA hai| gahasthoM kA nitya karma-dAna niSkarSa yaha hai ki hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha se virata hokara ahiMsA, satya, asteya, acaurya, brahmacarya gRhasthoM ko AcAryoM ne nitya karane yogya chaha karma aura aparigraha ina dhamoM ke aMgoM kA pAlana karanA hI dharma batAe hai, arhat pUjA, guru-sevA, svAdhyAya, saMyama, tapa hai| dharma kA svarUpa hai| aura dAna / iname AcArya kundakunda ne dAna ko sarva pramukha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAyakumAra cariu meM pratipAdita dharmopadeza mAnA hai| dAna ke prasaMga meM pAtra, apAtra, aura kupAtra kA unhoMne maniyoM ko uttama pAtra kahA hai dUsarI ora yaha bhI vizleSaNa karate hue prastuta kAvya meM batAyA gayA ki jo vicArA ki yadi dIna-hIna logoM ko sahayoga nahIM diyA jhUThe zAstroM meM, kutsita AcAroM tathA tapasviyoM me anurakta gayA to ve sadaiva duHkhI raheMge / ataH unhoMne apane upadezoM hotA hai vaha kupAtra hai aura jo samyakadarzana tathA pavitra meM aise dIna-hIna, lagar3e lUle, gUge, bahare, andhe, rogI, vratoM se rahita hai vaha apAtra hai| aura duHkhI logoM ko karuNA kA pAtra khaa| unhoMne kahA pAtra uttama, madhyama aura jaghanya bheda se tIna prakAra ki ye karuNA ke pAtra hai, kintu guNAgAra munIzvara karuNA ke hai| inameM zuddha ratnatraya rUpa munivratadhArI uttama pAtra, ke pAtra nahIM hai| unheM to parama bhaktipUrvaka hI dAma denA zrAvaka ke cAritra kA dhArI madhyama pAtra aura jo caahiye| kuSTiyoM ke guNo, kA kIrtana, tathA laukika aura vaidika mUr3hatAo kA tyAga kara zakA, kA~kSA va jugupsA Adi se Age unhone yaha bhI kahA ki jo loga pApiyoM ko rahita samyaktva ko dhAraNa karatA hai kintu dono prakAra ke / dAna dete hai ve pApo ko bar3hAte hai| pApiyo ko dAna dekara sayama rahita hotA hai vaha adhama pAtra batAyA gayA hai| unakA poSaNa karanA koza ko sukhAnA hai| vaha isa bhava meM tathA parabhava me doSa hI utpanna karatA hai| AkheTa dAna pAtra ke anusAra phalita hotA hai / apAtra ko karanA gahastha dharma nahI hai, vaha ghora pApa hai ataH gRhastha diyA huA dAna zUnya athavA phala rahita jAtA hai tathA jana aise pApo se bace / kupAtra ko diye gae dAna kA phala burA hI hotA hai| tIno prakAra ke pAtroM ko dAna dene se bhUtala me loga tIna prakAra pranagAra dharma ke bhoga prApta karate hai| yaha dharma kA dUsarA bheda hai / isa dharma ke dhArI munIzvara hote hai| ve kAma ke rAga-raMga se dUra haTakara parigraha se dAna-vidhi mukta ho parvata kI kandarAo me rahate hai| taparUpI lakSmI dharmopadezo me acAryoM ne dAna ke sambandha meM apane se samaddha ve patha, nagara yA deza se badhate nhii| mana kA vicAra vyakta karate hue yaha bhI kahA hai ki dAna tabhI mardana kara zatra, mitra, dhana aura tRNa me samatA bhAva rakhate sArthaka hotA hai jaba vaha vidhipUrvaka diyA jAtA hai / vidhi hai, zarIra se mamatva nahI rakhate, putra aura kalatra se bhI ke antargata unhone kahA ki uttama pAtra ko dAna navadhA sneha chor3a dete hai| tapasyArUpI agni meM tapta ve vikAra bhakti se yukta hokara hI denA caahiye| uttama pAtro ko rahita prApta bhojana me hI pravRtta hote hai| unake zarIra meM par3agAha kara unheM uccAsana deveM, unakA pAda prakSAlana carma aura asthi mAtra hI zeSa rahatI hai| ve keza loca kreN| prakSAlita jala kI vandanAM kara, arcanA kareM aura karate hai, nagna rahakara zilA yA bhUmi para zayana karate haiN| sira jhukA kara praNAma kare / tadanantara mana-vacana-kAya kI zarIra mala se lipta ho jAne para bhI ve zarIra se niliSta zuddhi sahita nirlobha bhAva se AhAra deveN| vidhi kA rahate haiM, adhakhale netra rakha kara nAsAgra dRSTi se dhyAnastha mahatva pratipAdita karate hue batAyA gayA hai ki vidhi ke rahate hai| unakA antaraga zuddha hotA hai, jaise kachaA aMgoM abhAva me diyA gayA AhAra araNyarodana ke samAna ko saMkoca kara letA hai aise hI ve indriya aura mana kA niSphala hotA hai| sakoca kara lete hai| upadezakoM ne samajhAyA ki yahI hai AcAryoM ne yaha bhI likhA hai ki dayA bhAva se anAtho anagAra dhrm| unhone kahA ki isI dharma ke dvArA hI dInoM aura nirdhanoM ko bhojana, vastra, AbhUSaNa, gAya-bhaisa, manuSya kukRtyo kA nAza kara parama lakSmI ke dhArI zrIdhara bhUmi aura bhavana rUpI dhana diyA jA sakatA hai| (nArAyaNa) haladhara, (baladeva) tathA bharata sadRza cakravartI dAna se sambandhita pAtro ke sambandha me jahAM eka ora devendra aura jinendra hotA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, varSa 36, ki01 anekAnta maraNa aura zaraNa jenetara mAnyatAoM kI vivecanA upadezoM me sAMsArika nazvaratA kA manohArI citraNa upadezakoM ne jainadharma me dRr3hatA utpanna karane ke lie hai| yathArthatA ko prakaTa karate hue unhone samajhAyA hai ki jainetara mAnyatAoM ko upadezo meM samajhAne kA prayatna he jIva ! maraNa Ane para kahI bhI zaraNa prApta nahI nahI kiyA hai| unhone kahA ki buddha ke kSaNikabAda meM yadi hotii| yamarAja ke sammukha kavaca bekAra ho jAte hai| jIva kSaNa-kSaNa me utpanna hotA rahatA hai, to prazna utpanna anta.pura kI striyA bhI mRtyu ke Ane para chAtI pITatI hotA hai ki jo jIva ghara se bAhara calA jAtA hai vahI raha jAtI hai| sukha se rahane vAle rAja mukUTabaddha logo kA ghara kase lauTatA hai| isI prakAra zanyavAdI jo jagat meM bhI Ayubandha kSINa ho jAtA hai, AtI huI matyu ko koI zUnya kA vidhAna karate hai to unake sambandha me prazna utpanna durga bhI nahIM roka sktaa| yaha saca hai ki dhvajA patAkA hotA hai ki unake pacendriyadaNDana cIvataradhAraNa, vrata se vinAza DhakA nahI raha sktaa| rAjya kI AkAMkSA ke pAlana sAta ghar3I dina rahate bhojana tathA sira kA muDana vazIbhUta evaM lakSmI ke sUkho kA upabhoga karane vAle kaise hotA hai ? rAjAo me aise kauna hai jo nArakI gaNa dvArA mAro mAro zaiva matAvalambI gagana ko sadAziva kahate hai| gagana dhvani se gajate hae rorava naraka me jAkara nahI pdd'te| niSkala hai| jo niSkala hai vaha svaya kaise paDhegA aura kisI anya ko kaise par3hAyegA? mokSa kA mArga kaise pApa kSaya dikhAvegA ? niSkala aSTa prakRti rUpa aMgo ko kaise dhAraNa __mana aura indriyA~ pApAsrava kI hetu hai| inhe jJAna karatA hai tathA dUsaro ko kaise prerita karatA aura rUpI aMkuza se rokA jA sakatA hai| svAdhyAya kara sudRr3ha rAkatA hai / zRMkhalA ke dvArA zubhadhyAna rUpI khambhe se unheM bAdhA jA jo niSphala hai ve to nizcala vA jJAna zarIrI hote sakatA hai| AcAryoM ne kahA ki aisA kauna-sA pApa hai jo hue svabhAvata: siddha rUpa se rahate hai| na ve svaya marate dharma ke dvArA na khapAyA jA ske| hai na utpanna hote hai, ve sasAra yAtrA meM apane ko kyo DAlege? loka kI sthiti avatAravAda ke sambandha meM muniyo ne kahA ki jaise upadezoM meM loka ke sambandha meM bhI kahA gayA hai ki ubale jo punaH kacce jo meM nahI badale jA sakate, ghI punaH yaha sasAra na brahmA ke dvArA nirmita hai, na viSNu dvArA dUdha nahIM bana sktaa| isI prakAra siddha huA jIva punaH dhAraNa kiyA gayA hai aura na hI ziva ke dvArA naSTa kiyA deha bhAra kA grahaNa aura vimocana karane rUpa bhavasAgara me jAtA hai| trailokya ke bIca aneka dvIpa-samudro se zobhita bhramaNa nahI kara sakatA hai| yaha madhya loka apane Apa anantAnanta AkAza ke madhya IzvaravAda ke sambandha me upadezoM me tarka saMgata prazna sthita hai| yaha tIna prakAra hai- prathama mahalaka arthAt milate haiM jaise, yadi Izvara sarvArtha siddha hai to use baila zakore ke samAna, dvitIya bajra ke samAna aura tRtIya rakhane se kyA prayojana ? yadi ve dayAlu haiM to unhe rodra mRdaMga ke samAna / zUla rakhane se kyA lAbha ? jo ve Atma santoSa se tRpta haiM to unake hAtha meM bhikSA ke lie kapAla kyoM ? isI saMsAra meM sarvAdhika zaktimAna moha hI hai, jisase prakAra yadi ve pavitra hai to haDDiyoM ke bhUSaNa kI unheM jJAniyo kA jJAna bhI Dhaka jAtA hai| isase mithyAdarzana kA cAha kyoM ? prasAra hotA hai| ataH upadezakoM kI dRSTi meM yaha sevya veda apauruSeya haiM isa mAnyatA ke sambandha meM bhI mahI hai| muniyoM ne gaharAI ge vicAra kiyA hai| unakA kathana hai Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAyakumAra carita meM pratipAdita dharmopadezA ki binA jIva ke zabda kI prApti nahI ho sakatI, jaise samajhAte hue kahA ki yaha Avazyaka hai ki mokSa ke binA sarovara ke nayA kamala aura binA gAya ke dUdha / upadezaka hiMsA aura tRSNA se mukta rhe| ata: binA puruSa ke veda racanA sambhava nahIM hai| unhone yaha bhI kahA ki jJAna aura mokSa kI bAteM tabhI prabhAvazIla hotI hai jaba ve AcaraNa me utaratI haiN| saccA dhama dhArmika mAnyatAo kI vivecanA karane ke uparAnta jo svaya hI kAmaniyo ke kaTAkSa kA zikAra ho jAtA hai hai aisA upadezaka yadi jJAna kA bhI kyo na upadeza de to jaba kisI ne prAna kiyA ki phira vaha yathArtha dharma kaunasA hogA jisakA hama pAlana kre| isake uttara me muniyo ne bhI vaha upadeza prabhAvahIna hI rahatA hai| kahA ki kAma bhoga kI icchA aura svarga prApti kI isa prakAra kavi puSpadanta kI kRti NAyakumAra cariu kAmanAe jaise paraspara virodhI hai, ThIka isI prakAra jIva kevala carita kAvya yA kathA mAtra nahI hai kavi ne kathA ke ghAta aura dharma-pAlana dono me sambandha hai, ve dono sAtha mAdhyama se prastuta kRti meM jIvoM ko ve duHkhI kyoM haiM ? sAtha nahIM ho sakate / saccA dharma jIva ghAta se rahita hai| dukha sa unha kasa chuTakA dukha se unhe kaise chuTakArA mile "aise kalyANakArI tathyoM kA bhI samAveza kiyA hai| yaha dharma darzana-jJAna-cAritramayI hai| saccA darzana unhI jIvo ko prApta hotA hai jo na kevala dharmopadeza dharmopadezo me jIva kalyANArthI jahAM eka ora moha ra amita upadeza manakA kaSAyo kA upazamana karate aura anyAnya mato kA sakSepa se ullekha hai, dUsarI ora hai aura solaha bhAvanAo ko bhAte hai| aise loga aSTa dharma kA svarUpa bheda aura gRhasthI ke pramukha karma dAna kA mUla guNa rUpI vaibhava ko bhI prApta kara lete hai| deva zAstra bhI AgamAnusAra varNana upalabdha hai| sasArika-sthiti ko guru tIno mUDhatAoM aura jAti kulAdi aSTa mado se mukta darzA karake kavi ne sasAra se bhayabhIta jano ko saMsAra kA hokara ve anAyatano kI bhI sevA nahIM krte| tapa se kAraNa pApa aura pApo ke hetu mana tathA idriyo ko vaza karma-mala ko jalA, kevala-jJAna prApta kara mokSa jAte karane kA upAya bhI batAyA hai| dharma se aisA kaunasA pApa haiN| aise tapasviyo kA jahAM vAsa rahA hai ve pavitra tIrtha hai jo kSaya na ho| isa prakAra dhArmika sakSipza kinta ho gaye hai| sAragabhita tathyoM se mahita isa kRti ko dekhakara yadi hama dharmopadezaka yaha kaheM ki kavi ne "gAgara me sAgara bhara diyA hai" to koI atizayokti nahIM hogii| upadezaka kaisA ho? samaya-samaya para muniyo aura santo ne apane upadezoM ke mAdhyama se isa sambandha me -jaina vidyA saMsthAna, zrImahAvIra jo 'anekAnta' ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna-vIra sevA mandira, 21 dariyAgaja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimisa zrI bAbUlAla jaina, 2, ansArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya prakAzana avadhi-traimAsika sampAdaka-zrI papacandra zAstrI, vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya mudraka-gItA priMTiMga ejesI DI-105, nyU sIlamapura, dillI-53 svAmitva-vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 maiM bAbUlAla jaina, etad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra upayukta vivaraNa satya hai| bAbUlAla jaina prakAzaka Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-moha ne paMcavatoM ke nAma badalAe upapracandra zAstrI, naI dillI AcArya zrI umA svAmI tattvArtha sUtra ke kartA hai aura jitane azo meM parigraha se nivRtta hotA jAyagA vaise-vaise jaina ke sabhI sampradAyo meM sUtra kI prAmANikatA va mahattA utane-utane aMzo me zuddha hotA jAyagA / jIva kI aisI AbAla-baddha prasiddha hai| sUtra ke pATha karane mAtra se nivRtti se usakI vizeSatAoM kA svaya vikAsa hogaa| upavAsa kA phala mila jAtA hai| ~'dazAdhyAye paricchinne ise ahiMsaka yA satyavAdI banane ke lie kucha grahaNa karanA tattvArthe paThite sati / phala sthAdupavAsasya bhASita nahIM hogA- yaha nivivAda hai| kheda hai ki- vastu kI munipuMgavaH / / ' aisI maryAdA hone para bhI loga sacaya karane yA para ko ukta sUtra grantha jaina-darzana ke hArda ko spaSTa karane pakaDane kI ora daur3a rahe hai / dene vAle vrata prAdi de rahe vAlA hai| isake sAtaveM adhyAya ke prathama sUtra me AcArya haiM aura lene vAle le rahe haiN| dono me se koI bhI virata ne vrata zabda kI jo paribhASA dI hai vaha puNya-pApa jaise nahI ho rahA / isa pakar3a meM loga yahA taka pahuca gaye haiM sabhI aMtaraMga aura dhana-dhAnyAdi bahiraga parigraho se nivatta ki- unhoMne pakar3a ke naze meM vrato ke nAmo taka ko hone kI dizA kA bodha detI hai-usame kisI prakAra ke viparIta dizA me mor3a diyA hai| jahA kisI vrata kA nAma saMkalpa-vikalpa taka ko sthAna nahI, jo yaha kahA jA sake yaha kahA jA sake hiMsAvata' thA vahAM ve use 'ahiMsAvata' kahane lage haiM hasAvata thA vahA va usa . ki-tU amuka ko grahaNa kara / para, Aja to grahaNa karane unhAna pacavratA ka nAma hA pakar3a rUpa meM kA grahaNa saba ko prasa rahA hai / bhautika sukha-sampadA hai, hiMsA'nRtasteyA brahma parigrahebhyo virati* vratam |'to use grahaNa karo, dharma kA koI aga hai to use grahaNa yaha vrata kI paribhASA hai| isakA artha hai ki-hiMsA, karo: Adi goyA, chor3ane se kisI ko prayojana hI nhii| anuta, steya, abrahma aura parigraha se virakti- virAma . basta sthiti aisI hai ki tu apane me rahane kA pUrNa lenA arthAt inheM parivarjana karanA 'vrata' hai| AcArya ne adhikArI hai aura apane me rahane ke lie tujhe zubha-azubha vrata ko do zreNiyo me darzAyA hai-1-aNuvrata 2-mahAvrata / jaise sabhI para-bhAvoM-parigraho se nivRtti Avazyaka hai| aNu kA artha alparUpa meM aura mahA kA artha mahAn rUpa meM pravRtti karanA to apane ko karmoM se AcchAdita karanA hai| liyA gayA hai| hama pAMcoM vratoM kA nAmakaraNa isa prakAra isIlie kahA jAtA hai ki yaha jIva jaise-jaise jitane- karate hai1-zrI prAcArya umAsvAmo ke mata meM:- (vAraNa artha) aNuvrata : 1. hiMsA se aNurUpa meM virati-hiMsA-+aNu+brata=hiMsANuvrata 2. anuta se , " " =anRta+ aNu+vrata = atANuvrata 3. steya se , , , =steya+ aNu+vrata = steyANuvrata 4. abrahma se , , , = abrahma+aNu+vrata = abrahmANuvata 5. parigraha se , , , parigraha+aNu+vrata-parigrahANuvrata mahAvata : 1. hiMsA se mahAnarUpa meM virati= hiMsA+mahA+vrata = hiMsAmahAvrata 2. anRta se , ,, -anRta+mahA+vata = anta mahAvata - . tebhyo viramaNaM virati'-sarvA07/1, "aupazamikAdicAritrAvirbhAvAt viramaNaM viratiH" -ta. vA0 7/1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paripaha-moha ne paMcavatoM ke nAka badalAe 3. steya se , ,, -steya + mahA + vrata steya mahAvrata 4. abrahma se , , , =abrahma+mahA +vrata= abrahma mahAvrata 5. parigraha se ,, ,, parigraha+mahA+vrata parigrahamahAvata 2-anya kaI prAcAryoM ke mata meM :- (varaNa artha) aNavata : 1. ahiMsA se aNurUpa me rati-ahiMsA+aNu+vrata-ahiMsANuvrata 2. anuta // // // // =anRta+aNu+vrata anRtANuvrata .. asteya , , , , =asteya+aNu+vrata-asteyANuvrata 4. brahma se . , , =brahma+aNu+vrata brahmANuvrata 5. aparigraha , , , aparigaha+aNu+vrataaparigrahANuvrata mahAvata : 1. ahiMsA se mhturuu| meM rati =ahiMsA+mahA+vrata-ahiMsA mahAvrata 2. anRta , , , , =anRta- mahA + vrata = anRta mahAvrata 3. asteya se // // // =asteya + mahA + vrata asteya mahAvrata 4. brahma , , , , brahma + mahA+ktabrahma mahAvrata 5. aparigraha se , ,, aparigraha + mahA +vrata= aparigraha mahAvrata / vartamAna meM vratoM me pracacita nAmo se 'virati' poSaka apnaayaa| arthAt unake mata meM jahAM hiMsA kA vAraNa AcArya zrI umAsvAmI sahamata nhiiN| pracalita nAmo se hotA hai vahAM hiMsA-vrata (hiMsAvirati) hotA hai; Adi / 'rati' poSaka AcAryoM kA hI sambandha hai aura ye rati- yadi hama 'vrata' zabda ko nivAraNa artha meM na lekara 'varaNa' poSaNa prANiyoM kI rAga-bhAva pravRtti ke kAraNa hai| karane ke artha meM leMge to isase A0 umAsvAmI kA kyoMki jIvo kA abhyAsa pravRttirUpa me sahaja hai aura ve mantavya pUga badala jAegA yAnI hiMsA kA varaNa karanA virata hone ke abhyAsI nahI hai| -ve viratahone ko hiMsAvata hogA aura taba sUtra kA virati' zabda bhI vyartha kaThina samajhate hai aura rata hone meM sukha mAnate haiN| yahI ho jAyagA tathA pApa ko baDhAvA milegaa| kAraNa hai ki ve 'vA' dhAtu ke 'vaNoti' (varaNa karanA) A0 umAsvAmI sammata 'virati' ko mukhya mAnakara ke bhAva me niSpanna 'vrata' zabda ko grahaNa karane ke prabhyAsI jaba hama 'virati' arthAt aparigraha ko mUla jaina-saMskRti banate rahe hai aura unhone ahiMsA Adi ko aNu yA mahat mAnane kI bAta karate hai taba kucha loga use 'mahAbhArata' ke rUpa me varaNa karanA zreSTha mAnA hai, jaisA ki dekhane meM A 'ahiMsA paramodharmaH yato dharmastataH ......'jaise nAre meM rahA hai-ahiMmA+ aNu+vrata aadi| jaba ki unheM vilIna karane kA prayAsa karate hai| hame nahIM mAlama ki socanA cAhie thA ki varaNa karane jaise bhAva meM parigraha ukta vAkya kisa jainAcArya kA hai (kisI jainAcArya kA ho se chUTa bhI sakege yA nahIM? to dizA-bodha de, hama sAbhAra vicAra kareMge) aura-hamArI AcArya umAsvAmI ko dRSTi baDI gaharI thii| ve dRSTi me Atma-viSayaka 'samayasAra' jaise adhyAtma-grantha meM nivAraNa ko iSTa mAnate the| isalie unhone 'vrata' kI bhI 'ahiMsA' zabda dRSTigocara nahI huA jise hama AtmaparibhASA me 'virati' ko pradhAnatA dI-'ti' ko guNa yA jana-saskRti kA mUla mAnane ke lie vivaza ho pradhAnatA nahIM dI aura isIlie unhone 'vRna' dhAtu ke skeN| ho, samayasAra grantha meM 'aparigraha' zabda kA ullekha 'vRNoti (varaNArthaka) jaise rUpa ko na apanAkara, usake aneka bAra kiyA gayA hai / isa viSaya meM hama isase adhika nivAraNArthaka kartavAcya, NijantarUpa 'vArayati'* ko (zeSa pR0 3 AvaraNa) * vRNoti iti karmanAma / nivRttikarma-'vArayati'-iti / ' -nirukta 2/4/1 pRSTha 8 / Wan mahAbhArata vana parva 207/74 aura zAnti parva 169/70 ke aMza / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie ! 1. prAgama rakSA : eka samasyA ke do khemoM meM baMTe hone se bhI koI nirNaya nhiiN| Aja ke lokAloka ke padArthoM kA nirUpaNa karane vAle Agama samaya me prAcIna yA navIna koI jJAtA aura niSpakSa saiddhAke nAma para Aja logo meM bar3I garamAgaramI hai| amuka ntika jaja bhI aisA nahI jise sava mAna dete hoM aura nA Agama hai aura amuka Agama nahI hai amuka ko nikAlo, hI koI niSpakSa, agragaNya netA hI hai jisakA Adeza calatA amuka ko rakkho aimI carcA cAroM ora hai / jina logo ko ho| aisI sthiti meM nirNaya kase ho? Agama kI paribhASA aura pAgama kA svarUpa taka nahI saba jAnate hai ki di0 jainiyoM meM aisA koI Agama mAlama hai ve bhI samarthana aura virodha me uchala rahe hai aura upalabdha nahIM hai, jise sAkSAt rUpa meM gaNadhara kI dezanA vidvAn (?) to kAphI arse se do khemoM meM baMTe hue hai| para, kahA jA sake / yahA~ to paramparita AcAryavoM dvArA ina samarthaka aura virodhiyo meM Agama ke svarUpa ko sahI vaddha gAthAoM, sUtro, zlokoM gadya-padyAtmaka vyAkhyAoM ko rUpa meM kitanoM ne kitanA samajhA hai ? samakSA bhI hai yA hI Agama mAnane kA pracalana rahA hai-sabhI mUla-grantha nahI? yA vaise hI akhADebAjI kara rahe haiM ? ise sarvajJa hI Agama hai aura inhI ke paDhane-par3hAne kI paripATI rahI hai / jaane| sama-sAmayika vidvAn inakA vAcana karake zrotAo ko hamArI samajha me digambaro me zrutakevalI aura parampa- apanI bhASA me apanI buddhi ke anusAra maukhika rUpa me rita AcAryoM ko dezanA kA mUla-saMkalana Agama kahalAyA usakI vyAkhyA sunAte rahe hai| ve ye bhI saketa dete rahe haiM jAtA rahA hai aura isa tathya me kisI ko mata-bheda bhI nahI ki jo vyAkhyAna ve kara rahe haiM vaha unakI alpabaddhi se hI hai aura nA hI mUla ko lekara koI virodha hai| bartamAna kara rahe hai-vizuddha-artha aura bhAva to zrutake valI yA virodha to bhAvArtha, vizeSArtha, khalAsA artha yA navIna paramparita AcArya aura AgamajJa hI jaaneN| pustakoM Adi ko lekara hai| kisI vyakti yA samUha ne kAlAntara me jaba vidvAna gaNa me lekha kI paramparA kisI mala ko apanI buddhi yA mantavyAnusAra apanI bhASA calI aura ve mala ko apanI bhASA me vyAkhyA, vizeSArtha, aura apane bhAvoM dvArA prakaTa kara diyA yA vaisI kucha pustakeM bhAvArtha Adi ke rUpo me lipibaddha karane lage to use bhI likha dI-unako lekara virodha hai| mUlagrantha ke sAtha jor3A jAne lagA aura vaha bhAga bhI ___kahA jA rahA hai ki vivAdastha prasagoM ko, vidvAno se Agama kahalAyA jAne lagA aura Aja aise hI lekhana kisI nirNaya karAkara nirNAyaka kadama uThAyA jAya-jaisA ve rUpa me vivAda ke viSaya bana rahe haiN| bAta bhI saca hai ki mAnya kareM-vaisA kiyA jAya, aadi| para, ukta kathana Agama to mUla hai-zrutakevalI aura paramparita AcAryoM dvArA koI vajana nahIM rakhatA / kyoMki isa dizA meM kaI bAra kRta hai| bhAvArtha, vizeSArtha aura vyAkhyA Adi to alpajJo aise prayatna hote rahe haiN| khAniyAM meM kaI viSayoM para jAne kI apanI samajha ke pariNAma haiM aura unakI prAmANikatA mAne udbhaTa vidvAnoM kI likhita carcA bhI huI--vaha carcA kI bhI koI gAraNTI nahI kI jA sktii| phira bhI yenachapAI bhI gii| bAda ko bhI samarthana aura virodha me kAphI kena prakAreNa yadi hA aisA mAna bhI le ki yaha saba bhI UhApoha hotA rahA aura Aja bhI bahI sthiti hai, vidvAnoM Agama haiM to sabhI rUpAntarakAro ko una AgamoM ke nirmAtA * "jiNindamuhAo viNiggayatAra, gaNiMda vigumphiya gaMtha-payAra / ' 'tIrthakara kI dhuni, gaNadhara ne suni, aMga race cuni jJAnamayI / so jinavara vANI........... Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone se zrutakevalI aura paramparita AcAryoM meM mAnanA kyA hogA? ve kase svAdhyAya kareMge? kyA unheM mandiroM hogA-jabaki hama aisA mAnane ko taiyAra nahIM / phalataH- me dharma sUnAne-paDhAne ke lie paDitoM kA nirmANa karanA par3egA? sabhI jAnate hai ki isa yuga meM paMDitoM kI saMkhyA hamArI dRSTi meM vivAda zAnta karane aura Agama ko meM hrAsa ho rahA hai / sabhI bAte socane kI hai| sbastharUpa meM surakSita rakhane kA eka hI upAya hai ki madiroM meM mUla ke sivAya koI bhI vaha kRti na rakkhI ukta sthiti ke anusAra yadi hama tIna maMtroM ko apanA jAya jo kinhI paramparita AcAryavarya kI na ho| kinta le to samasyA hala ho sakatI hai / ve maMtra - aisI prakriyA se anuvAdakagaNa sahamata ho sakege aura ve 1. visarjana-anuvAdaka aura vyAkhyAkAra AcAryapadaapane lekhana ko Agama-bAhya hone jaise tathya ko svIkAra prApti ke moha kA visarjana kreN| kara sakeMge, isameM sandeha hai| dUsarI samasyA yaha hai ki 2. anveSaNa -netRtva ke mohI navIna upayogI anya kAya vivAda-zAnta hone para netAgaNa ko kyA kAma raha jAyagA? kA anveSaNa kreN| unheM to kAma cAhie, ve koI dUsarA morcA saMbhAla lege| 3. utpAdana - di0 jaina samAja bidvAnoM kA utpAdana kre| to vahA bhI phajItA hI khaDA ho jaaygaa| ApakI samajha me anya aura kyA upAya hai? tIsarI mahattvapUrNa bAta ye hai ki yadi mandiro meM jarA socie ! mala mAtra hI surakSita rahA, to mUla bhASA se anabhijJo kA -sampAdaka (pR0 31 kA zezoSa) kyA likheM ki-zAstroM meM prathamata: lipibaddha * 'kasAya- Adi se tara-tama rUpa meM rati karane vAlA aNa yA pAhuDasuna' jo mAnya AcArya kA hai, usame bhI ahiMsA mahAvratI haiM, -aisA kahI nahI kahA gyaa| ukta sthiti zabda eka bAra bhI dekhane ko nahI milA jaba ki pUrA hone para bhI hama vrata ko zatru ko bhUta 'rati' ko pramukhatA zAstra aparigraha aura parigraha (karmAnudaya aura karmodaya) dene ke abhyAmI bana apane ko ahiMsA Adi se rati karane jaise prasago se pUrNa hai) sahasranAmo me bhI jina' ko kI ora mor3ane me lage hai aura aparigraha se nAtA tor3a rahe ahiMsaka jaise vizeSaNa se viziSTa nahI kiyA gyaa| haiM ; yaha Azcarya hI hai| astu ! isI prakAra jina zAsana meM rAga (rati) kI gaNanA jinamArga me cAritra ke AdhAra para usake pAlakoM ko parigrahoM meM kI gaI hai aura rAga ko sabhI pApoM meM kAraNabhUta zrAvaka aura mani' jaisI do zreNiyo meM vibhakta kiyA mAnA gayA hai aura ahiMsaka yA niSpApa banane ke lie rAgagayA hai vaha parigraha aura aparigraha kI apekSA me kiyA rUpa parigraha ke tyAga para hI bala diyA gayA hai / eka tathya gayA hai vaha parigraha aura aparigraha kI apekSA meM kiyA yaha bhI hai ki 'rAga' cAritra mohanIya kI prakRti hai aura gayA hai-parigraha kI maryAdA me zrAvaka hotA hai aura muni cAritra mohanIya ke upazama, kSayopazama Adi ke binA, aprigrhii| yahA~ bhI 'cirata' zabda kI mukhyatA hai - vItarAgatA rUpa saMyama me zraddhA-rUpa AcaraNa kA prAdurbhAva 'deza sarvato'Na mhtii|' deza-virata ko aNuvratI aura sarvataH bhI nahIM ho sktaa| aimeM me tathya kyA hai ? ise pAThaka virata ko mahAvratI kahA gayA hai| ukta prasaga meM ahiMsA vicaareN|* 'kAlakrama se jaba logoM kI grahaNa aura dhAraNA zakti nibaddha dvAdazAga jaina vADmaya ke bhItara anusaMdhAna karane kA hrAsa hone lagA, taba zrRtarakSA kI bhAvanA se prerita para jJAta huA hai ki kasAya pAhuDa hI sarvaprathama nibaddha hokara kucha viziSTa jJAnI AcAryoM ne usa vistRta huA hai| isase prAcIna anya koI racanA abhI taka zruta, ke vibhinna ago kA upasahAra karake use gAthA upalabdha nahIM hai|' -kasAya pAhuDa sutta, prakAzakIya sUtroM meM nibaddha kara sarvasAdhAraNa meM unakA pracAra Wan duSihaM saMjaya caraNaM sAyAra saha nniraayaa| jArI rkhaa| isa prakAra ke upasaMhRta eva gAthA-sUtra sAyAraM saggaMthe paggiha rahie NirAyAraM // ca, prA. 21 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gahasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / banapanca-prazasti sa graha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita prapUrva sagraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... banagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa sNgrh| pacapana pranthakAro ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM shit| sa.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15.00 samAdhitantra pIra iSTopaveza : madhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina pAya-dIpikA : prA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA saM* anu0| 1.... jaina sAhitya praura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha sakhyA 74, sajilda / sAyapAhuDasutta : mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25... maina nibandha-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA vyAnAtaka (pyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12.0.. bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha soSiyA bana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): sa0 paM0 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI panacandra zAstrI, bahucita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI papracandra zAstrI 2.00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 30 bArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / sampAdaka parAmarza maNDala jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI pacanazAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie, gItA priMTiMga ejenrA, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 se mudrita / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kA mAsika anakAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 39: ki02 apraila-jUna 1986 isa aMka meMkama viSaya 1. jinavANI-mahimA 2. apabhraMza kavizrI joindu kA mAhityika avadAna ____-~DA. Aditya pracaDiyA 3. varNI vANI se 4. AcArya somadeva kI Arthika vicAradhArA -zrI candrazekhara ema0 e0 5. prAcya bhAratIya bhASAo meM pArzvanAtha carita kI paramparA-DA. rAjArAma jaina, ArA 6. jaina vidyAo me zodha eka sarvekSaNa -DA0 nandalAla jaina, rIvA 7. dharmasAra satasaI : zrI kundanalAla jaina dillI 16 8. ur3IsA me prAcIna guphAo me dazita janadharma evaM bhArata-zrI harendraprasAda sinhA 6. suketu zreSThI kI kathA 10. saMsthAo kI surakSA : Ter3hA prazna -zrI padmacandra zAstrI, naI dillI 11. jarA socie : Agama rakSA eka samasyA -sampAdakIya 12. mahApApa : parigraha-50 jugalakizora A0pR0 2 prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahApApa : parigraha parigraha ko loka me hiMsAdika pApoM kI dRSTi se nahIM dekhA jAtA, sabhI usakI cakAcauMdha meM phaMse haiM, sabhI usake icchuka hai aura sabhI adhikAdhika rUpa se parigrahadhArI bananA cAhate haiN| aise aparigrahI sacce sAdhu bhI prAyaH nadIM haiM jo apane AcaraNa-bala aura sAtizaya vANI se aparigraha ke mahattva ko loka-hRdayoM para bhale prakAra aMkita kara sakate- unheM unakI bhUla sujhA sakate, parigraha se unakI lAlasA, gaddhatA evaM AsaktatA ko haTA sakate, anAsakta rahakara usake upabhoga karane tathA lokahitArtha vitaraNa karate rahane kA saccA sajIva pATha par3hA skte| kitane hI sAdha to svayaM mahAparigraha ke dhArI haiM--maThAdhIza, mahanna-bhaTTAraka bane hue hai, aura bahuta se parigraha bhakta meTha sAhUkAroM ko kevala hA~ meM hA~ milAne vAle hai, unakI kRpA ke bhikhArI hai, unako asat pravattiyoM ko dekhate hue bhI sadaiva unakI prazaMsA ke gIta gAyA karate hai-unako lakSmI, vibhUti evaM pa igraha kI korI sarAhanA kiyA karate haiM / unameM itanA Atmabala nahIM Atmatena nahI, himmata nahI, jo aise mahAparigrahI dhanikoM kI AlocanA kara saka-unako tyAga-zanya niggala dhana-dolana ka saMgraha kI pravatti ko pApa yA aparAdha batalA ske| isa prakAra jaba sabhI parigraha kI kii| me thor3e bahuna dhaMse hue haiM- sane hue hai, taba phira kauna kisI kI tarapha aMgulI uThAve aura use aparAdhI athavA pApo ThaharAve? aiso hAlata meM parigraha ko Amataura para yadi pApa nahI samajhA jAtA aura na aparAdha hI mAnA jAtA hai to isameM kucha bhI Azcarya nahI hai| X parigraha ke hone para usake saMrakSaNa abhivardhanAdi kI ora pravRtti hotI hai| sarakSaNAdi karane ke lie athavA umameM yoga dete hue hiMsA karanI par3atI hai, jhUTha bAnanA par3atA hai, corI karanI hotI hai, maithanakama meM citta denA paDatA hai, vitta vikSipta rahatA hai, krodhAdika va.pAya jAga uThatI hai, rAga-dveSAdika satAte hai, bhaya satA dhere hinA hai, gaibadhyAna banA rahatA hai, tRSNA : da jAtI hai, Arambha bar3ha jAte hai, naSTa hone athavA kSati pahuMcane para zora-gantApa A dabAta hai. cintAoM kA tAMtA lagA rahatA hai aura nirAkulatA kabhI pAsa nahIM phttnii| ___ maiMne apanI jarUrata se dhika parigraha kA sacaya karake dUsaroM ko usake bhoga-upabhoga se vaMcita rakhane kA aparAdha kiyA hai, usake arjana-vardhana rakSaNAdi meM mujha kitane hI pApa karane par3e hai. usakA nirargala bar3hate rahanA pApakA-AtmA ke patana kA kAraNa hai| x "parigraha ko graha-pizAna ke sadaza samajha kara, jo usakA atisaMga- atyAsakti ko lie hue sevana yA atisaMcaya-nahI karatA aura AvazyakatA se adhika parigraha kA dAna karake apane AtmA me zuddhi banAye rakhanA hai vahI sasAra meM mukhI tathA vRddhi ko prApta hotA hai|" -paM0 jugala kizora 'mustAra' ke vicAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 36 kiraNa 2 om arham anekA paramAgamasya bojaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra - nirvANa savat 2511 vi0 saM0 2043 jinavANI - mahimA nita pIjo dho-dhArI / jinavAni sudhAsama jAnake nita pIjo dhI-dhArI // vIra- mukhAravinda teM pragaTI, janma jarA gada-TArI / gautamAdiguru ura ghaTa vyApI, parama suruci karatArI // salila samAna kalita, malagaMjana, budha-mana-raMjanahArI / bhaMjana vibhramadhUli prabhaMjana, mithyA jalada nivArI // kalyAnataru upavana dharanI, taranI bhavajala-tArI / bandhavidArana painI chainI, mukti narsanI sArI // svaparasvarUpa prakAzana ko yaha, bhAnu-kalA zravikArI / munimana- kumudini modana- zazibhA, zama sukha sumana suvArI // jAko sevata, bevata nijapada, nasata pravidyA sArI / tIna lokapati pUjata jAko, jAna trijaga hitakArI // koTi jIbha sauM mahimA jAkI, kahi na sake pavidhArI / baula' alpamati kema kahai yaha, adhama udhArana hArI // 00 apraila-jUna 1686 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza kavizrI joindu kA sAhityika pravadAna CDA Aditya pracaNDiyA 'dIti', alIgar3ha chaThI zatI' ke apabhraMza kavayitA joiMdra zAta, udAra samyakdaSTi, mithyAtvAdi kA varNana hai to dvitIya adhikAra evaM bizuddha adhyAtmavettA the| jaina parampaga me digambara meM mokSa svarUpa, mokSamArga, abheda ratnatraya, samabhAva, pApaAmnAya ke Apa mAnya AcArya the aura the ucca koTi ke puNya ko samAnatA, mokSaphala aura paramasamAdhi kA ullekha Atmika rahasyavAdI mAdhaka / rUr3hi virodhI navonmeSa hai| zAlinI zaktiyoM kI sagharSAtmaka dhArmika abhivyakti ke viSaya pratipAdana kI dRSTi se kavi kAvya meM ausatya kavizrI prakRSTa nidarzana the| Apake kAvya meM AtmAnubhati ke abhidarzana hote hai| kavizrI kA 'jina' ziva aura buddha kA rasa laharAtA hai| pAribhASika zabdo kI adhyAtma- bhI hai| Apake dvArA nimpita paramAtmA kI paribhASA me paraka arthavyaJjanA kavi kAvya kI pramukha upAdeya vize- kevala jaina hI nahI apitu vedAMta, mImAMsaka aura bauddha bhI patA hai| mamA sake hai| vibhinna dRSTikoNoM se AtmA kA vAsta__ apabhraza kA 'dohA' lAralA chaMda hai| apanI AdhyA- vika rahasya samajhanA hI kavizrI kA abhISTa rahA hai| smavAdI vicAraNA kI abhivyaJjanA meM kavizrI joindu Apane jainetara zabdAvali kA vyavahAra bhI kiyA hai| Apa ne hI sarvaprathama dohAzailI' ko apanAyA hai| mamanvaya kI jahAM pAribhASika tathyoM kA jikra karate hai vahAM kavizrI udAttabhAvanA' se anavANita ApakI do racanAeM hai- ruta ho jAte hai| viSayo kI nissAratA aura kSaNabhaMguratA paramappa-payAsu arthAt paramAtmaprakAza aura jogamA arthAta kA upadeza dete hue bhI kavizrI ne kahI para bhI kAminI, yogasAra' dono hI apabhraza vRniyAM adhikAzana dAhA kanana aura gRhastha jIvana ke prati kaTutA praHzita nahI kI chaMda me hI hai / paramAtmaprakAza' praznottara gailo me AtmA hai|' kavizrI ne aneka upamAo aura dRSTAnto ke mAdhyama kA prakAzana karatA hai| bhaTTa prabhAkara nAma ke jijJAsu se apanI bhAvAbhivyakti ko sarala, suvodha aura suspaSTa ziSya ne kavizrI ke sammukha manAra ke isa kI mamasyA banAyA hai| upamA aura dRSTAnto meM Apake upamAna sAmAnya rkhii| yathA jIvana kI ghaTanAo aura dRzyo se cayanita hai| yathAgau sasAri vasaMtAha sAmiya kAlu aNatu / rA, ragie hiya vaDae deu Na dIsai saMtu / para maI ki pi Na pattu suha dukkhu ji pattu mhtu|| dappaNi mailae bi jima ehuu jANi Nibhatu / / ghau-gai-dukkhaheM tattAhaM jo paramappau koi| (paramAtma prakAza 1 / 120 cau-gai-dukkha-viNAsayA kahahu pasAe~ so vi / / arthAt rAga rati hRdaya me zAMta deva isI prakAra (paramAtmaprakAza 19-10) nahI dIkhatA jisa prakAra malina darpaNa meM pratibimba / yaha 'parAtmaprakAza isa samasyA kA mUndara samAdhAna hai| nizcaya jAnie / 'paramAtmaprakAza' me zleSAlakAra ke bhI isa graMtha me madhura, sarala AtmA kI anabhUtiyA hI taragita abhidarzana hote haiN| yathAhaiM / yaha do adhikAro (marga) meM vibhakta hai| prathama adhi- tali ahi raNi vari ghaNa-vaDaNu saMDassaya-luMcoDu / kAra meM bahirAtmA, antagatmA aura paramAtmA kA svarUpa, lohaha laggivi huyavahaha~ pikcu paDatau toDu // nikala aura sakana paramAtmA kA svA , jIva ke svazarIra (paramAtmaprakAza 20114) prabhAga kI carcA aura dravya, guNa, paryA, karma nizcaya, arthAt lohe kA sambandha pAkara agni nIce rakhe hue Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kavizrI joindu kA sAhityika avadAna aharana ( nihAI) ke Upara ghana kI coTa, saDAsI se khIcanA, coTa lagane se TUTanA Adi dukho ko sahatI hai| arthAt lohe kI saMgata se loka prasiddha devatulya agni dukha bhogato hai isI taraha loha arthAt lobha ke kAraNa paramAtma tattva kI bhAvanA se rahita mithyA dRSTi vAlA jIva ghanata sadRza narakAdi duHkhoM ko bhogatA hai| alakAra prayoga kI yaha paramparA upaniSad, gItA Adi sabhI bhAratIya AdhyAtmika graMtho me milatI hai / 'paramAtmaprakAza' kI bhASA adhika samAsa-bahUna, jaTila tayA 'Natva' bidhAna bahula dikhAI par3atI hai / vAgdhArAoM aura lokoktiyoM ke vyavahAra se bhASA sauva ma varddhana huA hai| vastutaH paramAtmaprakAza' jJAna gariSTha aura vicArapradhAna hai| isame kula 345 padya hai prathama adhi kAra me 126 paura dvitIya adhikAra me 26 hai jiname 5 gAthAeM eka sArA mAninI 1 catupadikA aura zeSa sabhI dohe hai / punarukti hote hue bhI isa grantha kA viSaviyana nahIM hai| 'paramakAza' ke TIkAkAra brahmadeva kahate haiM-'atra bhAvanA prathemamAlika punarukta dUSaNa nAhita' 'paramAtmaprakANa' para brahmadeva kI saMskRta TIkA aura pa0 daulatarAma ko hindI TIkA mahattvapUrNa kavizrI joindu kI dUsarI racanA 'yogasAra' hai jo ki 'paramAtmaprakAza' kI apekSA adhika sarala aura mukta racanA hai| viSaya vivecana me kramabaddhatA kA abhAva hai / apabhraMza kA yaha grantha vastuta 'paramAtmaprakAza' ke vicAro kA anuvartana hai jo subodha aura kAvyocita DhaMga se varNita / 108 chaMdoM kI isa laghu racanA me doho ke atirikta pAI aura do soraTho kA bhI nirvAha huA hai / 'yogasAra' me 'kavidhI joindu ne AdhyAtmaca kI gUr3hatA ko baDI hI saralatA se vyaJjita kiyA hai jinameM unake sUkSmajJAna evaM adbhuta anubhUti kA paricaya milatA hai / yathA jo pAu vi so pAu muNi sanbu i ko triNe / saMdarbha - saMketa 1. (ka) 'paramAtmaprakAza' kI bhUmikA, zrI e. ena. upAdhye pR0 67 / jo pupu vi pAu vi bhaNai so ghuha ko vihave / / arthAt jo pApa hai usako jo pApa jAnatA hai, yaha to saba koI jAnate haiM kintu jo puNya ko hI pApa kahatA hai, aisA paDita koI viralA hotA hai / gratha ke praNayana kA uddezya spaSTa karate hue kavizrI joindu kahate haiM ki sasAra se bhayabhIta aura mokSa ke mamuramuka prANiyoM kI AtmA ko jagAne ke lie maiMne ina dohoM kA sRjana kiyA hai| yathA--- samArah bhaya bhIyaeNa jogicanda muNieNa / appA savohaNa kathA dona maneSa // ( yogasAra 3. 108 ) 'paramAtmaprakAza' aura 'yogasAra' granthoM kA prakAzana zrI rAyacandra jaina zAstramAlA se DA0 e0 ena0 upAdhye ke sampAdana meM sampanna ho cukA hai / " 'yogasAra para bra zItalaprasAda ne savistAra TIkA likhI haiM jo san 1952 meM gunA se prakAzita huI hai|" kavizrI joindu ne brahma ke svarUpa, usakI prApti ke upAya Adi kA mAhaka vivaraNa janasAmAnya kI bhASA meM prastuta kara apanI udAra manovRtti kA paricaya diyA hai| vastuta munizrI joindu apabhraza mAhitya ke mahAn AdhyA vAdI kavi koviMda hai jinhona satikArI vicAroM ke sAtha-sAtha Atmika rahasyavAda kI pratiSThA kara mokSamArga kI upAdeyatA siddha kI hai| kavizrI joinda kI vANI meM anubhUti kA vega evaM savajJAna kI gambhIratA samAviSTa hai / kavizrI kA prabhAva apabhraMza kaviyA sAtha-sAtha hindI ke mana kaviyoM para bhI par3A hai| kabIra ke kAti kArI vicAradhArA kA mUlata kavizrI jAikA kAvya apAyaka rahasyavAda nirUpaNa me munidhI join kA sthAna sarvopari hai tathA bhAvadhArA, viSaya, chada, zailI kI dRSTi se kavizrI joindu kA sAhityika avadAna mahanIya hai / maMgalakalaza (kha) apabhraMza kAvyamayI' kI bhUmikA, zrI gAdhI, pR0 102-103 / 24, sarvodayanagara AgarA roDa, alIgar3ha-202001 ( u0 pra0 ) (ga) apabhrama bhASA aura sAhitya, DA0 devendrakumAra jaina, pR0 80 2. jaina sAhitya kI hindI sAhitya ko dena, zrI rAmasiMha tomara premI abhinaMdana graMtha, pR0 468 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNI-vANI se "aneka pApa haiM lekina sabase bar3A pApa parigraha hI hai| yaha sabake mana caMcala banA detA hai / isakI dazA gur3a ke samAna hai| eka bAra guDa ne socA ki jo dekho vahI mujhe khA jAtA hai yadi sUkhA hotA hUM to DalI kI DalI loga khA jAte haiM, yadi kucha gIlA ho jAtA hUM to pakavAna banAkara loga khA lete haiM aura kahIM adhika patalA ho gayA-rAva banakara bahane lagA to tamAkhU pIne vAle gur3AkhU banAkara pI jAte haiM, isa prakAra to saMsAra meM jInga bar3A kaSTa kA hai| aisA vicAra kara vaha paramezvara ke sAmane gayA aura bolA- bhagavan, Apa to sabakI rakSA karane vAle haiN| maiM bhI sabame se eka hUM ataH merI bhI rakSA karo; jo dekho vaha mujhe caTa kara jAtA hai| gur3a kI prArthanA sunakara paramezvara cupa ho rhe| pAMca minaTa bAda guDa ne phira pUchA- mahArAja, kyA AjJA hotI hai ? taba paramezvara ne kahAjA, bhAga jA, tujhe dekha mere muMha meM bhI pAnI A gyaa| so maiyA, parigraha aisI hI cIja hai / sabake mana ko lubhA letA hai| ataH aisA abhyAsa karo jisame usase tumhArA sambandha chUTe / " X X X X 'merA yaha dRr3hatama vizvAsa ho gayA hai ki dhanika varga ne paNDitavarga ko bilkula hI parAjita kara diyA hai| yadi unako koI bAta apanI prakRti ke anukUla na ruce taba ve zIghra hI zAstra - vihita padArtha ko bhI anyathA kahalAne kI ceSTA karate haiM / " 20-6-51 ( pR0 3 kA zeSAMza) 3. dohAkoSa, mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyayana, pR0 5 / 4. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga 2, DA0 nemicandra zAstrI, pR0248 / 5. hindI ke vikAsa meM apabhraza kA yoga, DA0 nAmavara siMha, pR0 217 / 6. jaina zodha aura samIkSA, DA0 premasAgara jana, pR0 56 / 7. gUr3ha AdhyAtma ko vyakta karane kI do pazailiyA hai, upaniSad meM inheM aparA aura parA vidyA kahate hai, bauddho me paramArtha aura vyavahAra satya kahate hai aura jainoM meM nizcaya aura vyavahAra naya kI kalpanA hai / 5. (i) madhyakAlIna dharmasAdhanA, AcArya hajArIprasAda dvivedI, pR0 44 / (ii) apabhraMza aura hindI meM jaina rahamyavAda, DA0 vAsudevasiMha, pR0 44-45 / 6. apabhraMza sAhitya, harivaMza kochaTa, pR0 270 / 10. paramAtmaprakAza, 2.138, 2.140; 2.74; 276 | 11. zrI brahmadeva IsA kI terahavI zatI aura pa0 daulatarAma aThArahavI zatI meM hue / 12. ( a ) apabhrA kAvya paramparA aura vidyApati, DA0 ambAdatta pata, pR0 236 / (ba) jaina zodha aura samIkSA, DA0 premasAgara jaina, pR0 236 / 13. 'yogasAra' kI TIkA bra0 zItala prasAda ne 13 jUna 1636 ko bambaI zrAvikAzrama se likhI tathA pUjyazrI 108 muni vijaya sAgara jI tathA zrI 108 muni bimala sAgara jI ke dizA nirdeza me saMvat 2006 me gunA ( ma0pra0) se prakAzita huI / yaha TIkA savistAra isameM eka-eka dohe ko vyAsa zailI me vyAkhyAyita kiyA gayA hai / 7 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya somadeva kI prAthika vicAradhArA candrazekhara ema0 e0 AcArya somadeva sUri digambara sampradAya ke udbhaTa karanA dUsaro kA bojha Dhone ke samAna hai|' dhana kI vAstabAcArya the| unakI vidvatA me kisI ko bhI saMdeha nahI ho vika sArthakatA tabhI hai, jaba usase mana aura IndriyoM kI sktaa| unakA jJAna bahamukhI thA aura ve vividha viSayo pUrNa tRpti ho| ke jJAtA the| AcArya somadeva bahuja dharmazAstrI mahAkavi, koSa kA mahattvadArzanika, tarkazAstrI eva apUrva rAjanItijJa the| yazastilaka rAjazAstra praNetAo ne rAjyAgo me kopa ko baDA mahattva pradAna kiyA hai| AcArya somadeva likhate hai ki bampU evaM nItivAkyAsRta ke avalokana se unake vizAla koSa hI rAjAno kA prANa hai|' sacita koSa saMkaTaadhyayana evaM vividha zAstroM ke jJAtA hone ke pramANa milate kAla meM rASTra kI rakSA karatA hai| vahIM rAjA rASTra ko haiN| unakI alaukika pratibhA pAThako ko camatkRta kara surakSita rakha sakatA hai jisake pAsa vizAla koSa hai / detI hai somadeva sUri kRta sAhitya ke adhyayana se unakA sacita kopa vAlA rAjA hI yuddha ko dIrghakAla taka calAne dharmAcArya honA nizcita hotA hai| dharmAcArya hone ke kAraNa meM samartha ho sakatA hai| durga mesthita hokara pratirodhAtmaka unameM udAratA kA mahAna guNa bhI dRSTigocara hotA hai / ve dhArmika, laukika, dArzanika sabhI prakAra ke sAhitya ke yuddha ko calAne ke lie bhI sudRDha koSa kI nAbazyakatA hotI hai| isalie koSa ko kSINa hone se bacAne tathA adhyayana ke lie sabako samAna adhikArI mAnate hai / sacita koSa kI vRddhi karane ka lie prAcIna AvAryoM ne AcArya somadeva ne apane prasiddha grantha nItivAkyA aneka upAya batalAye hai| rAjanIti ke grantho meM apane mRtama meM dharma, artha, kAma aura mokSa cAro puruSArthoM kA mahattva ke kAraNa hI koSa eka svatantra viSaya rahA hai| varNana kiyA hai| artha ko dharma ke samakakSa sthAna pradAna AcArya somadeva ne bhI anya AcAryoM kI bhAti isa viSaya karake AcArya ne prAcIna paramparA me eka mahAn sudhAra para bhI prakAza DAlA hai| nItivAkyAmatama me koSa sa muddeza kiyA hai / jaina saMnyAsI hote hue bhI unhone artha ke mahatva sambandhI bAto kA digdarzana karAtA haiN| kA bhalI-bhAMti anubhava kiyA hai| dharma ke uparAnta artha ___ AcArya somadeva ne koSa mamdeza ke prArambha meM hI puruSArtha kI vyAkhyA karate hue AcArya momadeva ne likhA kopa kI paribhASA dI hai| unake anusAra jo vipatti aura hai ki "jisase saba prayojano kI siddhi ho vaha artha hai|" sampatti ke samaya rAjA ke tantra kI vRddhi karatA hai vaha koSa jo manuSya sadaiva arthazAstra ke siddhAnna ke anusAra hai| dhanADhya puruSa athavA rAjA ko dharma aura dhana kI prarthAnubandha (vyApArika sAdhano se avidyamAna dhana kA rakSA ke lie tathA sevako ke pAlana ke lie koSa kI rakSA saMcaya, saMcita kI rakSA aura rakSita ko vRddhi) se dhana kA karanI caahie| koSa kI utpatti rAjA ke sAtha hI huI upabhoga karatA hai vaha usakA dhanADhya ho jAtA hai| hai| jaisA ki mahAbhArata ke dasa barNana se prakaTa hotA hainaitika vyakti ko aprApta dhana kI prApti, prApta kI 'prajA ne manu ke koSa ke lie pazu aura hiraNya kA pacAsavA~ rakSA aura rakSita kI vRddhi karane me prayatnazIla rhnaa| bhAga tathA dhAnya kA dasavA~ bhAga denA svIkAra kiyaa| cAhie, kyoki aisA karane vAlA vyakti hI bhaviSya me samasta AcAryoM ne kopa ke mahattva ko svIkAra kiyA sukhI rahatA hai| dhana ke sadupayoga para bhI nItikAra ne / hai| AcArya somadeva kA uparokta kathana---"koSa hI bahuta bala diyA hai / ve likhate hai ki jo lobhI puruSa apane rAjAo kA prANa hai"-imake mahAn mahattva kA dyotaka dhana se tIthoM (satpAtroM) kA Adara nahI karatA unako dAna hai| AcArya somadeva Age likhate haiM ki jo rAjA kor3InahIM detA usakA dhana zahada kI makkhiyo ke samAna anya koDI karake apane koSa kI vRddhi nahIM karatA usakA vyakti hI naSTa kara dete hai / ' manuSya ko apane sukho kA bhaviSya meM kalyANa nahIM hotaa|' AcArya somadeva likhate balidAna karake dhana sagraha nahI karanA caahie| yaha bAta haiM rAjya kI unnati koSa se hotI hai na ki rAjA ke zarIra nIti ke viruddha hai| aneka kaSTa sahana kara dhanopArjana se / " Age ve likhate haiM ki jisake pAsa koSa varIta Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, varSa 36, ki0 2 anekAnta meM vijayI hotA hai|" isa prakAra AcArya koSa ko rAjya chor3akara anyatra calI jAtI hai aura isa prakAra rASTra janakI savAgINa unnati evaM usakI surakSA kA amogha sAdhana zanya ho jAtA hai| binA prajA ke rAjya kA astitva mAnate hai| koSa vAle rAjA ko sevaka aura senA saba kucha bhI nahIM rhtaa| anyatra AcArya somadeva likhate haiM ki sulabha hosakate hai| parantu koSa vihIna rAjA ko koI bhI yadi rAjA prayojanAthiyo ke iSTa prayojana na kara sake vastu nahI ho sktii| to use unakI bheMTa svIkAra nahI karanA cAhie, kyoMki prAya-vyaya-sampatti utpanna karane vAle nyAyocita aisA karane se loka me usakI haMsI aura nindA hotI hai| sAdhana athavA upAya, kRSi, vyApAra Adi eva rAjya dvArA rAjA ko aparAdhiyo ke jAne se Aye hae, juA meM jIte ucita kara lagAnA Adi ko kara kahA gayA hai| svAmI hue, yuddha meM mAre gae, nadI, tAlAba aura mArge Adi meM kI AjJAnusAra dhana kharca karanA vyaya hai| AcArya somadeva manuSyoM ke dvArA bhUle hue dhana kA tathA corI ke dhana kA, kA kathana hai ki rAjA apanI Aya ke anusAra hI vyaya pati putrAdi kuTumbiyoM se vihIna anAtha strI kA athavA kare, kyoki jo rAjA Aya kA vicAra na karake adhika rakSakahIna kanyA kA dhana eva viplava Adi ke kAraNa vyaya karatA hai vaha kubera ke samAna asakhya dhana kA svAmI janatA dvArA choDe hue dhana kA svaya upabhoga kadApi nahIM hokara bhI bhikSaka ke samAna AcaraNa karane vAlA hI karanA caahie| isa prakAra ke dhana kA upayoga prajA kI jAtA hai| eka anya sthAna para ve likhate hai ki nitya bhalAI ke kAryoM meM to kiyA jA sakatA thA kintu usakA dhana ke bhaya se sumeru bhI kSINa ho jAtA hai| upayoga rAjA ke lie niSiddha thaa| rAjakara ke siddhAnta-prAcIna kAla meM kara ke kucha nizcita giddhAnta the jinakA ullekha dharmazAstro me prAya ke srota- prAcIna kAla meM rAjya kI Aya ke kiyA gayA hai| rAjA prajA para kara lagAne me svatantra dA pramukha srota thaM--(1) bhUmi kara tathA (3) anya vastaoM nahI thA, apitu vaha unhI karo ko prajA para lagA sakatA matA para lagane vAlA kara / rAjA kI Aya kA pramukha sAdhana thA jinakA pratipAdana smati grantho dvArA kiyA gayA hai| bhUmi kara hI thA, jo upaja kA chaThA aza hI thA / AcArya AcArya somadeva kA mata hai ki adhika kara lagAkara janatA somadeva ne isa sambandha meM kucha nahI likhA hai ki bhamikara kA mUlocchedana karanA sarvathA anu cata hai| jisa prakAra kI dara kyA ho| kintu nItivAkyAmata ke AdhAra para vakSa ke kATane se kevala eka bAra hI phala prApta ho sakate yaha kahA jA sakatA hai ki somadeva bhI bhUmikara ke sambandha hai, bhaviSya me nhii|" isI prakAra ya da janatA para prArambha me usI prAcIna paramparA ko mAnate the| prathI samadeza ke me hI bhArI kara lagA die jAyega to rAjya ko kevala eka caubIsave sUtra se jJAta hotA hai ki nItivAkyAmata meM bhI bAra hI dhana prApta ho sakegA bhaviSya meM use dhana kI prApti chaThe bhAga kA hI anumodana kiyA gayA hai| nahI ho sakegI kyoki bhArI karo ko eka bAra adA karake AcArya somadeva ke anusAra kRSako ke sAtha rAjA janatA garIba ho jAyegI aura phira vaha kara dene yogya nahIM kA vyavahAra udAratApUrvaka hI honA caahie| anAvRSTi rhegii| ata. rAjya ko kabhI lobha athavA tRSNA ke vazI- ke kAraNa yadi phasala acchI na ho to unako lagAna meM bhUta hokara prajA para bhArI kara nahI lagAnA caahie| chUTa denI cAhie yA kRSako ko lagAna se pUrNarUpeNa mukta rAjakara sAdhana thA na ki sAdhya-AcArya kara denA caahie| kara grahaNa karane meM bhI unake sAtha somadeva ne koSa vRddhi meM kevala dhArmika aura nyAyika kaThoratA kA vyavahAra nahI karanA caahie| jo rAjA sAdhano kA prayoga karane kI anumati pradAna kI hai| lagAna na dene ke kAraNa kRSako kI geha, cAvala Adi kI adhArmika sAdhano dvArA koSa vRddhi kA unhoMne virodha adhapakI phasala kaTavA kara hastagata kara letA hai vaha unheM kiyA hai| ve likhate hai ki jaba koSahIna rAjA anyAya- deza tyAga ke lie vAdhya karatA hai| jisake kAraNa rAjA pUrvaka prajA se dhana grahaNa karatA hai to prajA usakA deza aura prajA donoM ko hI Arthika sakaTa kA sAmanA karanA pAhA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya somadeva kI mAdhika vicAradhArA par3atA hai / ataH rAjA ko kRSakoM ke sAtha isa prakAra kA evaM vANijya para rAjakIya niyaMtraNa na hone se vyApArI ayanaya karanA sarvathA anucita hai| varga manamAnI karane lagatA hai| padArthoM meM mizraNa, taula meM AyAta aura niryAta kara nItivAkyAmRta meM nyUnatA tathA padArthoM ke mUlya meM vRddhi karanA vyApArI varga AyAta aura niryAta kara kA bhI ullekha milatA hai| ima kI svAbhAvika manovRtti hotI hai| vaNikajanoM ke nApasambandha me bhI AcArya ne kucha nirdeza die hai| unakA taula meM aniyamitatA karane tathA mithyA vyavahAra ke kAraNa kathana hai ki jisa rAjya me anya deza kI vastuoM para somadeva ne unheM pazyatohara batalAyA hai| pazyatohara zabda adhika kara lagAyA jAtA hai tathA vahA ke rAjakarmacArI svarNakAra ke lie rUDha hai, kintu ukna dUSita pratiyo ke balapUrvaka alpa mUlya dekara vyApAriyo se bahumUlya vastue kAraga hI AcArya momadeva ne vaNikjana ko bhI pazyatohara chIna lete haiM usa rAjya me anya dezoM se mAla AnA banda kahA hai| vyApArI varga ko adhika lAbha lene se rokane tathA ho jAtA hai| isase rAjya kI Aya kA pramukha srota samApta vastuoM kA mUlya nirdhArita karane kI yora bhI unhoMne ho jAtA hai| ata. bAhara ke mAla para adhika kara nahIM saketa kiyA hai| vyApArI varga mUlya meM vRddhi karane ke lagAnA cAhie / alpa kara lagAne se videzI vyApAriyo uddezya se sacita dhAnya bhaNDArI kA vikraya roka dete hai| ko deza me mAla lAne kI preraNA milatI hai aura ve bahuta isase rAjya kI Arthika sthiti bahuta gambhIra ho jAtI hai mA mAla lAte hai| adhika AyAna hone me uma para lagane aura janatA ko aneka kaSTo kA sAmanA karanA par3atA hai| vAle zUlka se gajA kI Aya meM paryApta vRddhi hotI hai| ataH Arthika vyavasthA ko ThIka rakhane ke lie rAjA kA zulka sthAnoM kI surakSA--kimI deza me bAhara ke yaha kartavya hai ki vaha vyApAra me nApa-taula kI vyApArI tabhI A sakate hai jabaki unakI sarakSA kI ucita kI rakSA kara / isake mAtha hI rAjya meM Arthika savyavasthA vyavasthA ho / yadi zUlka sthAno para athavA mArga meM unako evaM usake mammAna kI rakSA ke lie vyApArI varga meM satya cora Adi lUTa le yA vahA~ ke adhikArI alpa malya dekara niSThA utpanna kre| unakI bahumUlya vastupa hastagata kara le athavA unase utkoca jahAM vyApArI lena-dena meM jhUTha kA vyavahAra karate hai, Adi lene kA prayatna kare to vahA para videzI vyApAriyo jahA kI tulA avizvasanIya hai, usa deza kA vyApArika kA AnA banda ho jAtA hai| isI kAraNa AcArya somadeva stara anya dezo kI dRSTi meM hIna aura avizsanIya ho zulka sthAno kI pUrNa surakSA ko atyanta Avazyaka samajhate jAtA hai| isake pariNAma svarUpa rAjya ke vyApAra ko hai| unakA kathana hai ki rASTra ke zulka sthAna jo ki mahAna kSati pahucatI hai| isa kAraNa vyApAra meM matyatA nyAya se surakSita hote hai arthAt jahA adhika kara grahaNa na kA pAlana parama Avazyaka hai| jahAM para vyApArI loga karake nyAyocita kara liyA jAtA hai tathA coro Adi manamAnA mUlya baDhAkara vastuoM ko becate haiM aura kama se dvArA curAI gaI prajA kI dhanAdi vastu puna lauTA dI jAtI kama mUlya meM kharIdate hai vahAM kI janatA daridra ho jAtI hai vahA~ para vyApAriyo ko kraya aura vikraya yogya vastuoM ko hai"| ata: rAjA ko vahAM kI ThIka vyavasthA karanI adhika dukAneM hone ke kAraNa ve sthAna rAjA ko kAmadhenu caahie| anna, vastra aura svarNa Adi padArthoM kA malya ke samAna abhilaSita vastue pradAna karane vAle hote haiM / deza, kAla aura padArthoM ke jJAna kI apekSA se honA vyApArI varga para rAjakIya niyaMtraNa-rAjya kA caahie"| jo rAjA yaha jAnatA hai ki mere rAjya meM yA antima lakSya janatA kA kalyANa evaM usakI sarvatomukhI amuka deza meM amuka vastu utpanna huI hai athavA nahI use unnati karanA hai| vyApArI varga jana kalyANa ke mArga me dezApekSA kahate haiN| isa samaya anya deza se hamAre deza meM bAdhaka bana sakatA hai| ata. usa para kaThora niyantraNa rakhane amuka vastu kA praveza ho sakatA hai athavA nahIM ise kAlA kA AcArya somadeva ne rAjya ko nirdeza diyA hai| vyApAra pekSA kahate hai| rAjA kA kartavya hai ki vaha ukta deza Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8, varSa 36, ki02 anekAnta kAlAdi kI upekSA kA jJAna karake samasta vastuoM kA parAmarza diyA hai / AcArya kA kathana hai ki rAjA ko dhAnya mUlya nirdhArita kare jisase vyApArI loga mUlya bar3hAkara eva lavaNa kA saMgraha karanA cAhie kyoMki yahI do vastue~ prajA ko nirdhana na banA skeN| saMkaTa kAla meM prajA aura senA ko jIvita rakhatI haiN"| isake mAtha hI rAjA ko una vyApAriyoM kI parIkSA unakA kathana hai ki anna saMgraha saba saMgrahoM se uttm"| bhI karate rahanA cAhie jo bahamUlya vastuoM meM milAvaTa isakA kAraNa yahI hai ki anna ke kAraNa prajA aura senA karate hai| do prakAra kI tunA rakhate ho tathA nApane taulane kI jIvana yAtrA calatI hai| dhAnya saMgraha na karane se hone ke bATo Adi me kamI-vezI karate ho| yadi vyApArI vAlI hAni kI ora bhI AcArya ne saketa kiyA hai| isa loga paraspara kI IrSyA ke kAraNa vastuo kA mUlya bar3hA saMbaMdha meM somadeva ne likhA hai ki jo rAjA apane deza meM deveM to aisI sthiti me rAjA kA yaha kartavya ho jAtA hai dhAnya-sagraha nahI karatA aura adhika vyaya karatA hai to to vaha baDhAye hue malya ko vyApArI varga se chIna le aura usake rAjya me sadaiva durbhikSa rahA karatA hai"| ataH rAjA unheM keva na ucita malya hI de"| yadi kisI vyApArI ne ko zarad aura grISma Rtu me dono phasaloM ke samaya dhAnya kimI kI bahumUlya vastu ko dhokhA dekara alpa mUlya me saMgraha kara lenA caahie| yaha dhAnya dubhikSa ke samaya kraya kara liyA hai to rAjA vikretA kI bahumalya vastu para prajA ko bhI ucita mUlya para diyA jA sakatA hai| isa apanA adhikAra kara le eva vikretA ko utanA mUlya de, prakAra janatA sakaTa kAla kA sAmanA AsAnI se kara jitanA ki usane kretA ko diyA thA / anna saMgraha karane letI hai| vAlo ko AcArya somadeva ne rASTra kaDakoM kI sUcI meM isa prakAra nItivAkyAmata meM rAjya kI Arthika rakhA hai aura una para pUrNa niyaMtraNa rakhane kA rAjA ko sthiti ko sadar3ha banAne, koSa vRddhi karane, vyApAra evaM Adeza diyA hai| gajA ko unakI upekSA kabhI nahI vANijya para niyatraNa rakhane evaM vastuoM kA mUlya nirdhAkaranI cAhie aura unako kaThora daNDa denA cAhie, kyoki rita karane ke sambandha me bahuta upayogI vicAra vyakta kie ve loga anna saMgraha karake mUlyoM meM vRddhi kara dete hai jisase gaye haiN| somadeva ne kRSi, vyApAra evaM pazudhana ko rAjya janatA ko aneka prakAra ke kaSTo kA sAmanA karanA par3atA kI Arthika samRddhi kI AdhArazilA batalAyA hai| isase hai| ye loga anna-sakaTa ke utpanna karane vAle hai| ataH spaSTa hotA hai ki eka dharmAcArya hone ke sAtha-sAtha AcArya rAjA ko sadaiva inase mAvadhAna rahanA caahie| AcArya somadeva eka bahuta bar3e arthazAstrI bhI the| unake uparyukta momadeva kA kathana hai ki jo rAjA anyAyo kI upekSA Arthika siddhAnta Adhunika yuga ke lie bhI mahAna upayogI karatA hai usakA rAjya naSTa ho jAtA hai| isake ati- hai| rAjya kI sudRDha Arthika byavasthA ke lie inakA anurikta a cArya somadeva ne durbhikSa tathA sakaTa kAla kA karaNa atyanta Avazyaka hai| mAmanA karane ke sambandha meM bhI rAjA ko bahuta sundara -jaina kAlija, bar3auta saMdarbha-sUcI (nItivAkyAmRta) 1. 21, 2. 2 / 2, 3.214, 4. 315, 5. 3 / 6, 6. 2115, 25.18, 13, 26. 8, 14, 27. 8, 25, 28.8, 1967 7. 2111, 26. 18,18, 30. 8, 19, 31. 8, 21, 32. 18, 27 6. 2114, 10.2117, 11. 2118, 12. 16, 18 / 33. 18, 71, 34.18, 66, 35.8,6 / 13.8, 5, 14.14, 26, 15. 21, 6, 16. 17, 50, 8. yo vipadi sapadi ca svAminastaMtrAbhyudayaM kozayatIti 17. 6, 5, 18. dha, 24, 16. 16, 15, 20.8, 11-12, koshH| 21. 16,21, 22. 8, 17, 23. 8, 15, 24. 18, 16, --mahAbhArata zAntiparva 67,23-24 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya bhAratIya bhASAoM meM pArzvanAtha carita kI paramparA 0 DA0 rAjArAma jaina, ArA bhaNDara jayapura meM surakSita hai, jisameM kula 66 patra haiM / ina patroM kI lambAI evaM cor3AI 10 X 4 // " hai / usake pratyeka patra meM 12 paMktiyAM tathA pratyeka paM0 meM 35-40 varNa haiN| isakA pratilipi kAla vi0 saM0 1577 hai| yaha prati zuddha evaM spaSTa rUpa se likhita hai / " saMskRta, prAkRta apabhraMza, hindI evaM anya bhAratIya bhASAo ke kaviyoM meM bhagavAn pArzvanAtha kA jIvana-carita bar3A hI lokapriya rahA hai / Agama sAhitya evaM vividha mahApurANoM meM unake aneka prAsaMgika kathAnaka to upalabdha hote hI haiM, unake atirikta svatantra, sarvaprathama eva mahAkAvya zailI meM likhita jinasena (prathama kRta pArzvabhyudayakAvya' (vi0sa0 vI sadI) evaM vAdirAjakRta pArzvanAthacaritam' (vi0 saM0 2062) saMskRta bhASA me devabhadra kRta pAsaNAhacariyaM (vi0 saM0 1968 ) prAkRta bhASA meM tathA kavi padmakIti kRta pAsaNAhacariu (vi0 saM0 1981) apabhraMza bhASA me upalabdha hai| ina kAvya racanAo se paravartI kaviyo ko bar3I preraNA milI aura unhone bhI vividha kAlo eva vividha bhASAoM meM etadviSayaka aneka racanAe likhI, jiname se vibudha zrIdhara' (vi0ma0 1986) mANikyacandra' (13vI sadI), bhAvadevamUri ( vi0 sa0 1355), asavAla' (15vI sadI), bhaTTAraka sakala kIrti ' vi0 saM0 15vI sadI), kavi raidhU (vi0 saM0 15-16vI sadI) kavi padmasundara" eva hemavijaya" (16vI sadI) tathA paNDita bhUdharadAsa 3 (10vI sadI) Adi pramukha hai| vibudha zrIdhara kRta pAsaNAha riu - 'pArzvanAtha carita' sambandhI ukta racanAoM meM se vibudha zrIdhara kRta 'pAsaNAhacariu', jo ki adyAvadhi aprakAzita hai, usa para prastuta nibandha me kucha prakAza DAlane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| isakA kathAnaka yadyapi paramparA prApta hI hai, kintu kathAvastu-gaThana, bhASA, zailI, varNana prasaMga, samakAlIna saMskRti evaM itihAsa - sambandhI sAmagrI kI dRSTi meM yaha racanA vizeSa mahattva - pUrNa hai / mUla prati paricaya ukta 'pAsaNAhacariu' kI eka prati Amera zAstra aneka vibudha zrIvaroM kI bhinnAbhinnatA - jaina sAhitya me lagabhaga ATha vibudha zrIdharoM ke nAma eva unakI lagabhaga utanI hI kRtiyA upalabdha hotI haiM / yathA - (1) pAsaNAhacariu, (2) baDDhamANacariu, (1) sukumAla cariu, (4) bhavisayattakahA ", (5) bhavisayatta0 pacamIcaritra", (6) bhaviSyadattapaMcamIkathA, (7) vizvaka locanakoza" (c) zrutAvatArakathA " / inameM se antima tIna racanAyeM saMskRta bhASA meM tathA pAMcavIM racanA apa bhASA meM nibaddha hai / antarbAhya sAkSyoM ke AdhAra para tathA unake racanAkAloM ko dhyAna meM rakhate hue yaha spaSTa vidita ho jAtA hai ki una cAroM kRtiyo ke lekhaka bhinna. bhinna vibudha zrIdhara hai / kyoki unakA racanAkAla vi0 se... "taka hai, jo ki prastuta pAsaNAhacariuke racanAkAla ( vi0 saM0 1986 ) se varSo ke bAda kI hai| inakA paraspara meM kisI bhI prakAra kA mela nahI baiThatA / sa avaziSTa prathama cAra racanAyeM apabhraMza kI haiN| unakI prazastiyoM se jJAta hotA hai kavi vibudha zrIdhara kI haiM, Azraya me likhI gayIM / kavi paricaya - ki ve cAro racanAyeM eka hI jo vividha AzrayadAtAoM ke sandarbhita 'pAsaNAhacariu' kI prazasti meM vibudha zrIdhara ne apane pitA kA nAma golha evaM mAtA kA nAma vIlhA batalAyA hai / isake atirikta usane apanA amya kisI bhI prakAra kA pArivArika paricaya nahIM diyA / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 varSa 36, ti0 2 anekAnta ... 'pAsaNAcariu' kI samApti ke eka varSa bAda praNIta apane se kavi kA kula jIvana-kAla vi0 saM0 1164 se 1230 baDaDhamANacariu' meM bhI usane apanA bhAva ukta paricaya hI taka mAnA jA sakatA hai| prastuta kiyA hai| vaha gRhastha thA athavA gRha virata tyAgI, nivAsa evaM sAvanA sthAna tathA samakAlIna rAjA aani isakI usane koI bhI carcA nahI kii| kavi kI 'vibudha' 'pAsaNAhacariu' kI prazasti meM usane apane ko haranAmaka upAdhi se yaha to avazya hI anumAna lagAyA jA yANA deza kA nivAsI batAyA hai aura kahA hai ki vaha sakatA hai ki apanI kAvya pratibhA ke kAraNa use sarvatra vahA se 'cadappahacariu' kI racanA-samApti ke bAda yamunA sammAna prApta rahA hogA, kintu isase usake pArivArika nadI pAra karake 'DhallI AyA thaa| usa samaya vahAM rAjA jIvana para koI bhI prakAza nahIM pdd'taa| 'pAsaNAhacariu' anagapAla tomara kA rAjA thA jisane / anagapAla tomara kA rAjya thA, jisane ki hammIra jaise evaM 'vaDaDhamANacariu' kI prazastiyoM ke ullekhAnusAra kavi bIra rAjA ko bhI parAjita kiyA thaa| yathA-Nirudala ne 'caMdappahacariu"" evaM saMta 'jiNesaracariu nAmaka do vaTriya hammIra vIru......pAsa 42 / racanAeM aura bhI likhI thiiN| kintu ye donoabhI taka 18vI gadI ke ajJAta kartaka 'indraprastha prabandha 58 anupalabdha hI haiN| ho sakatA hai ki kavi ne apanI ina nAmaka grantha me upalabdha tomaravazI 16 rAjAoM meM se ukta prArambhika racanAoM kI prazastiyoM meM sva.viSayaka kucha anaMgapAla 16vaoN rAjA thaa| iname anaMgapAla nAma ke 3 vizeSa paricaya diyA ho, kintu yaha maba to una canAmoM rAjA hai| jinameM se prastuta anagapAla tIsarA thaa| isane kI prApti ke bAda hI kucha kahA jA skegaa| jisa sammIra vIra ko parAjita kiyA thA pratIta hotA hai kAla nirNaya - ki vaha vAgaDhA nareza hAlirAva hammIra rahA hogA, jo vibudha zrIdhara kI janma athavA avasAna sambandhI eka bAra kA bharakara agdila meM jA ghusatA thA aura use tithiyAM bhI ajJAta hai| unakI jAnakArI ke lie mandarbha- gaida DAlatA thaa| isI kAraNa hammIra ko hAlirAva' sAmagrI kA sarvathA abhAva hai| hananA avaSya hai ki kavi kI sajJA pradAna kI gaI thI, jaisA ki 'pRthivIrAjarAso' me kI upalabdha nimna cAra racanAo kI prazastiyoM meM unakA eka ullekha milatA hai :racanA-samAptikAla akita hai| inake anusAra 'pAsaNAha- "haoNhate DhIlana kariyalakAriya ari madhya / cariu' tathA 'vaDDhamANacariu' kA racanA-samAptikAla tAtha virada hammIra ko "hAhulirAva" sukathya / / kramazaH vi0 saM0 1186 evaM 1160 tathA samAla cariu sambhavataH isI hammIra ko rAjA anagapAla ne harAyA evaM bhavisayattakahA kA racanA mAptikAla kramaza ti0 hogaa| yuddha me usake parAjita hote hI usake sAthI anya saM0 1208 aura 1230 hai"| jamA ki pUrva meM banAyA rAjA bhI bhAga khar3e hue the / yathA - jA cukA hai, 'pAsaNAhacariu' eva 'vaDDhamANa cariu' ge sebaya soNa kIra hammIra vi sagaru melli calliyA ||ch| jina pUrvokta 'caMda pahacariu' evaM 'sa-jiNasaracariu' nAmaka -pAsa0 4 / 13 / 2 apanI pUrvaracita racanAo ke ulne / kavi ne kie hai, ve arthAta mindhu, sona eva kIra narezo ke sAtha rAjA AdyAvadhi anupalabdha hI haiN| unheM chor3akara bAkI upalabdha hammIra bhI sagrAma chor3akara bhAga gyaa| cAroM racanAoM kA racanAkAla vi0 sa0 1186 se 1 30 vibudha zrIdhara ne jima dillI nagara kI carcA kI hai, taka kA sunizcita hai / aba yadi yaha mAna liyA jAya ki Adhunika dillI kA hI vaha tatkAlIna nAma hai| kavi ke kavi ko ukta prArambhika racanAo ke praNayana me 5 varSa samaya meM vaha harayANA-pradeza kA hI eka pramukha nagara thaa| lage ho tathA usane 20 varSa kI Ayu se sAhitya-lekhana 'pRthivIrAjarAso' meM pRthivIrAja cauhAna ke prasaMgoM meM kA kAryArambha kiyA ho taba anumAna , kavi kI kula Ayu DhillI ke lie 'dillI' zabda kA hI prayoga huA hai| lagabhaga 63 varSa kI siddha hotI hai aura jaba taka anya usame ima nAmakaraNa kI eka manoraMjaka kathA bhI kahI gaI Thosa sandarbha sAmagrI prApta nahIM hotI, taba taka merI dRSTi hai, jise tomaravaMzI rAjA anaMgapAla kI putrI athavA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya bhAratIya bhASAoM meM pAzrvanAtha carita kI paramparA pRthivIrAja cauhAna kI mAtA ne svaya pRthivIrAja ko unhe kabhI to mArate hai aura kabhI Ter3hI-mer3hI AMkheM dikhAte sunAI thii| usake anusAra rAjya kI sthiratA ke lie hai athavA kabhI ve unakA hAtha, paira athavA sira hI tor3a eka jyotiSI ke AdezAnusAra jisa sthAna para kIlI gADI dete hai| kintu mai to ThaharA sIdhA, sAdA, sarala svabhAvI, gaI thI, vaha sthAna prArambha me "killI ke nAma se prasiddha ana: maiM kisI ke ghara jAkara usase nahIM milanA caahtaa| huprA, kintu usa kIla ko DhIlA kara dene se usa sthAna kA nAma 'dillI' par3a gayA, jo kAlAntara meM dillI ke kintu alhaNa sAhU ke pUrNa vizvAsa dilAne evaM bAranAma se jAnA jAne lgaa| 15vI sadI taka dillI ke 11 bAra Agraha karane para kavi sAhU naTTala ke ghara pahuMcA to nAmo meM se dillI bhI eka nAma mAnA jAtA rahA jaisA / jaisA vaha usake madhura-vyavahAra se bar3A santuSTa huaa| naTTala ne ki "indraprastha-prabandha (zloka saMkhyA 14-15) me eka kavi ko pramudita hokara svayaM hI Asana para baiThAyA aura ullekha milatA hai : sammAna-sUcaka tAmbUla pradAna kiyaa| usa samaya naTTala evaM zakrapandhA indraprasthA zubhakRt yoginIpura / zrIdhara dono ke mana meM eka sAtha eka hI jaisI bhAvanA dillI DhillI mahApuryA jihAnAbAda iSyate / / udita huii| ve paraspara me socane lage ki :-- suSeNa mahimAyuktA zubhAzubhakarA iti / ja puva jammi pavira iu kiMpi iha vihivaseNa pariNavai taMpi ekAdaza mita nAmA dillI pUrI ca vartate / / [zamA ___arthAt "hamane pUrvabhava me aimA koI sukRta avazya isa prakAra pAsaNAhacariu meM rAjA anagapAla, rAjA hammIra-vIra eva DhillI ke ullekha aitihAsika dRSTi se kiyA thA, jisakA Aja yaha madhura phala hame mila rahA hai|" bar3e mahattvapUrNa hai| ina sandarbho tathA samakAlIna sAhitya sAha naTTala ke dvArA Agamana-prayojana pUcha jAne para eva itihAsa ke tulanAtmaka adhyayana se madhyakAlIna bhAra- kavi ne uttara meM kahA- "mai alhaNa sAhU ke anurodha se tIya itihAsa ke kaI pracchanna athavA jaTila rahasyo kA Apake pAsa AyA hai| unhoMne mujhase Apake guNoM kI carcA udghATana sambhava hai| kI hai aura batAyA hai ki Apane eka 'AdinAtha-mandira' kA nirmANa karAkara usa para "pacarage jhaNDe" ko phaharAyA hai| AzrayadAtA naTTala sAhU-- Apane jisa prakAra uma bhavya mandira kI pratiSThA karAI hai, jaisA ki pUrva me likhA jA cukA hai ki prastuta racanA usI prakAra Apa eka "pArzvanAtha carita" kI racanA karAkI Adya-prazasti ke anumAra kavi apanI 'cadApahacariu' kara use bhI pratiSThita karAie jisase Apako pUrNa sukhakI racanA-samApti ke bAda asakhya kArya-vyasta grAmo vAle samRddhi prApta ho sake tathA kAlAntara meM jo mokSa-prApti harayANA-pradeza ko chor3akara yamunA nadI pArakara DhillI kA kAraNa bana ske| isake sAtha-sAtha Apa candraprabha svAmI AyA thA, tathA vahA rAjA anagapAla ke eka mantrI sAhU kI eka mUrti apane pitA ke nAma se usa mandira meM pratialhaNa se usakI sarvaprathama bheTa huii| sAhU alhaNa usaka SThita karAie" / kavi ke kathana ko sunakara sAhU naTTala ne 'cadapahacariu' kA pATha sunakara itanA prabhAvita huA ki / tatkAla apanI svIkRti pradAna kara dii| usane kavi ko nagara ke mahAn sAhitya rasika eva pramukha sArthavAha sAhU naTTala se bheTa karane kA Agraha kiyA, kintu kucha bhrAntiyAMkavi baDA sakocI thaa| ata: usane unase bheTa karane kI kucha vidvAno ne 'pAsaNAhacariu' ke pramANa dete hue anicchA prakaTa karate hue kahA ki- he sAhU, sasAra meM naTThala sAhU dvArA dillI meM pArzvanAtha mandira ke nirmANa durjanoM kI kamI nahI, ve kUTa-kapaTa ko hI vidvattA mAnate karAe jAne kA ullekha kiyA hai" aura vidvajjagata meM aba hai, sajjano se ISyA eva vidveSa rakhate hai tathA unake sad- lagabhaga vahI dhAraNA banatI jA rahI hai, jabaki vastusthiti guNoM ko asahya mAnakara unase durvyavahAra karate hai| ve usase sarvathA bhinna hai / yathArthataH naTTala se dillI meM pArva, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 12202 natha mandira nahIM AdinAtha jina mandira kA nirmANa karAyA thA jaisA ki Adya - prazasti meM spaSTa ullekha milatA hai :sityayaka paiTThAviyau jeNa paDhamaba ko bhaNiyai~ sarisu teNa / [tive] kArAvevi jAheyo Nikeu paviiSNu paMcavaNNa sukeu / papa pariya jema pAsahI paritu japu vitema / / pAsa0 1 / 1 / 1-2 arthAt Apane nAbheya-niketa [AdinAtha jinamandira ] kA nirmANa karAkara usa para pAca varNa vAle dhvaja ko phaharAyA hai| jisa prakAra Apane ukta mandira kA nirmANa karAkara usakI pratiSThA karAI hai, usI prakAra yadi maiM 'pArzvacarita' kI racanA karUM to Apa usakI bhI usI prakAra pratiSThA karAiye / ukta vArtAlApa kavi zrIdhara eva naTTala sAhU ke bIca kA hai| usa kathana meM pArzvanAthaparita nAmaka grantha ke nirmANa evaM usake pratiSThita kie jAne kI carcA to avazya bAI hai, kintu pArzvanAtha ke mandira ke nirmANa ko koI carcA nahIM aura kutubuddIna aibaka ne naTTala sAhU dvArA nirmita jisa vizAla jaina mandira ko dhvasta karake usa para "kubbataula-islAma" nAma kI masjida kA nirmANa karAyA tha vaha pArzvanAtha kA nahI AdinAya kA mandira thaa| pArzvanAtha mandira ke nirmANa karAe jAne ke samarthana me vidvAno ne jo bhI sandarbha prastuta kie haiM unameM se kisI eka se bhI ukta tathya kA samarthana nahIM hotA" pratIta hotA hai ki pArzvacarita ko hI bhUla se pArzva mandira mAna liyA gayA jo sarvayA bhramAtmaka hai| isame sudhAra honA atyAvazyaka hai / isI prakAra sAhU naTTana ko ahasa mAna liyA gayA, jo ki sarvathA mithyA hai| vidhivat adhyayana na karane athavA unakI samajhane yA AnumAnita AdhAroM para prAyaH aisI ho bhrama pUrNa bAteM kaha dI jAtI hai jinase yathArtha tathyoM kA krama ho lar3akhar3A jAtA hai / pAsaNAhacariu kI prazasti ke anusAra ana evaM naTTala donoM vastutaH ghaniSTa mitra the, pitA-putra nahIM / balhaNa rAjyamantrI thA, jaba ki naTTata sAhU dillI nagara kA eka sarvazreSTha sArthavAha, sAhitya rasika udAra, kA putra mUlagrantha kA bhASA ko na dAnI evaM kuzala rAjanItijJa vaha apane vyApAra ke kAraNa aga, baga, kaliMga, gaur3a, kerala, karnATaka, cola, draviDa, pAMcAla, siMdha, khaza, mAlavA, lATa, jaTTa, nepAla, Takka, koMkaNa, mahArASTra, bhAdAnaka, harayANA, magadha, gurjara evaM saurASTra jaise dezoM meM prasiddha tathA vahAM ke rAjadarabAroM meM use sammAna prApta yA" kavi ne isI naTTala sAhU ke Azraya meM rahakara 'pAsaNAhacarita' kI racanA kI thii| isa racanA kI Adi evaM anta kI prazastiyoM evaM puSpikAo meM sAhU naTTala ke kRtitva evaM vyaktitva kA acchA paricaya prastuta kiyA gayA hai| prastuta "pAsaNAhacarita" me kula milAkara 12 saMdhiyaeva 240 kavaka hai| kavi ne ise 2500 pratya pramANa kahA hai| kavi ne varNya viSaya kA vargIkaraNa nimna prakAra kiyA hai : sadha 1- Adya prazasti ke bAda vaijayanta vimAna se kanakaprabhadeva kA cayakara vAmAdevI ke garbha meM AnA / mandhi 2 - rAjA hayasena ke yahAM pArzvanAtha kA janma eva bAla lIlAe~ / sandhi 3 - hayasena ke darabAra me yavana narendra ke rAjadUta kA Agamana evaM usake dvArA hayasena ke sammukha yavana narendra kI prazasA / sandhi 4 - rAjakumAra pArzva kA yavana-narendra se yuddha tathA mAmA ravikIrti dvArA usake parAkrama kI prazamA / -- sandhi 5 ravikIti dvArA pArzva me apanI putrI ke sAtha vivAha kara le kA prstaav| isI bIca meM vana meM jAkara jalate hue nAga-nAnI ko antima belA meM maMtra-pradAna evaM vairAgya / sandhi 6 hayasena kA zoka santapta honA pArzva kI ghora tapasyA kA varNana / sandhi 7- pArzva tapasyA evaM una para kamaTha dvArA kiyA gayA ghora upasarga sandhi 86 - kaivalya prApti evaM samavazaraNa- racanA evaM dharmopadeza | sandhi 10 ravikIti dvArA dIkSA grahaNa sandhi 11 - dharmopadeza / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcya bhAratIya bhASAoM meM pArvanAtha carita kI paramparA sandhi 12-pArzva ke bhavAntara tathA hayasena dvArA dIkSA- tApasa, rAja-darabAro ke sUra-sAmanta hoM athavA sAdhAraNa grahaNa / antya-prazasti / prajAjana, una sabhI ke manovaijJAnika varNano meM kavi kI pAsaNAhacariu meM upalabdha samakAlIna kacha aiti- lekhanI ne adabhuta camatkAra dikhalAyA hai| isa prakAra ke hAsika tathya varNano me kavi kI bhASA bhAvAnugAminI eva vividha rasa __ pAsaNAhacariu yadyapi eka paurANika mahAvyi hai, eva alakAra unakA anukaraNa karate hue dikhAI dete hai| usameM paurANika itivRtta tathA devI-camatkAra Adi prasago pArzva prabhu vihAra karate hue tathA karvaTa, kheDa, maDava kI kamI nhiiN| isakA mUla kAraNa yaha hai ki kavi vibudha Adi pAra karate hue jaba eka bhayAnaka aTavI meM pahuMcate zrIdhara kA kAla saMkramaNakAlona yuga thaa| kAminI eva hai taba vahAM unheM madonmatta gajAdhira drutagAmI hariNa, kAJcana ke lAlacI muhammada gorI ke AkramaNa prArambha ho bhayAnaka siMha, ghuraghurAte hue mArjAra eva uchala-kUda karate cuke the , usakI vinAzakArI lUTa-pATa ne uttara bhArata ko hue laMgUroM ke jhuNDa dikhAI par3ate hai| isa prasaga meM kavi parrA diyA thaa| hindU rAjAo me bhI phaTa ke kAraNa dvArA prastuta lagUro kA varNana dekhie, kitanA svAbhAvika paraspara meM bar3I kalaha macI huI thii| dillI ke tomara bana par3A hai :rAjA anaMgapAla ko apanI surakSA hetu kaI yuddha karane par3e ....... ....."sira loli ra lagUra // me| kavi ne jisa hammIra-vIra ke anagapAla dvArA parAjita kevi kUru ghuruharahi~ dUrastha phuruharahi // kie jAne kI carcA kI hai , sambhavata vaha ghaTanA kavi kI kevi karahiM orAli NamuvatI paurAli / A~khoM dekhI rahI hogii| kavi ne kumAra pAvaM kA yavana- kevi dADha darisati aivirasu virasaMti // rAja ke sAtha tathA tripRSTha kA hayagrIva ke sAya jaise kama- kevi bhUri kilakilahiM unalevi vali milahi // baddha evaM vyavasthita yuddha varNana kie hai, ve vastuta. kalpanA kavi Nihaya paDikala mahi haNiya lagara / / prasUta nahIM kintu hindU-musalamAno athavA hindU rAjAo kevi karu pasArati hisaNa Na parati / / ke pArasparika yuddhoM ke A~kho dekhe athavA vizvasta gupta- kevi gayaNayala kamahi aNavarau paribhabhahiM / / caroM dvArA sune gae yathArtha varNana jaisa pratIta hote hai| kavi aruNa Nayahi bhaguriya bayaNahi // usane una yuddhoM meM prayukta jina zastrAstrI kI carcA kI hai, ... ... ... . ." tAsAta akayastha tasati // ve paurANika aindrajAlika athavA devI nahIM apitu khurapA, kevi dhuhiM savisANa, kapaviya para pAraNa / / kRpANa, talavAra, dhanuSa-bANa jaise ve hI asva hai jo kavi kevi dRTTha kuppati parikAhi jhar3appati / / ke samaya meM loka pracalita the| Aja bhI ve harayANa eva kevi pahuNa pAvati usaNatthu dhAvati / / dillI pradezoM meM upalabdha hai aura unhI nAmo se jAne 714 / 4-16 jAte haiN| ye yuddha itane bhayaMkara the ki lAkho-lAkhoM vidhavA anya varNana-prasago meM bhI kavi kA kavitva camatkAra nAriyoM evaM anAtha bacco ke karuNa-krandana ko sunakara pUrNa bana par3A hai| inameM kalpanAo kI urvaratA, alakArI vedana-zIla kavi ko likhanA par3A thA: ko chaTA eva raso ke amRta-maya pravAha darzanIya hai| isa ......TakA hoi raNagaNa riu vANAvali pihiya nnhgnnu| prakAra ke varNano meM Rtu-varNana, aTavI-varNana, sandhyA, saMgaraNAma ji hoi bhayakaru turaya-duraya-raha-suhaDa-ravayakaru / rAtri eva prabhAta-varNana tathA Azrama-varNana Adi pramukha haiN| 1 // 3, 5 kavi kI dRSTi meM sandhyA kisI ke jIvana me harSa utpanna kavi zrIdhara bhAvoM ke adbhuta citere hai / yAtrA-mArgoM karatI hai to kisI ke jIvana me viSAda / vastutaH vaha harSa ho athavA aTaviyo me uchala. evaM viSAda kA vicitra saMgama kAla hai| jahA~ kAmIjanoM, bajaTara bana-vihAro me krIr3AyeM karane vAle coroM evaM ulluoM eva rAkSasoM ke lie vaha zreSTha varadAna MAT mAzramoM me tapasyA karane vAle hai, vahI para nalinI-dala ke lie ghora-viSAdakA kAla / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 36 ki02 anekAnta vaha usI prakAra murajhA jAtA hai, jisa prakAra iSTa jana ke dhUli-dhUsarita rahatA thA / khelo saraya unakI karadhanI kI viyoga meM badhu-bAndhava gaNa / sUrya ke DUbate hI usakI zabdAyamAna kiNiyAM sabhI ko mohatI rahatI thii|" kavi samasta kiraNe astAcala me tirohita ho gaI hai| isa ke isa bAla-lIlA varNana ne hindI ke bhakta kavi sUradAsa prasaga meM kavi utprekSA karate hue kahatA hai ki ThIka hI hai ko sambhavata: sarvAdhika prabhAvita kiyA hai| kRSNa kI bAlavipatti kAla meM apane karmoM ko choDakara aura kauna kisakA lIlAo ke varNanoM kI sadazatA to dRSTigocara hotI hI sAtha de sakatA hai ? sUrya ke asta hote hI astAcala para hai, kahI-kahI ardhAliyo meM bhI yatkiJcit hera-phera ke lAlimA chA gaI hai, vaha aisI pratIta hotI hai, mAnoM andha- sAtha unakA upayoga kara liyA gayA pratIta hotA hai| yathAkAra ke guphA-lalATa para kisI ne sindUra kA tilaka hI zrIdhara-avirala dhUlI dhUsariya gatta 2015 // 5. jar3a diyA ho| yathA : sUra-dhUri dhUsarita gAta 1010013. attha iri-siharivi rattu pavaTala tama-vilau , zrIdhara-hohallaru (dhvanyAtmaka) 2 // 148. sajhae avara-disi vayasiyahA siMdUre ku-lilu|| sUra-halarAva (dhvanyAtmaka) 1012818, 3 / 17:13-14 zrIdhara-khaliyakkhara varyANahi vajjaratu 211413. andhakAra me guphA lalATa para sindUra ke tilaka kI sUra-bolata zyAma totarI batiyAM 10 / 147. kavi-kalpanA sacamuca hI adbhuta eva navIna hai| zrIdhara-parivAraguli laggau saratu 2014 / 4, kavi kA rAtri-varNana prasaga bhI kama camatkAra-pUrNa sUra-hariko lAi agurI calana sikhAvata 10 // 12818 nahIM / vaha kahanA hai ki samasta sasAra ghora andhakAra kI isa prakAra dono kaviyo ve varNano kI sadRzatAoM ko gaharAI meM Dabane lagA hai isa kA.Na vilAsiniyoM ke kapola raktAbha ho uThe hai tathA unaka nIvI-bandha zithila dekhate hue yadi sakSepa me kahanA cAhe to kaha sakate haiM ki zrIdhara kA sakSipta bAla-varNana sUradAsa kRta kRSNa kI bAlahone laga hai / kavi kahatA hai : lIlAo ke varNana ke rUpa meM paryApta pariSkRta evaM vikachur3a nIvI gapa sajha vilAsigo agattaNa gunn-ghusinnvilaasinnii|| 3 / 18 / 3 sita huA hai| vnspti-vrnnnbaal-lol| varNana kavi zrIdhara kI vividha vanaspatiyA bhI kama Azcaryakavi zrIdhara ne zizu pAla kI mIlAo kA bhI bar3A janaka nhii| aTavI-varNana ke prasaga me vividha prakAra ke sundara varNana kiyA hai| unakI bAla eva kizora lIlAe, vRkSa, paudhe, latAe~, jimIkanda Adi ke varNano meM kavi ne unake asAdhAraNa saundarya eva aMga-pratyaga kI bhAva-bhaMgi- mAno sAre prakRti-jagata ko sAkSAt upasthita kara diyA mAoM ke citraNo me kavi kI kavitA mAno sarasatA kA hai| Ayurveda evaM vanaspati zAstra ke itihAsa kI dRSTi se srota banakara umaDa paDI hai| kavi kahatA hai ki zizu kavi kI yaha sAmagrI bar3I mahatvapUrNa hai / kavi dvArA varNita pArva kabhI to mAtA ke amRtamaya dugdha kA pAna karate, vanaspatiyo kA vargIkaraNa nimna prakAra hai"| kabhI aMgaThA cUsate, kabhI maNi-jaTita canacamAtI geMda zobhA-vRkSa-hitAla, tAlUra, sAla, tamAla, mAlUra, dhava, khelate to kabhI tutalI bolI meM kucha bolane kA prayAsa dhammaNa, vasa, khadira, tilaka, agastya, plakSa, krte| kabhI to ve svaya rega-regakara calate aura kabhI candana / parivAra ke logoM kI aMgulI pakar3akara calate / jaba ve phala-vRkSa-Amra, kadamba, nIbU, jambIra, jAmuna, mAtumAtA-pitA ko dekhate to apane ko chipAne ke lie ve liMga, nAragI, aralU, koraTaka, kolla, hatheliyoM se apanI ho A~kheM DhaMka lete| candramA ko dekhakara phaNisa, priyaMgu, khajUra, tinduka, kaitha, Umara, ve haMsa dete the| unakA jaTAjUTa dhArI zarIra nirantara (zeSa pR0 23 para) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age: jaina vidyAnoM meM zodha : eka sarvekSaNa O DA0 nandalAla jaina viSaya-saMbaddha zodhoM kA vizleSaNa tathA anyonya-bhASA-sambandha Adi se kiyA jAtA hai| (a) lalita sAhitya udAharaNArtha DA. agravAla pANini vyAkaraNa ke AdhAra isa viSaya ke antargana hindI, prAkRta, apabhraza, para eka aitihAsika gratha hI likha diyA hai| yaha viSaya aba bhASA-vijJAna ke nAma se pratiSThita ho gayA hai / yaha saMskRta tathA anya kSetrIya bhASAoM meM likhita kAvya, mahA. prasannatA kI vAta hai ki isa dizA meM zodha meM paryApta kAvya, caMpU, purANa, stotra, kathA, pUjA, zataka evaM bAraha vRddhi huI hai| vibhinna kSetrIya bhASAoM kA mala bhASAoM mAsA Adi rUpa samAhita hai / sarvAdhika zodhakArya rAma ke sAtha tulanAtmaka adhyayana bhI huA hai| kucha adhyayana kathA (15) ke vividha pakSo para huA hai| paumacariu, pAzcAtya vidyA ke anumAra bhI hae hai| inase vizva ke pradyumna carita, kumArapa na carita, hivaza pugaNa, (15) vibhinna khaNDoM ke manuSyo kI bhASAyI dRSTi se eka pUrvaaura puSpadanta ne aneka zodhakartAoM ko AkRSTa kiyA hai| jatA kI dhAraNA banI hai / isase sAskRtika ekatA ke aba taka lagabhaga tIna darjana samkRta-prAkRta granyo para paripoSaNa me sahAyatA milI hai| ina kSetroM meM prAkRta adhyayana ho cukA hai| iname kSatra caDAmaNi chUTa gayA aura apabhra za ke vyAkaraNa aura kopo me jaino ke yogadAna lagatA hai, caupanna mahApurima cariu bhI achunA hai| isa tathA hemacandra, zAkaTAyana Adi ke viSaya meM tulanAtmaka vIca aneka srotoM se prAkRA apabhra ga jaina mAhi-ya kI adhyayana hue hai| yaha zodha kSetra paryApta vistRta evaM sUciyAM prakAzita huI hai| akele Abhra za ke hI pAva so vyApaka hai / yaha nizcita rUpa se pragati karegA kyoki granthoM kI sUcI zAstrI ne banAI hai| imame anumAna lagatA mImita dhArmika evaM dArzanika mAnyatAo ke jJAna aura hai ki isa kSetra me abhI jo zodha huI hai, vaha "Are meM loDana kI AvazyakatA nahI hotii| namaka" ke barAbara hai| aba yaha zodha samanvita nIti ke anusAra hogI, aisI AzA hai / isake liye yaha Avazyaka (sa) jana nyAya evaM darzana hai ki zodha nAmikAe eva sarvekSaNa mamaya-samaya para taiyAra sAraNI meM spaSTa hai ki 1973-83 ke vIca isa kSetra kara vizvavidyAlayoM eva zodhakartAo va nirdezo ke pAma meM zodha meM paryApta kamI huI hai| dArzanika mAnyatAoM meM gosA niHzulka yA sazulka pahucate rheN| Atmatatva para sarvAdhika zodha kI gaI hai| mokSa, pudgala, (ba) bhASAgata viSaya paramANa, sarvajJatA eva karmavAda ne bhI zodha meM sthAna pAyA prAcIna jaina sAhitya kI mukhya bhASA mAgadhI, zora. hai| nayavAda, syAvAda, pramANa vidyA, jJAna eva jJAnopAya sAla aura saMskRta hai| madhyavargIya kAla meM apabhraza tathA tarkazAstra para bhI kAma huA hai| aneka nyAyagraMthoM ke bhI rahI haiN| bhASA aura usakA mAhitya do pRthaka viSaya hindI yA aMgrejI ke anuvAdoM ke bAvajUda bhI parIkSAmakha. tathApi nAmikA 'ba' meM unhe sammilita rUpa meM hI prameyaratnamAlA, aSTa mahasrI, AptaparIkSA, nyAyAvatAra liyA gayA hai| bhASAo kA adhyayana usake vyAkaraNa, para kAma nahIM huA hai / prameyakamana mArtaNDa tathA nyAya. sada racanA, zabdotpatti kA itihAsa, zabda vikAsa, kumudacandra bhI achUte par3e hai / iname se aneka granthoM ke Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 39, ki0 2 anekAnta sampAdakoM kI bhUmikAyeM mahatvapUrNa haiM aura upAdhikSamatA gama, SaT khaNDAgama, kaSAya pAhara evaM zAnti sari rakhatI haiN| inakA anuvAda aura samIkSaNa aneka dRSTiyoM kA jIva vicAra prakaraNaM Adi aise hI adhyayana cAhate se mahatvapUrNa hogaa| inameM aneka viSaya-jJAnopAya, zabda, haiN| isa dizA meM vartamAna Agamika vidvAnoM kA mArgadarzana cakSa-dhotra kI kriyAvidhi, padArthavAda, paramANuvAda, AkAza Avazyaka hai| aba yaha sabhI jaina vicAraka svIkAra karate vAda prAmANyavAda yA vizvasanIyatA khyAtivAda Adi hai ki Agama sAhitya ke gahana anuzIlana se hI jaina dharma aise haiM jinakA Adhunika dRSTi se tulanAtmaka adhyayana kara aura darzana kI aneka mAnyatAoM ke AdhAra puSTa hoMge jJAna-pravAha ke vikAsa ko bhApA jA sakatA hai / inakA jisase zramaNa saMskRti adhikAdhika prakAzita hogii| isa adhyayana vaicArika pragati ke sopAnoM ko bhI nirdhArita kArya meM vizvavidyAlayIya zodha sambhavataH apekSita sakrikaregA / ina viSayoM para kucha tulanAtmaka lekha lekhaka ne yatA na pradarzita kara sake para jaina zodha saMsthAeM isa dizA likhe haiM jinakA zodha dRSTi me vistAra Avazyaka hai| me yojanAbaddha kAma kara sakatI hai| sAraNI 1 se spaSTa hai (da) mAgama ki pichale dasa varSoM meM Agama zodha kI pratizatatA meM koI sAmAnyataH paramparA se cale A rahe zruta evaM upadiSTa vaddhi nahI huI hai| jJAna ke sakalana ko Agama kahA jAtA hai| inake deza me (ya) nIti, AcAra aura dharma ina para zodha kAphI dera se prArambha huI, para videzo meM yaha sAraNI 3 se spaSTa hai ki pichale dasa varSoM meM nIti, bahuta pahale cAlU ho cukI thii| Ajakala Agama sAhitya AcAra aura dhArmika mAnyatAo se sambandhita zoSoM kI do rUpo me pAyA jAtA hai| (1) mUla Agama aura (2) saMkhyA kAphI bar3hI hai| isame kucha tulanAtmaka adhyayana bhI unake vividha agoM para AdhArita mUla aura vyAkhyA prth| samAhita hai / jaina nItizAstra ke vividha pakSoM para aneka gyAraddha upalabdha AgamoM meM AcArAga (4) aura usI ke zodhakartAoM kA dhyAna gayA hai / yaha nizciyarUpa se mathita anarUpa mulAnAra tathA bhagavatI mUtra para kucha adhyayana hue hokara Adhunika yuga me samarthita hI huA hai| ahiMsA ne haiN| sUtra kRtAga, upAmaka dazAMga, jJAtA dharma kathAMga bhI aneka logo ko AkRSTa kiyA hai / bartamAna meM jaina zAstroM paMjIkaraNa meM A gae hai| anya Agama abhI upAdhi zodha meM varNita yoga, sarvodaya, syAdvAda Adi para sAmAnya aura ke kSetra meM nahIM A pAe hai| hAM, sthAnAMga aura samavA- tulanAtmaka zodha bhI hone lagI hai| AcAra ke kSetra meM yA~ga sAnavAda jaina vizvabhAratI se prakAzita huye haiN| sAgara dharmAmRta, mUlAcAra, samantabhadra aura AcArAMga para inake TippaNa zodha, nahIM, para zodha ko nirUpita karate hai| aneka prakAra ke adhyayana kie gaye hai| prAja ke visaMvAdI aMgavAhya me uttarAdhyayana, anuyoga dvAra sUtra, nizIthacUNi anAgArI AcAra svatantra zodha cAhatA hai| jainabATa eva vizeSAvazyaka bhASya zodha kSetra me A gae hai, para AcAroM ke tulanAtmaka adhyayana ke samAna anya AcAra dazavakAlika jaina vizva bhAratI ne hI saMjoyA hai| saMhitAoM kA bhI ekIkRta evaM tulanAtmaka adhyayana apetattvArthasatra, sarvArthasiddhi, bhASya evaM kunda kunda sAhitya kSita hai| AcAra zodha bhI sAmayika vicAradhArAoM ke para kAma haA hai / hA0 amarA jaina kA tattvArtha sUtra kI vikAsa kI pratIka hai / sabhI prakAra ke AcAroM kA vaizAanekoM TIkAoM kA tulanAtmaka adhyayana nizcitarUpa se nika paddhati se adhyayana Aja kI AvazyakatA hai kyoMki sampAdita kara prakAzanIya hai| phira bhI, sampUrNa Agama naI pIr3hI pratyeka paramparAgata AcAra ke prati upekSaNIya sAhitya ko dhyAna meM rakhate huye yaha zodha alpa hI hai| vRtti pradarzita karatI hai| isa sAhitya ke gahanatara, tulanAtmaka aura vaijJAnika adhya- (ra) vyaktitva prora kRtitva yana kI AvazyakatA hai / bhautika jagata se sambandha rakhane isa kSetra meM bhI zodha kI saMkhyA aura pratizatatA cha bAle aMgavAhya evaM aMgapraviSTa Agamo kA samIkSAtmaka aura bar3hI hai / kundakunda, samantabhadra, siddhasena, akalaMka, vidyA. talanAtmaka adhyayana vartamAna yuga kI mAMga hai / jIvAbhi- nanda, puSpadanta, svayambhU, raidhU, ponna, rAjacandra AcArya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidyAoM meM zodha eka sarvekSaNa bhikSu AzAvara ke sAtha bhUdharavAsa, banArasIdAsa, ToDaramala, haricandra, nayasena, bhAgacandra bhaTTAraka sakalakIrti, kujanalAbha, jinadAsa, jinaharSa, hastimahala, bAdImasiMha, jJAna sAgara aura nayacandra ke viSaya me adhyayana hue hai / ina adhyayanoM kI saMkhyA aneka dRSTiyoM se kama hai| aneka AcAyoM ke viSaya meM jAnakArI apUrNa hai, anirNIta / unake samakAlika evaM uddharita sAhitya ke adhyayana ke AdhAra para ise nirNAyaka rUpa denA caahie| Agama lekhI AcArya, pUjyapAda vIrasena yativRSabha, umrA vizva bhUta sAgara, dyAnatarAya, nemacanda cakravartI Adi ke sambandha me zodha mauna pratIta hotI hai / yaha viSaya na kevala vyaktivizeSo ke samagra paricaya meM sahAyaka hai apitu vaha uttaravartI zodha kA preraka bhI hai| jaina kalA evaM purAtatva isa kSetra meM zodha kArya kI gati me vizeSa parivartana nahI huA hai| pUrva me ahAra, devagar3ha, pazcima, uttara va dakSiNa bhArata kI jana mUrtikalA para kAma ho cukA hai| idhara jaina pratimA viSaya para eka-do pustake bhI prakAzita huI hai| zilAlekha, grantha bhaNDAro evaM prakAzita sagraho para bhI kucha kAma huA hai| isa dizA meM abhI bundelakha ke tIrthakSatro, jaina siddha kSa etro evaM khajurAho taka ne kisI ko AkRSTa nahIM kara pAyA paNDita candramUrtilekhAM ke AdhAra para jaina itihAsa ko savAranA cAhate hai / unake eka-do lekha zodha-preraka hai / ina mUrtilekhoM ke saMgraha, vargIkaraNa aura vizleSaNa ke AdhAra para aneka jaina upajAtiyo eva ajJAta vyaktiyo kA itihAsa likhA jA sakatA hai / mUrtikalA ke sAtha mUrtikAze va pratiSThApako kA itihAsa bhI jur3A hotA hai| ise bhI zodha meM samAhita karane kI AvazyakanA hai / yadyapi "jaina kalA aura sthApatya" ke prakAzana se isa dizA me zodha sImita ho gaI hai, para purAtatva kA vizAla kSetra sadaiva AkarSaNa kA cumbakIya va banA rhegaa| (ca) prAdhunika viSaya / 1603-04 ke bIca jaina vidyAyoM me samAhita Adhu nika viSayoM para zodha ko kSamatA me kAphI vRddha (80%) huI hai. ina yo se sambandhita vyaktiyo gaNoM, rAja 17 tantro, pradezI evaM sthAno ke itihAsa para kAphI kAma huA hai| iname licchavi, vaizAlI, bhaTTAraka, kumArapAla, rAjasthAna karnATaka, bihAra, AMdhra Adi se sambandhita sAmagrI vivecita kI gaI hai| jaina granthoM para varNita rAba nItika vicAro para chaha zodheM huI hai, Arthika vicAroM para cAra zodhakartAoM ne kAma kiyA hai| jaina siddhAMtoM kI manovaijJAnika pRSThabhUme to do zodhoM kA viSaya banI hai| sAmAnya evaM nArI kI sAmAjika dazA ke vivecana hai samAja zAstrIya zodha ne bhI janma liyA hai| jaina-zikSA aura prAcIna bhUgola para bhI eka-eka zodha huI hai| phira bhI, yaha spaSTa hai ki ina zodha me abhI do tihAI choDa itihAsa se sambandhita haiN| isa dazaka kI vizeSatA yaha hai ki anya viSayo me zodha cAlU ho gaI hai aura isameM paryApta pragati apekSita hai| vibhinna yugoM ke vividha sAhitya ke sAMskRtika aura sAmAjika vivecana evaM tula nAtmaka adhyayana hame vikAsa ke caraNoM kA mAna karAte haiM aura apanI sthiti ko mUlyAMkita bhI karate haiN| (za) tulana tmaka adhyayana meM atu mAraNI 3 se spaSTa hai ki 1972-83 jaMga siddhAnta kathAo evaM anya vidyAo ke jeneTara - rUpI yA bhASAyI rUpoM ke tulanAtmaka adhyayana 2-50 pratizata kI vRddhi huI hai| zo kI yaha dizA samavAyAtmaka dRSTi ko vikasita karane, samakAlIna evaM bhinnakAlIna vicAroM ke vikAsa va itihAsa ko samajhane ke lie atyanta Avazyaka hai| yaha pratyeka yuga ke vikAsa ke mUlyAMkana kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa hai| isa kSetra meM rAma kathA, pramANazAstra, yoga, AcArazAstra, karmavAda, bhAvA vikAsa Adi para aneka adhyayana sAmane Aye haiN| ve adhyayana prAyaH kinhI do viziSTa pakSoM para hI AdhArita pAye gaye hai| upayogitA evaM mahattA kI dRSTi se samagrataH tulanAtmaka adhyayana apekSita hai| vibhinna dharmoM evaM dezoM me rAmAyaNa kA adhyayana eka prArUpika udAharaNa hai| aneka viSaya abhI ina adhyayanoM meM samAhita hI nahIM ho pAyeM hai| jaina vidhAoM meM varNita vaijJAnika mAnyatAoM kI samIkSA iname se eka hai| isa kSetra meM kucha upAdhinirapekSa zodha eka nayA AyAma de rahI hai| ina adhyayanoM kA samagra Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 varSa 36, ki02 pratizata bar3hAne kI mahatI AvazyakatA hai| rUpatA kI pratiSThA hameM lokottarIpa paTanAmoM kI satvanA (ba) vijJAna : ke prati bhI prerita kara skegii| jaina vidyAoM ke Agama, Agametara dhAmika aura (sa) videzoM meM jaina vidyA zoSa: dArzanika sAhityameM bhautika jagata saMbaMdhI vivaraNa sphuTa jaina vidyA bhAratIya vidyA kA eka mahatvapUrNa baba hai| rUpa meM pAye jAte haiN| ye bhautikI, rasAyana, vanaspati evaM isake adhyayana ke binA bhAratavidyA kA jJAna adhurA ho prANizAstra, bhUgola, jyotiSa, gaNita, AhAra aura auSadhi mAnA jAtA hai| phalataH isa deza ke atirikta anya dezoM zAstra Adi se saMbaMdhita haiN| ye vivaraNa tatkAlIna jJAna meM bhI isa vidyA ke antargata yA svataMtra rUpa se baina ke nirUpaka hai| ina vivaraNoM kA viSayavAra saMkalana evaM vidyAoM ke adhyayana, adhyApana aura zodha kI ora dhyAna tulanAtmaka adhyayana Avazyaka hai / ina vivaraNoM kI samI- gyaa| yaha eka acarajakArI tathya hI hai ki jaina pivAnoM kSAtmaka prAmANikatA nayI pIr3hI kI dhArmika AsthA ko para Adhunika dRSTi se zodha kA prArambha bArahavIM sadI balavatI bnaavegii| ke antima dazaka meM videzoM meM hI haa| isa sambanta meM isa kSetra meM zodhakartA to aneka haiM, para upAdhi hetu aneka jaina vidvAnoM ne vivaraNa diye haiM para yodhanAmikAnoM zodha kI mAtrA meM kamI hI AI hai| abhI taka gaNita(2), meM DA. jaina ne hI inheM 1973 aura 1983 meM sthAna pudgala, paramANuvAda, bhUgola evaM sraSTi vidyA para eka-eka diyA hai| inheM dekhane se lagatA hai ki 1983 kI nAmikA sAmane AI hai| Ayurveda meM do zodhe pajIkRta haiM, eka nAma ko chor3akara 197kI anukRti hI hai| dasa sphuTa lekha avazya prakAzita hue haiN| isa kSetra me zodha kI varSoM meM videzoM meM jaina vidyAoM para koI upAdhihetuka paryApta saMbhAvanAeM hai| ise prerita karane ke lie varIyatA zodha na huI ho, isa para vizvAsa nahIM ho paataa| phalataH se isa kSetra meM chAtra vatiyAM denI caahie| sAtha hI, zodha- isa nAmikA kI apUrNatA ke bAvajUda bhI, yaha anumAna nirdezako ko bhI ina viSayoM meM zodha karAne meM gahana ruci sahaja hai ki videzoM me jaina vidyA zoSa adhikAMza meM lenI caahie| jarmanI meM huI hai| vibhinna vivaraNoM ke anusAra-mAMsa, yaha prasannatA kI bAta hai ki ina dizAoM meM upAdhi AsTriyA, amarIkA, rUsa, iMglaiMDa aura jApAna meM bhI nirapekSa zodha paryApta hotI dikha rahI hai| madhya pradeza aisI jaina vidyAoM para zodha ho rahI hai| isa zoSa ko bhI zodha kA prArambha se hI agraNI rahA hai| pro0 jI0 Ara0 nAmikAo meM samAhita karanA caahie| isa zodha meM jaina, epha0 sI0 jaina, je0 sI0 sikadara aura ena0epha0 Agama, lalita sAhitya, bhASA vijJAna evaM nyAyazAstra ke jaina yahI rahe hai| muni zrI mahendra jI, je0 esa0 javerI, vividha pakSa Aye haiN| eka abhinandana anya meM isakI ke0 ela0 lor3hA, esa0 esa0 liraka Adi vidvAno ne jhAMkI dekhI jA sakatI hai| yaha harSa kA viSaya hai ki jaina vidyAo ke aneka vaijJAnika pakSoM ko sakalita aura aneka jaina vidvAna aba videza jAne lage haiM aura pUcha baina vivecita kara aneka pustikAe aura zodhapatra prakAzita saMsthAeM bhI isa dizA meM ruci letI dikhatI haiN| yaha saMparka kie hai| inakA eka saMkSipta rUpa do abhinandana graMthoM ke aura ruci bhaviSya meM prakAzita hone vAlI nAmikAoM kI vijJAna khaNDo me dekhA jA sakatA hai| lokottara gaNita ke ukta apUrNatA dUra kara skeNgii| kucha zodhapatroM ne to videzI patrikAo me bhI sthAna pAyA uparokta vizleSaNa se spaSTa hai ki 1973-3 hai| ye viSaya aise haiM jinake prAcIna vivaraNoM kI satyatA dazaka meM jaina-vidyA-zodha meM lalita sAhitya kA hI sahabhautika yA yAMtrika cakSuno se parakhI jA sakatI hai| inake yoga rahA hai| anya kSetroM meM guNAtmaka aura parimANAtmaka adhyayana se vaijJAnika vikAsa ke itihAga me jaina vidyAoM donoM hI dRSTiyoM se zodha kAphI kama hai| lekhakakA ke yogadAna kA mUlyAkana kiyA jA sakatA hai| vibhinna vizvAsa hai ki naI pIr3hI anusaMdhAna ke naye vitijoM kI vaijJAnika pakSoM kA tulanAtmaka adhyayana aura unakI anu- ora adhika dhyAna degii| - kAnija, rIya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromaNidAsa kRta : 'dharmasAra satasaI' 0 zrI kundanalAla jaina prinsipala, dillI jaya caturSa saMdhi prAramyatecaupAI-zreNika sunaha karma utapAti, ___jAte jIva hoya bahu bhAMti / UMca nIca baha dukha ko dharatA, ApuhI kartA ApuhI bhuktA // 1 puNya pApa jaba karanI kara, UMca nIca padavI taba dharai / karahi pApa jo mana vaca kAya, magana hoya Aga mada pAya // 2 indriyana paMca viSaya rasa parga, vikathA vyasana kaSAyani lge| kari mithyAtva paMca dukhadAya, e chattIsa prakRti suni rAya // 3 chattIsa prakRti ko baMdhana kara, taba jIva itara nigoda pada gharaM / bhAva kalaMka gahai ati jAsa, yAta nigoda na muMcai vAsa / / 4 janama maraNa dukha sahaM ati bhayo, anaMtakAla jIva bhramatani gyo| baThAraha maraNa janama jIva lahai, eka svAsa meM, jinavara kahai // 5 pohA-chayAsaTha saDsa aru tIna sau puni chattIsa bakhAni / aMtarmuhataM eka meM nigoda maraNa jIva jAni // 6 kAma anaMtAnaMta ju lahai nigoda dukha jo kevalI khai| tinasauM dukha kaho nahiM jAya, maiM manuSya kaMha kahaU banAya // 7 // iti nigoda dukha // caupAI-para jIva mAre apane hetu, kari hiMsA puni aurani deta / porI muTha bhugate para nArI, bahu AraMbha kara ati bhaarii||8 krodha lobha mAyA mada sAdhi, anaMtAnubaMdhI prakRti te vAMdhi / leNyA karma kara saMtApa, raudradhyAna kari bAMdhe pApa | aiso karma jIva jaba kare, taba jIva jAya naraka pada dhrai| bahuta dukha bhugatai tahaM ghora, ___ko budha kahai na jAnahuM ora // 10 sAta naraka haiM dukha kI khAni, tinake nAma ju kahauM bakhAni / ghammA kahi puni vaMsA nAma, meghA aMjana hai dukhadAya // 11 ariThA maghavI mAdhavI sAta, upaje jIva galita tahaM gAta / tega gerA pAthare (De) sunija, nava puni sAta pAMca je munija // 12 tIna eka jAno dukhadAI, aba suna bile kahauM smujhaaii| tIsa lAkha pahale atha jAni, puni paccIsa lAkha dukha dAni // 13 tIsare pandraha lAkha ju kahIja' cauthe puni daza lAkha ju bhaNija / pAMcai tIna lAkha ati suna, chaTai eka lAkha paJcAnave // 14 sAta pAMca lAkha bile ati ghora, sarva lAkha caurAsI jor(dd)| mAta dhanuSa pAMca sau deha, adhaM hIna puni chaTai ju eha // 15 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 26, hi02 anekAnta puni AdhI pAMca agha hoi, Upara iha vidhi ganija soi / hur3a uka deha dharai jIva tahAM, liMga napuMsaka kahie jahAM / / 16 mana maiM dukha upaja bano, apanI deha Apa Apa jo hanau / upajai roga aneka ju Ai, bhUmi svabhAva na naiku suhAi // 17 avadhi vibhaMgA ju tahA~ prakAsa, pUrava baira tahAM ati bhaasai| le le dhana kuTaM tahaM caMDa, bANa bedhi puni dehi ju daha // 18 kaNaM nAsikA kATa doSI, netra kAr3ha mAra ati rossii| ekana jaMtrani perai pApI, mUgarani mAri kara saMtApI // 16 ekana sUlI ropana raca, puni la agni kuNDa me pacai / jhUTha vacana kaha pArI vATa, tAtai agha meM karavata kATa // 20 re re mUr3ha madirA tuma piyo, tAta tohi narka me diyo / aiso kahi sIso pighalAya, mukha maiM bharai mahA dukha pAya // 21 hA hA kari rovai tahaM dIna, bhaya citA kapa tanu chIna (kssiinn)| tila tila khaMDai tahaM puni deha, phira phira mila jyoM pArI neha // 22 tUM re duSTa mAMsa bahu bhakhyo, aba tUM jAni naraka meM lakhyo / aiso kahi tAmo (tAmra) tahaM oTi, mukha meM dehi kara puni ghoTi // 23 para nArI bhugatI sukha hetu, aba tohi Ani milI iha kheta / tAtI(garma) loha putariyA lAla, le saMyoga karo tatkAla // 24 hA hA dava deva nita kara, puni tahaM deha ApuhI jrai| Apasa meM dukha deM ami'ghora, agarani seja luTAra jora // 25 bahatI nadI baitaraNI jahAM, mahA durgadha rudhira jala tahA / tAmaiM bori (Dubokara) kara zata khaMDa, __ kRmi aneka kATa ati caMDa // 26 tAr3a vRkSa dIsa asi patra, Upara parahi Ani bahu jatra / chinna bhinna hoya tinakI ju deha, gire vANa jyo barasa meha // 27 karavata kATi kara do bheda, puni china milahi karahiM bahu kheda / agni kuNDa me DAra jAri, puni lai pAre jala me DAri // 28 pUraba baira suni cita me dharai, mAro mArote saba mila kreN| asura kumAra puni dehiM batAya, uTha krodha puni aMgana mAya // 26 sarpa siMha aru gIdha bahu jAti, dharai vikriyA nAnA bhAti / Apa Apa me puni te bharkha, pUrava baira bhAva saba lkhai||30 mana eka lakSa loha ko piMDa, kSaNa me gale mahA pracaMDa / zIta uSNa dharatI hai jahAM, bahuta dukha jIva pAvahiM tahAM 31 sakala jIva ke pudgala pAi, tau vana khAta na bhUkha bujhAi / aisI kSudhA sadA dukha bahai, sarasoM samAna na ke bahUM lahai // 32 sakala samudra ko jala ju pIje, tau tRSA nahIM pUraNa hUje / baMda eka nahI kabahUM pekhe, aise sadA kAla dukha dekheM // 33 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromaNidAta 'dharmasAra satasaI' kahI Ayu utkRSTa vakhAni, sAgara eka prathama agha jAni / sAgara tIna dUsarI mahI, ___sAgara sAta tIsarI kahI // 34 dasa sAyara cauthe dukhadAI, pAMce satraha sAgara AI / chahe meM naraka hoi bAbIsa, sAta meM puni jAnahu tetIsa // 35 prathama dUsaro agha dukhadAI, - rAjU eka suno tuma rAya / agha pAMco kI saMkhyA kahI, - rAjU eka eka hai sahI // 36 dohA-rAjU eka nigoda puni, kahI UcAI jAni / adhauloka saba jAnija rAja sAta pramANa / / 37 naraka sakala iha vidhi kahai sakala pApa phala jAni / gaNadhara jo varNana kare to vana sakai bakhAni // 38 iti naraka dukha varNana // atha tiyaMca karanI phala varNana :caupAI-apratyAkhyAna caukar3I vAdhe, Arta dhyAna sadA ani maadhai| ciMtA zoka moha adhikAra, ___lezyA nIla kAma bahu bhAra / / 36 hiMsA hetu karahi prapaca, yAta jIva hoya niryaca / zIta uSNa varSA adhikAra, kSudhA tRSA bhaya dukha apAra // 40 jabahi jIva mithyAtvai Avai, vikala traya gati nizcaya pAvai / mithyAtva thApanA thApa jabahI, nAnA yoni jIva dharai tabahI // 41 nAhara siMha krodha te hoya, - mAna udaya khara labhai soya / hoya parevA (kabUtara) viSayani lIna, puni te narka par3e ati hIna // 42 bahuta moha ta preta batAi, . ajagara sarpa lobha te jAi / rAta ko bhojana je nara kara, aruvA gIdha hi durgati parai // 43 paradhana-pAya pokhi nija gAta, tapa japa sayama dharai na bAta / yAtai bahuta bhAra ati vahai, UTa, vRSabha, mahiSA gati kahai / / 44 anagAlyo jala pIvai pApI, .. durgati dukha lahai sNtaapii| yaha tithaMca dukha kI khAni, ko paDita saba kahai bakhAni / / 45 // iti tiryaMca karanI phala / / . pratyAkhyAna caukaDI kahie, hoya manuSya zubhAzubha kiye / azubha karma te khoTI jAti, lahai jIva gati nAnA bhAMti / / 46 muni kI nindA kor3hI hoya, . mahA duHkha bhugataM nara moya / jinavara dharma droha ati kara, hoya nIca puni durgati para // 47 para nArI dekhe akulAya, bahuta vikAra karai dukhadAya / darsanAvaraNI hoya ju badha, yAta jIva hoya puni adha // 48 kari kutIrtha hiMsA Anada, . mithyA mAraga thApa phada / para jIva chedana dekhe aga, yAta jIva hoya maraM pagu // 46 le nirmAlya pokhaM gAta, kuTumba sahAya kara sukha vAta / yAta kuTumba nAza ati hoya, bhava bhava dukha dekhe nara soya // 50 dhana je pAya dharma nahi kara, tRSNA kara hiMsA zira dharai / hoya nirdhanI yAta rIkha, ghara para phirahiM na pAvai bhIkha // 51 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, 441 ki02 pUjA hetu kAhuM phala diyo, lobha jAni ke Apahi liyo| yAta hoya putra kari hIna, saMtati mukha dekhe nahIM dIna // 52 para viyoga kari parahiM satAvai, iSTa hAni nara yAta paavN| bAra bAra ati karahiM ju zoka, yAta hoya aniSTa sajoga // 53 jinavara vANI lopaM mUr3ha, vikathA vacana kahai ati guuddh'| jJAnAvaraNI baMdha soya, yAta bhava bhava mUrakha hoya // 54 kutsita ta kari daDa deha, samakita bheda na jAne eh| bhavanatrika me je nara bhrama, anaMtakAla tahaM mithyA garma // 55 jina guru dekha na mAtho namai, apanI icchA jaha tahaM bhrama / yAta para ghara hoya ju dAsa, zIta uSNa bhugatai ati trAsa // 56 vezyA dAsI bhugata pApI, kutsita viSaya karai staapii| yAta hoya napuMsaka doSI, manasA viSa jara ati roSI // 57 mAyA kari je phaMda banAva, para ko mohi Apa sukha paaye| sadA karai viSayani kI bAta, nArI deha ghare jIva yAta // 50 uttama karanI manasA AnaM, uttama deva dharma guru jAne / chor3e kapaTa muddha mati lIna, yAta puruSa hoya pravINa // 56 vidyA dAna sadA hita dehi, te nara paMDita padavI lehi| dukhita dekhakai karuNA Avai, te nara roga leza nahIM jAne // 6. alpa vitta meM dehi judAna, guru kI sevA kara pati maan| bhava bhava te nara bhugatai bhoga, bahu dhana pAya bhalo saMyoga // 61 para upakAra kara je prANI, dIraSa bAyu lahai zubha vaannii| kara sAdhu sagata mana lAya, ___ uttama kula upaja sukhadAya // 12 je jina mandira rahi anUpa, tahAM dharma bahu baDhe sarUpa / puni jina vimba bharAvaM sAra, lakSaNa vyaMjana sahita suDAra // 63 bhatra caMvara siMhAsana ghara, candropama bhA maNDala kre| dudubhI sahita kara karatAla, jhAlara ghaNTA tAla rasAla // 64 jhArI kalaza dhUpa ghaTa-jahAM, jaloTa kanikA sohai taho / gIta nRtya vAdita bajAya, karahi mahotsava bahu dhana laay|| saMgha sahita pani tIratha cala. sita kSetra baha puNya mil| pUjA vastu dravya ati dhanI, mahA sugaMdha ujvala ati bnii||61 pUjA vastu bhaga nahI kI, hoya pApa ati dharmahi choja / sakala vastu jaisI guru kahI, vidhi sau kara bApa nara sahI // 67 saMgha sahita dehiM bahu dAna, pUjA karibaddha rAvaM maan| iha vidhi karahi pratiSThA hoya, pakravartI pada pAvaM soya // 15 hoya RSi ati suba kI bAni, ko paMDita sahaM kaharavAni / ra aba gaja caurAsI lAkha, koTi caurAsI kiMkara rAkha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ziromavidAsa kRta 'dharmasAra satasaI' jasa pama nama meM carbAha suraMga, koTi aThAraha kahe turaMga / chahasa cAlIsa je pattana jAni, koTi chapAna grAma bakhAni // 70 bIsa sasa sundara pura kahIjaM, caudaha sahasa vAhana puni lahIje / basa ninyAnave kahai batAya, droNA mukha tuma jAnahu rAma // 71 beTa sahasa SoDaza ati vasaM, ' dIpa jo chappana tinakai disaM / sahasa aTThAIsa vana vahaM soIM, koTi eka pArI mana mohe / / 72 koTi eka hala calahi jusIra, tIna koTi go birakA bhIra / kula kAya rUpa catura adhikArI, sahasa chayAnave nArI pyArI / / 73 sahasa battIsa nartakI jAni, dAsI dAsa ko kahai bavAni / caurAsI bana mandira sAla, nava nidhi caudaha ratana vizAla // 74 (pRSTha 14 kA zeSAMza) kaThUmara, ciMcaNI, (cilagojA ) nArikela, baTa, seMvala, tAla / puNya-vRkSa- campaka, kacanAra, kaNavIra, (karnara ), Tauha, kauha, babUla, jAsavaNNa, (jAti ?), zirISa, palAza, bakula, mucakunda, arka, madhuvAra / sa evaM puSpa latAeM lavaMga, pUgaphala, birihilla, salla, sandarbha-sUcI 1. nirNayasAgara presa bambaI se prakAzita (1602 ii0)| 2. mANikacandra di0 jaina graMthamAlA bambaI se prakAzita ( 1316 I0) / 3. dekho bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jainadharma kA yogadAna pR0 115 / 4. prAkRta TaiksTa sosAiTI, vArANasI se prakAzita ( 1914 I0) / 12. de0 ra sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana khAlI 1974 I0) / aThAraha sahasa mlecchapati rAya, kara jor3e sone basu pAya / battIsa sahasa vidyAdhara Isa, 14.30 vArazAstra bhaNDAra jayapura kI prathasUciyAM bhA. 2 14-22. 60 vaDhDhamANacariu (sampA0 DA0 rAjArAma jaina ) bhAratIya jJAnapITha dillI pR0 4-7 / kara jor3e puni nAve zIsa // 75 vyaMtara deva sevA bahu kareM, bhogya vastu le Age dharaM / miSTa AhAra seja sukhadAI, bhoga vilAsa karaM sukha pAI / / 76 dohA - sevAlIsa sahasa jojana kahai, do sau tresaTha jAni / dRSTi cakravartI jAnijaM, gaNadhara kahI bakhAni // 77 bAraha yojana zabda suni puni dharai vikriyA rUpa | sahasa chayAnave rUpa dhari, subhugataM bhoga anUpa // 78 soraThA - cakravartI pada sAra, jinavara pUjA taM lahaiM / upaje Rddhi apAra, ko paMDita tahaM ginu kahai // 76 caupAI - jo jinendra pUjeM mana lAya, mana vaca kAya zuddha dhari mAya / prAta kAla jina pUjA kareM, so nara pApa puMja pari haraM // 50 (kramazaH ) 23 ketakI, kurava, kaNikAra, pATali, sindUrI, drAkSA, punarnavA, bANa, vora, kaccUra / kanda - jimIkanda, pIlU, madana evaM gaMgerI / yunivarsiTI prophe0 ( prAkRta) evaM adhyakSa saMskRta prAkRta vibhAga, 30 dA0 jana kAleja, ArA ( bihAra ) ( magadha vizvavidyAlaya) 23-24. pAsaNAha* 14221-4 / 25-27. de0 baDDhamANacariu, bhUmikA pR0 30-11 / 28-26. pAsaNAhU0 112 / 5-16 / 30. rAjasthAna purAtattva vidyAmandira jodhapura se prakAziva (1963 I0 ) 1 31-32. baDhmANacariu bhUmikA pR0 70 / 33. pAsaNA0 12/7-8 / 34. ve0 pAsaNAha0 1 / 6 / 1-4 | 35-37. de0 dillI jaina DAirekTarI pR0 4 / 38. tIrthaMkara mahAvIra evaM unakI AcArya paramparA 41138 evaM jaina graMtha prazasti saMgraha dvi0 bhAga bhUmikA pR. 04. 39. de0 vAsaNAha0 asya prazasti / 40. vAsaNAha 72. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ur3IsA kI prAcIna guphAoM meM dazita jaina dharma evaM samAja zrI harendra prasAda sinhA udayagiri evaM khaMDagiri parvatoM kI prasiddhi prAcIna pratIka mathurA ke jaina AyAga paTToM para aMkita pAe gaye haiN| jaina guphAeM ur3IsA rAjya ke purI jile meM sthita hai| ye madhyayugIna kAla meM jaba ina guphAoM kA punaruddhAra bhavanezvara relave sTezana se lagabhaga 8 kilomITara pazcima huA, taba yahAM kI dIvAroM para tIrthaMkaro evaM unakI zAsana: meM avasthita haiN| khaMDagiri para eka prAdhunika jaina mandira deviyoM kI mUrtiyAM utkIrNa kI gayIM, jo hameM Aja bhI ina bhI nirmita haiN| guphAo kI dIvAroM para dekhane ko milatI haiN| __yahAM para jaina muniyo ke liye utkhanita ye prAcIna prArambhika utkiNiyo se hameM tatkAlIna samAja kI gaphAe~ meghavAhana vaza ke tIsare prasiddha zAsaka khAravela kI halkI sI jhalaka halkI sI jhalaka bhara milatI hai| tatkAlIna veza-bhUSA evaM fre: kRtiyA~ haiM, jinakI tithi prathama zatAbdI IsA pUrva hai khAra AbhUSaNa ina mUrtiyoM me ImAnadArI se pradarzita kiye gaye vela kA eka atyanta mahatvapUrNa abhilekha udayagiri ke haiN| puruSa mukhyataH dhotI hI dhAraNa karate the, jabaki striyAM hAthI gumphA kI eka dIvAra para utkIrNa hai / ima abhilekha saaddiyaaN| striyo kI sAdiyAM kamara para eka kamara-bandha se jJAta hotA hai ki khAravela jaina dharma kA anuyAyI thaa| se bandhI hotI thIM, tathA AMcala sAmane jhUlatA thA / strIapane zAsana ke terahave varSa me usane jaina muniyo ke lie puruSa koI Urdhva vastra nahI pahanate the / phalataH unakA zarIra ye gaphAye khdvaayii| hAlAMki, yahA~ jaina gati-vidhiyo ke, kamara se Upara vastra-hIna hotA thaa| vizeSa avasaroM para aura bhI pahale prArambha hone kI sambhAvanAo se inkaar| ve gale meM eka kapaDA lapeTate the| puruSa pagar3I bAMdhate the, nahIM kiyA jA sktaa| jisameM sAmarthyAnusAra ratna Adi jar3e hote the| mahilAeM hame ina guphAo ke mAdhyama se jaina dharma se sambandhita sara para sAr3I to DAlatI thI, kintu dhUMghaTa kA pracalana nahIM Hzata adhika sacanAye nahI milatI, kyoMki, jaise ki una thaa| striyo kA veza-bhUSA meM vibhinnatA thI tathA AbhahitoM jaina dharma ke sthAnIya niyama the-mAnava rUpa me SagoM kI bahutAyata thii| puruSa karNAbhUSaNa, hAra tathA kar3e tIrthakaro kI mUrti-pUjA vajita thii| pariNAmataH ina pahanate the, to striyA ina sabake alAvA mekhalA, bAMha tathA gaphAoM kI dIvAro para tatkAlIna samaya meM tIrthaMkaroM kI sara ke AbhUSaNa bhI pahanatI thii| . . mAtiyAM utkIrNa nahIM kI gii| kintu pratIka pUjA ke pracura ghara ke upaskaroM me cArapAI, sTrala, meja, mor3hA; pramANa milate hai| udAharaNa smarUpa udayagiri kI jaya- bartanoM meM kaToriyAM, pleTa evaM ghar3e; evaM gharoM ke anya vijaya gumphA (sakhyA-5) tathA khaDagiri ko ananta gumphA sAmAnoM me chatarI, paMkhe, maMjUSA Adi ina guphAoM meM (saMkhyA-3) kI dIvAro para eka-eka vRkSa aGkita hai, jina utkIrNa dRzyoM meM dekhe jA sakate haiM / udayagiri kI rAnI para puSpAMjali arpita karate hue bhaktagaNa citrita kiye gaye. . gumphA (sakhyA-1) se.utkIrNa sirpha eka dRzya meM eka dohai| puna: udayagiri kI maMcapurI gumphA (saMkhyA-6) me , maMjilA makAna dikhalAyA gayA hai / hAlAMki, mujhyataH vahAM rAja-parivAra ko eka aspaSTa pratIka kI pUjA karate hue pAyegAra eka maMjile makAnoM kA hI pracalena bhAma rahA yA gayA hai| ananta gumphA ko pichalI dIvAroM para hogA, jaisA ki utkiNiyoM ke adhyayana se patA calatA hai jainoM ke 'aSTa maMgalo' me se kucha, yathA :-nadIpAda, gharoM ko vedikAoM se gherane kI prathA bhI Ama tathA lokasthApanA, svastika tathA zrIvatsa utkIrNa haiN| ThIka aise hI priya thii| --(zeSa pR0 12 para) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suketu zreSThI kI kathA jambUdvIpa- pUrvavideha puSkalAvatI deza puNDarIkiNI nagarI me vasupAla nAma kA rAjA rAjya karatA thA / vahA~ eka jainadharma meM atizaya zraddhAlu suketu nAma kA vaizya apanI strI dhAriNI sahita rahatA thaa| vaha eka bAra vyApAra ke lie dvIpAntara jAne ko ghara se nikalakara zivaMkara udyAna me nAgadatta zreSThI ke banavAye hue nAgabhavana ke nikaTa prasthAna karake ThaharA thaa| dhAriNI madhyAhna ke samaya usake lie ghara se rasoI taiyAra karake vahA~ se gaI / suketu atithi saMvibhAga vrata dhAraNa kiye thA. isalie vaha muniyoM ke Ane kI bATa dekhane lgaa| itane meM guNasAgara muni apanI pratikSA ke pUrI hone para varyA ke lie vahAM se nikale suketu ne unakA vidhipUrvaka par3agAna karake ata rAyarahita AhAra diyA, jisake prabhAva se paMcAzcarya hue tathA suketu ke adhika nirmala pariNAmo ke kAraNa sAr3he tIna karor3a ratnoM kI varSA huii| nAgadatta zreSThI ne yaha kahakara ki "ye mere nAgabhavana ke AMgana meM barase haiM, isalie mere haiM" unheM apane ghara le gyaa| parantu ve ratna thor3I dera me Apa hI Apa jahA ke tahAM cale gaye / taba nAgadatta phira ikaTThe karake unheM le gayA parantu Azcarya kI bAta hai ki ve vahIM ke vahI phira pahuca gye| yaha dekha kara krodhita ho nAgadatta ne una ratnoM ko phor3ane kA vicAra karake eka ratna ko zilA para de mArA, kintu vaha phUTA nahIM, ulaTA lauTakara usake lalATa meM jora se lgaa| yaha dekhakara devo ne haeNmI karake usakA nAma maNinAgadatta rakha diyA / / taba nAgadata atizaya krodhita ho mahArAja asupAla ke samIpa lAkara bolA- he deva, maiMne jo nAgabhavana banavAyA hai, usake Age ratnoM kI varSA huI hai| mo Apako unheM apane bhaDAra me maMgAkara rakhanA caahie| rAjA ne kahA- aisA akAraNa dravya mujhe nahI cAhie parantu nAgadatta mAnA nahI paize meM jA giraa| taba rAjA ne usake adhika Agraha se unheM apane bhaMDAra meM maMgAkara rakha liyaa| parantu thor3I hI dera me ve vahIM ke vahIM pahuMca gye| rAjA ne pUchA- aisA kyoM huA ? taba kisI ne kaha diyA ki suketu zreSThI ke die hue munidAna ke prayAsa se ye ratna barase hai, isIlie zAyada aisA huA hogA / taba rAjA ne 'binA vicAre hAya ! maiMne yaha kyoM kiyA', isa prakAra pazcAtApa karate hue suketu ko bulAyA / vaha paMcaratna aura kalpavRkSo ke phUla lekara AyA aura mahArAja ko bheMTa kie| unhoMne kahA seTha jI maiMne jo binA soce-vivAre akRna kiyA hai, use kSamA karake mukha se apane ghara rhie| taba zreSThI ne - kahA - mahArAja, Apa mere svAmI haiM, kSamA karane kI kauna sI bAta hai / ratno kI kyA bar3I bAta hai ? prayojana ho bo jitane cAhe ratna isa sevaka ke ghara se magA liijie| rAjA ne kahA- tumhAre ghara meM rakhe hue ratna kyA mere nahIM haiM ? jaba AvazyakatA hogI, taba magA lUgA / zreSThI prasanna hokara apane ghara gayA aura sukha se rahane lagA / rAjA suketu para itanA prasanna huA ki jo koI suketu kI prazasA karatA thA usase vaha prasanna hotA thA aura maNinAgadatta kI jo stuti karatA thA usase dveSa karatA thaa| eka dina rAjA ne suketu kI bahuta prazaMsA kI, paraMtu use jinadeva nAma kA eka zreSThI saha na sakA / isalie bolA- mahArAja Apa suketu ke rUpa guNa kI prazaMsA karate haiM to kIjie / aura yadi dhana-vaibhava kI karate ho, to pahale mere sAtha dhana-vAda karAie aura jo jIte usI kI prazaMsA kiijie| yaha sunakara suketu ne kahA-aizvarya kA kyA ghamaMDa karatA hai ! cupa raha jinadeva ne kahA-puruSa ko koI kIrti kA kAma karanA cAhie, isalie maiMne prArthanA kI hai ki tuma mere sAtha dhana-vAda karo / suketu bolA - jainI ko bAda karanA ucita nahIM hai tathApi jinadeva ne Agraha nahIM chor3A aura suketu ko dhana-vAda svIkAra karanA pdd'aa| 1 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 39, phi02 anekAnta donoM ne pratijJApatra likhakara rAjA ke hAtha saupa die ki jo hAregA, jItane bAlA usakI lakSmI le legaa| pazcAt donoM ne apane-apane ghara jAkara maidAna me sAre dhana kA Dhera lagAyA aura rAjAdikoM ne donoM ke dhana kI parIkSA kara suketu ko vijayapatra de diyaa| kyoMki dhana bhaDAra usI ke yahAM adhika thaa| taba jinadeva bolA ki yathArtha meM maiM jItA huuN| kyoMki suketu sarIkhe sakhA kI sahAya se Aja Anada saMsAra ko bar3hAne vAle moha-mahAripu ko maiMne jIta liyA hai| aisA kahakara sabase kSamA mAMga suketu ke rokane para bhI jina deva ne sasAra-deha-bhogoM se virakta ho jinadIkSA le lii| taba suketu jinadeva ke putra ko umakI sampUrNa lakSmI dekara dAnAdika satkAra karatA huA sukha se rahane lgaa| maNinAgadatta suketu ke vaibhava ko dekha nahI sakatA thA, isalie usane eka dina apane nAgAlaya meM tapazcaraNa pUrvaka nAgoM kA ArAdhana kiyaa| pahale nAgadatta kA putra bhavadatta eka arjuna nAma ke cAMDAla ko sabodhana karatI huI yakSI ko dekhakara kAmajvara se pIr3ita hokara mara gayA thA aura usa nAgAlaya me utpala nAma kA deva huA thA / so nAgadatta ke ArAdhana se prasanna ho vaha bolA-he nAgadatta, yaha kAyakne za kyo karatA hai ? nAgadatta--tumhArA ArAdhana karatA huuN| utpala deva bolA-kisa lie? nAgadatta-jisa lakSmI se maiM suketu kI lakSmI ko jIta saka, vaha mujhe tumhAre prasAda se mila jAve, islie| utpala-tuma pUNyahIna ho, imalie tumheM usakI lakSmI nahIM de sakatA huuN| nAgadatta-puNyahIna hUM, isIlie to tumhArI ArAdhana karatA hUM, nahI to tumhArI ArAdhanA kA prayojana hI kyA thA? utpala- lakSmI ko chor3akara aura jo kucha tuma kahoge, mo karUgA / nAgadatta-to, suketu ko mAra ddaalo| utpala-nirdoSa puruSa ko nahIM mAra sakatA / use kucha doSa lagAkara alabattA mAra DAlUMgA / nAgadatta-kisI bhI upAya se mAro, parata maaro| usake marane se maiM satuSTa ho jAUgA / utpana-to maiM bandara kA rUpa dhAraNa karatA hai| mujhe sAMkala se bA~dhakara tuma suketu ke nikaTa le clo| vaha jaba pUche ki yaha bandara kyoM na Aye? taba tuma karanA maiM vana meM gayA thA, vahAM mujhe yaha bandara dikhalAI diyaa| dekhate hI isane pUchA ki kyA degyate ho? maina kahA-tU bandara hokara manuSya sarIkhA bolatA hai ! isane kahA-maiM badara nahI hU~, puNyadevatA hu| merA svabhAva ulaTA hai| maine kahA-sA kaisA? taba yaha bolA-jo merA svAmI hotA hai, vaha jo kucha AjJA karatA hai, use maiM kara lAtA hai| parantu yadi vaha kucha AjJA nahIM de pA hai, to maiM use mAra DAlatA huuN| aura isI viruddha svabhAva se kisI kA Azraya nahI lekara maiM vana me rahatA hai| isakI ukta Azcaryajanaka bAteM sunakara ise Apake pAsa le AyA hUM, yadi Apa me AjJA dete rahane kI sAmarthya hai to ise rakha lIjiga, nahIM to maiM ise chor3a detA huuN| utpala kI bAteM sunakara na gadatta ne vaimA hI kiyA aura sUketu ne usa bandara ko apane yahAM rakha liyaa| rakhate dera nahIM huI thI ki vaha bonA-svAmina, AjJA kiijie| suketu ne kahA-ima nagara ke bAhara aneka jinamadiro se yukta eka ratnamayI nagara bnaao| bandara ne kahA mujhe chor3a dIjie, abhI jAkara banAtA huuN| suketu ne use chor3a diyaa| taba usane bAhara jAkara thoDe hI samaya meM manuSyo ko kautuka utpanna karane vAlA vaisA hI nagara taiyAra kara diyA / aura lauTa kara phira AjJA maagii| taba sUketu aisA kahakara ki 'maiM rAjA ke samIpa jAkara AtA hai, taba taka ta Thahara' rAjA ke pAsa gayA, aura bAlA-deva, maiMne eka nagara banavAyA hai, vahA~ Apa rAjya kiijie| rAjA ne kahAtumhAre puNya ke udaya se vaha nagara banA hai, mo aba vahAM kA rAjya tumhI kro| yaha sunakara suketu rAjA kA AbhAra (zeSa AvaraNa pR0 3 para) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsmaraNa : saMsthAnoM kI surakSA : TeDhA prazna jina logoM ko sampannatA ne rAga-rama aura sukha bhaugo kA kIr3A banA diyA hai, unheM rAga-raga me liptatA ke kAraNa par3hane kA samaya nahI milatA aura jo vipanna hai unheM gujAre yogya Avazyaka sAmagrI juTAne se phurasata nahI miltii| aise me siddhAnta sambandhI khoja pUrNa para manana cintana karane vAle kahA, kitane sambhava hai ? hA, yadA kadA jo paDha bhI lete hoMge unameM kucha to vicakate bhI hoMge ki kahA se naI bAte paidA karake dI jA rahI hai? udAharaNa ke lie jaise 'aparigraha ko mUla jaina saMskRti' batalAkara bhUle hue mUla sUtra kA udghATana karanA, jIvarakSaNa, karuNA, dayA Adi jaise bhAvoM ko ahiMsA na kaha 'lezyA' nAma denA aura vratoM me jaina ke anukUla vita bhAva poSaka 'hisAvrata' jaise nAmoM kI puSTi kara jainatva virodhI, ratipoSaka, 'ahimAvata' jaise nAmoM ko nirasta karanA, jaisI bAte pAThako ke gale kahA taka utaratI hogI / yaha hama nahIM jAnate hA itanA avazya kahate hai ki jaina samAja dhArmika aura pradhAna samAja hai / pichale samaya meM isame paryAptanika bhI rahe haiM aura thor3e bahuta aba bhI hai| kucha loga aise vicAroM ko paDha bhI hai aura kucha loga apane abhimata bhI bhejate hai| hama bhI ho likhate hai vaha binA kisI pUrvAddha ke yaha mAna kara likhate hai ki pAThakoM ke samakA dRSTikoNa rakhe aura pAThaka usame nizcita hI aisA karane se tatva vitana to hotA hI hai, sAtha hI nirNAyaka daura kI sannikaTatA kA mArga bhI prazasta hotA hai / 1 vartamAna ke vAtAvaraNa ko to sabhI jAnate hai / logoM me siddhAnta jJAna aura AcAra-vicAra pAlana kA sthAna miTTI, patthara aura jar3a kI khoja ne beThe hai nae-nae sthAnoM zrI padmacandra zAstrI, naI dillI ko purAne tIrthoM kI jagaha dilAne kI kozizeM bhI loga karane lage hai, sabhI ora AtmajJAna kA hAsa hai| adhika kyA kahe jo sasthAeM dhArmika tatva citana khoja aura sudhAra hetu sthApita uname bhI kahI kahI duSpravRtti dRSTigocara hai hame smaraNa hai ki pahile kabhI jaba hama eka sasthA kA kAryabhAra saMbhAlane pahuce to eka dina hamane dekhA kisanyA ke mukhya kakSa meM saMsthA ke kucha karNadhAra sAmUhie rUpa me baiThe tAza khela rahe the, cAya, pAna kA dau cala rahA thA aura unameM se kaI ko sigareTo ke dhue prAgaNa dhUmAyamAna ho rahA thaa| hama Azcarya me par3a gaye, sarvisa para nae-nae gae the| adhikAriyoM ke bIca kyA kahate ? cupacApa apanA sira dhunate rahe aura socate rahe hAya rI digambara samAja aura usake aise ye karNadhAra tathA hama jaise gulAma paMDita, jinhoMne par3hakara bhI kho diyA jo durAcAra ke virodha meM jUM taka na kara ske| kucha dino bAda avasara pAkara bar3I himmata juTAkara Darate-Darate hamane sasthA ke mukhyAdhikArI se ekAnta meM aise nivedana kiyA jaise mAno hama kisI varadAna pAne kI sAdhama kisI devatA ko manA rahe ho hama socate bhI rahe ki yadi kahI inhe burA laga gayA yA inhone apanI aura apana para kI beijjatI (Insult ) samajhI to hamArA pattA sApha hone me sandeha nahIM / aura yadi inhoMne hameM koI iljAma lagAkara naukarI se nikAla diyA to gRhasthI bhUkho mara jaayegii| kyoMki nizcaya hI aise logoM para nikAla dene se baDA anya hathiyAra surakSita nahI hotA / para ganImata huI ki nikala jAnA hame bar3I bAta nahI thI hama nikAle jAne kI sajA ke sthAna se to isI prakAra ke abhyAsI ho cuke the--eka sukArya ke kAraNa hama burI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29, 39, ki02 anekAnta hara nikAle bhI jA cuke the| aise logo kI dRSTi me aisI adhikAza saMsthAe~ kinhIM kameTiyoM ke adhIna hotI hamArA sukArya aksara kukArya hotA thaa| hama Azvasta rhe| hai| aura kameTiyo ke sadasyoM ke cunAva, saMsthA kI kArya eka jagaha to ruSTa hokara adhikArI ne bar3e roba se vidhi yA tadanukUla yogyatA para AdhArita na hokara jana dayA bhAva dikhAte hue kahA--paDita jI, Apako nikAla yA dhana zakti ke sAtha hote haiN| aura ye zaktiyAM apane kara hama ApakA rikArDa kharAba nahIM karanA cAhate, acchA svabhAvAnusAra saMsthA kI kArya vidhi meM jana, dhana zakti ho Apa istIphA de deN| hameM unakI buddhi para tarasa AyA kI bar3havArI socane taka sImita raha jAtI hai-saMsthA ke ki unheM yaha nahI mAlUma ki unakI khuda kI kImata kyA uddazyA kA pUti se inheM prayojana nahIM rhtaa| kaI sadasya 7 jo samAja kI sampatti para caudharI bane baiThe hai aura to yaha bhI socate hoM ki sasthA meM unake jana adhikAroM saMsthA kI cala-acala sampatti para unake jana aura unakA jinake nikAlane se hamArA rikArDa kharAba ho jaaygaa| pUrA adhikAra ho aura pIr3hI dara pIDhI rahatA rahe, to hamane kahA-ApakI marjI hai to hame nikAla diijie| basa unhoMne hame nikAla diyaa| aura hamArA rikArDa banA Azcarya nhii| dhana aura jana zakti apane adhikAratva meM rakhane kI aisI daur3a meM kahI kahI to kevala hAtha uThAU hI rahA, jaba ki kucha varSoM ke bAda sasthA ke cunAva meM ve loga taka sadasyo me cune jAte rahe ho taba bhI Azcarya apanA rikArDa ga~vA cuke / hama abhI taka ke jIvana meM jaina saMsthAoM meM haiM, rahe aura rheNge| saMsthAe hamArA jIvana hai| nhii| aise me saMsthAeM dhIre-dhIre vivAda bana jAtI hai aura kaI samajhadAra unase hAtha khIMca lete haiN| saMsthA meM bhAga na hameM khuzI huI ki sAMketika sasthA ke tatkAlIna lene taka jo zAnta hote hai ve azAnta ho jAte hai| mukhyAdhikArI ne hamArI bAta gaura se sunI aura hame 'dAda' dii| unake bAda jaba taka hama usa sasthA meM rahe vahA aisA sarvathA hI hotA ho-yaha bhI nahIM hai| hamane tAza khelanA sigareTa pInA, Adi jaise nidya kArya nahIM hue aise adhikAriyo ke sAtha bhI kAma kiyA hai jo saMsthA se bora nA hI saMsthA klava rUpa me logA kA aDDA rahI--- nispRhI, sevAbhAvI aura hamAre (vidvAna) pada ke prati sadA jaise pahale thii| ye saba mukhyAdhikArI ko samajhadArI se vinamra rahe hoN| aura aiso ke pAsa bhI kAma kiyA jinheM apane kAyA se phusata nahIM aura jo bAta-bAta me tAnA hogii| mArate hoM "hama koI nokara to nahIM hai, hame tanakhvAha thor3e prasaMga vaza hama 'jaina stotra' nirvANakANDa kA mmaraNa hI milatI hai aadi|" karA deN| isake par3hane se jaina kI prAcIna Adhunika daNAeM tAtparya aisA ki sasthAoM me yogya-ayogya sabhI taraha sAmane A jAtI haiN| pAThaka soce. taba dharmAtmAo ke loga Ate rahate hai| prayatna honA cAhie ki yogya loga niSparigrahiyoM kI kitanI sakhyA thI eka-eka saMgha meM sasthAoM kI bAgaDora saMbhAle aura yaha cunAva vidhi para hajAroM munirAja hote the aura mokSa jAne vAlo kI saMkhyA nirbhara hai ki kisa prakAra upayukta, yogya aura udAra vyakti bhI saikar3oM meM hotI thii| sagharUpI sasthAo ke karNadhAra kA cunAva ho| phalataH aise vyakti kI kyA parakha ho, ise tIrthakara aura AcArya apane Adarzo me Adarza the| una sabhI ko dekhanA hogaa| anyathA, jana sAdhAraNa ke lie saMsthAoM se Aja kI sasthAo kI tulanA kiijie| taba Aja kI adhikAMza-saMsthAe~ prAya: iMTa, patthara, cUne aura pUrI bAgaDora karmaTho ke hAthoM thI aura aba gAhe-bagAhe dUdha dhana ke Dhera jaisI cala-acala sapatti mAtra banakara raha gaI kI rakhavAlI billI ke hAtha jAnA bhI apavAda nahI / hai aura katipaya jana unhai bAtmasAt kie baiThe hoM taba bhI burA na maaneN| yahAM hama vyaktigata sasthAoM kI bAta Azcarya nhiiN| aise logoM kI dRSTi meM sasthAoM kI parinahIM kara rahe aura kahane ke adhikArI bhI nhiiN| hamArA bhASA hI badalI hogii| astu, "jo jo dekhI vItarAga ne, prayojana una saMsthAoM se hai jo sAmAjika dharohara hai| so so homI vIrA re|" Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie ! prAgama-rakSA : eka samasyA sarvamAnya Agama tattvArtha sUtra kI TIkA sarvArthasiddhi me AcArya pUjyapAda svAmI ne 'zruta matipUrvaM dvayanekadvAdazabheda' sUtra kI vyAkhyA meM Agama-vaktA ke tIna rUpa prastuta kie haiMaura ve vaktA ratnakaraNDa me mAnya deva, guru ke lakSaNa se pUrNa mela khAte haiM aura mUla Agama ke sacce vAhaka ye hI ho sakate haiM tathAhi - 'trayo vaktAraH / sarvajJa tIrthaMkara. / itaro vA zrutavalI | ArAtIyazceti / tatra sarvajJena paramarSiNA paramacintya kevalajJAna vibhUti vizeSeNa arthataH Agama uddiSTaH / tasya pratyakSadarzitvAtprakSINadoSatvAcca prAmANyam / tasya sAkSAcchiSye vRddhayati garddhiyuktaM gaMgadharaM zrutake valibhi ranusmRtagrantha racana maMgapUrvalakSaNa tatpramANa, tatprAmANyAt / ArAtIyepunarAcAryaiH kAladoSasakSiptAyurmativalazikSAnugrahA dazavekAlikAdyupanibaddha tatpramANamarthatastadevedamiti / kSIrArNava jalaM ghaTagRhItamiva / ' -- sarvArtha 1-20 arthAt vaktA tIna prakAra ke hai (1) sarvajJa tIrthakara va sAmAnya kevalI (2) zrutakevalI aura (3) ArAtIya inameM se parama RSi sarvajJa utkRSTa aura acintya kevalajJAna rUpI vibhUti vizeSa se yukta haiN| isa kAraNa unhone artha rUpa se Agama kA upadeza diyaa| ye sarvajJa pratyakSadarzI aura doSamukta haiM isalie pramANa haiM / inake sAkSAt ziSya aura buddhi ke atizaya rUpa Rddhi se yukta gaNadhara zrutakevaliyo ne artharUpa Agama kA smaraNa kara aMga aura pUrvagratho kI racanA kii| sarvajJadeva kI pramANatA ke kAraNa ye bhI pramANa haiM tathA bArAtIya AcAryoM ne, kAla doSa se jinakI Ayu, mati aura bala ghaTa gayA hai aise ziSyoM kA upakAra karane ke lie dazavekAlika prAdi grantha race / jisa prakAra kSIra sAgara kA jala ghaTa meM bhara liyA jAtA hai usI prakAra ve grantha bhI artharUpa meM ve hI haiM isalie pramANa hai / pAThakoM kI jAnakArI ke lie yahAM Agama ke kucha lakSaNa diye jA rahe haiN| ye sabhI lakSaNa AgamoM se uddhRta hai, isalie pramANa hai, kalpita nahI / dekheM - 1. 'tasamuhaggada vayaNaM puvvAva radosavirahiya suddhaM / Agamapidi parikahiya' || niyamasAra 8 1 ' Agamo hi NAma kevalaNANayurassaro pAeNa aNidiyatya visao acitiya sahAo juttigoyarAtIdo / ' - dhavalA pu0 6 pR0 151 'Agama: sarvajJena nirastarAgadveSeNa praNIta / 2. 3. - bhaga0 A0 vijayo0 TI0 23 4. 'Apta vacanAdi nibadhanamarthajJAnamAgamaH / ' - parIkSA 366 nyAtadI0 pR0 112 'Agamo vItarAga vacanam / ' dharma ra pra svo vR. pR. 59 'attassavayaNamAgamo / ' - anu0 cU7 pR0 16 'AptopajJa manulladhyama dRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsArvaM zAstra kApathaghaTTanam / ' 5. 6. 7. -nyAyAvatAra, ratnakaraNDa 6 arthAt - kevalI ke mukha se prakaTa vacana pUrvApara doSarahita, zuddha hai| unake dvArA kahe gaye vacana Agama hai| jo kevalajJAna pUrvaka utpanna huA hai, prAya. atIndriya padArthoM ko ( bhI ) viSaya karane vAlA hai, acintya svabhAvI hai aura yukti ke viSaya se pare hai usakA nAma Agama hai / sarvajJa jo ( niyamata. ) rAga dveSa rahita hai unake dvArA racA gayA Agama hai| Apta vacanAdi se hone vAle padArtha jJAna kA nAma Agama hai| vItarAga vacana ko Agama kahate hai / Apta ke vacana Agama hai / Agama lakSaNa ke uparyukta krama meM sAtavA krama nyAyAvatAra aura svAmI samatabhadra ke mantabyo kA hai / zloka kI utthAnikA meM kramaza: - 'tatkibhUtamiti tadvizeSaNAnyAha ' ( zAstra kaisA hai, usake vizeSaNa kahate hai) aura 'kIdRza tacchAstraM yattena praNItamityAha' (jo unhone race hai ve zAstra kaise hai) likhA hai / arthAt zloka meM die gae sabhI vize paNa AptopajJa ( Agama) ke haiM aura ye vizeSaNa AptopajJa hone ke kAraNa se hI haiN| kahA bhI hai- 'yasmAttadAptopajJa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30, varSa 39,ki. 2 anekAMta tasmAdindrAdInAmanullaghyaM / kasmAt ? tadupajJatvena teSAmanu- hai aura jisake kAraNa ise nikAlo, ise rakho jaisA AMdolaMdhyaM sarvajJa praNItaM zAstra tatastatsAvaM |'-(prbhaacndr cala par3A hai| vRtti 6) arthAt ve Apta dvArA kathita hone se indra Adi yadyapi paM0 pravara ToDaramala jI se pahile, cAmuNDarAya, (AcAryoM) dvArA anulladhya hai, sarvajJapraNIta hone se sarva- paM0 AzAdhara aura rAjamala prati zrAvakoM dvArA aneka hitakArI-sArvajanIna hai| ata hama aisA mAnate haiM ki graMtha likhe gaye aura ve paDita jI ke samakSa (jAnakArI meM) Agama sarvajJavANIrUpa hone se svaya pramANa aura aparIkSya the, para paDita jI ne apane svAdhyAya graMthoM meM unheM smaraNa haiM / isake sivAya Upara likhe Agama lakSaNa (na0 2) me na kara paramparita mAnya AcAryoM (nirgrantha guruoM) ke graMthoM to dhavalAkAra ne spaSTa nirdeza diyA hai ki --- Agama yukti ko hI mammAna diyaa|* yadi sagrantho dvArA racita graMtha Adi ke gocara nahIM hai| aisI avasthA me svaya apramANika, Aga ma hote to paDita jI uname se kisI eka ke nAma kA hama jaisA koI mandabuddhi yadi apanI kamajora buddhirUpI to ullekha karate, jaisA unhone nahI kiyaa| phalita kamajora kasauTI para kasa kara Agama meM prAmANikatA lAne hotA hai 50 jI kI dRSTi paraparita AcAryoM ko prAmAkI bAta kare to ise Agama kI avahelanA hI kahA Nika mAnane taka hI sImita rahI hai| sarvArthasiddhi meM jaaygaa| bhalA, kAI madabuddhi sarvajJavANI (Agama) ko AcAryoM ko Agama vaktA svIkAra kiyA hI hai-gRhasthoM parIkSA karegA bhI kaise? eka ora to hama Agama ko ko nhii| svata: prAmANya mAne aura dUsarI aura kinhI vizeSaNo se tAtparya yaha hai ki vartamAna meM Agama ve hI haiM jo usakI parakha kI bAta kara, Agama ko parata prAmANyasiddha Aptakathita aura paramparita prAmANika nirgrantha-guruoM dvArA karane kI bAta kare to yaha Agama ke svata. prAmANya kA (jamA ki sarvArtha siddhi meM kahA gayA hai) nivaddha hoM / anya virodha hI hogaa| kRtiyo ko hama AgamAnasArI kaha sakate haiM aura vaha bhI saca to yaha hai ki hama digambara sarvajJa kI mUlavANI gAraNTI ke binA / kAraNa spaSTa hai ki gahasthiyoM me 'anAaura zruta kevaliyo dvArA sakalita aga pUrvo kA sarvathA tmArtha vinA rAgaH' pana ghaTita nahI hotA aura ve viSayo lopa mAna baiThe* yA zeSa rahe dRSTivAda zruta * kI sImA meM kI AzA se rahita, nirArambhI aura niSparigrahI nahI hote na raha sake aura kucha loga 'anAtmArtha vinArAgaH' kI aura ina guNoM ke binA ve Apta ora nirgrantha guruoM jaisA avahelanA kara sagraMtho aura Arambhiyo kI kRtiyo ko Agama nirdoSa vyAkhyAna nahI kara skte| Agama lakSaNoM se aura me mizrita kara unhe AgamarUpa me argha car3havAne lage, taba sarvArthasiddhi 1-20 kI TIkA se bhI hamAre kathana kI pUrNa Agama kI parIkSA kI bAta paidA huii| jabaki alpabuddhi puSTi hotI hai| aura parigrahiyo ke lie Agama-parIkSaNa kArya sarvathA azakya amuka ko rakkho, amuka ko nikAlo jaisI eka lakSyahai-'muNDe muNDe matibhinnAH / '- jaisA ki Aja ho rahA vikRti ke nivAraNArtha hama pahile bhI kaha cuke haiM ki * "digambaro ne pATaliputra me sakalita Agamo ko mAnane se inkAra kara diyA aura unhoMne yaha ghoSaNA kara dI ki aga aura pUrva naSTa ho gye|' -jaina sAhi0 iti-pUrva pIThikA pR0 466 * 'zvetAmbara paramparA jima dRSTibAda zruta kA uccheda mAnatI hai usI dRSTivAda zruta ke agrAyaNIya aura jJAnapravAda pUrva se SaT khaDAgama, mahAvadha, kaSAyapAhuDa Adi digambara siddhAnta grantho kI racanA huI hai|' -jainadarzana (pa. mahendrakumAra nyAyAcArya) pR013 ...... upayogI granthani kA kiMcita abhyAsa kari TIkA sahita samapasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, gommaTasAra, labdhisAra, trilokasAra, tatsvArthasatra ityAdi zAstra ara bharaNAsAra, puruSArthasiddhayupAya, aSTapAhuDa, AtmAnuzAsana Adi zAstra ara zrAvaka muni kA AcAra ke prarUpaka aneka zAstra, ara suSThukathA sahita purANAdi zAstra ityAdi aneka zAstra haiN|' -mokSamA0 prakAzaka (prayama adhikAra) - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie 'mandiroM meM mUla ke sivAya koI bhI vaha kRti na rakhI jaba hamane paramparita prAmANika nigrantha AcAryoM kI jAya jo kinhI paramparita AcAryavarya kI na ho| isameM mUla kRtiyoM mAtra ko mandiro meM rakhane kI bAta kahI to hamArA bhAva 'AgamarUpa meM na rakhI jAya' aisA rahA hai| eka pramukha ne hamase kahA- isase to Agama bhASA se ajAna jaisA ki hamane apane lekha ke prArambha me spaSTa bhI kara logoM kA saMkaTa bar3ha jaaygaa| hamane kahA-apanA saMkaTa diyA hai-'amuka Agama hai, aura amuka Agama nahIM hai, bacAo yA mUla Agama kI rakSA kro| donoM bAteM tabhI amuka ko nikAlo, amuka ko rakho aimI carcA cAroM ora ho sakatI hai jaba vidvanmukha se mUla kA (maukhika rUpa) artha hai', Adi / ukta prasaMga hama Aja bhI duharAte hai aura cAhate sunA jAya / artha ke maukhika hone se kisI galata rikArDa haiM ki vivAda zAnta karane ke lie sabhI prakAra kI ghusapaiTha banane kI zaMkA bhI na rahegI aura Agama bhI surakSita roka dI jAya / pUrvAcAryoM ke Adeza nusAra paramparita rhegaa| prArambhika samaya me aisA hI hotA rahA hai| nigrantha AcAryoM kI racanAe hI Agama zreNI meM mAnI jAMya bhApAntarakAro kI lekharUpa meM bhASAntara karane kI udAratA aura anyoM-kRta bhAvArtha, vizeSArtha, khulAsA artha aura sva. bhI Aja saMbhAvina bhAvI vidvatmamAja ke vaMza ko le baiThane taMtra racanAoM ko (jinase matabheda --vivAda panapa sakatA hai) meM eka kAraNa banI hai ? kyoMki Aja sabhI ko bhASAntara Agamana kahA jAya / bhale hI ume AgamAnusArI zreNI me, sulabha haiM - cAhe ve galata hI kyo na ho-loga unheM par3hate (binA kisI gAraNTI ke) rakha liyA jA sakatA ho| hai| unheM vidvAnoM kI AvazyakatA pratIta nahIM hotI aura kisI prakAra kI koI mImA na hone se eka mandira me to ve vidvAnoM ke utpAdana se mukha mor3a baiThe haiN| pAThazAlAeM hamane eka abhinandana grantha taka ko zAstra kI caukI para, bhI samApta prAya haiN| paMDinoM ne AnI pIDhI taiyAra karane svAdhyAya ke rUpa me dekhA hai / yAnI kucha bhI ho, koI graMtha se bhI isIlie virAma liyA hai ki aba mamAja ko unakI ho, cala mandira me --2mI paramparA cala par3I hai| moca AvazyakatA nahIM / bhASAntaroM kI bahutAyata se pahile eka lenA cAhie ki mamosaraNa koI aimI lAibrerI nahIM hai samaya thA jaba sarasvatI sadA lakSmI ke sira para baiThatI thI jahAM sabhI prakAra ke graMtha rakha die jAya / mandira kI apanI -loga paDitoM ko sammAna dete the, jabaki Aja lakSmI ne maryAdA hai, mandira me zAstra-bhaNDAra hai, jisame mUla aura sarasvatI ko dAsI banA liyA hai| dUsarI bAta ina bhASAprAmANika divyadhvani hI sthAna pA sakatI hai| pUjA aura jaina taro se yaha huI ki pAgama me anAgama bhI ghasapaiTha karane padoM kI pustakeM vItarAgabhakti ke lie rakhI jA sakatI hai| lagA --galata bhASAntara bhI argha pAne lage-jinavANI hama jina, jaina, jinavANI aura apane vidvAn gurugaNa aprAmANika (mizrita) hone lgii| aura tIsarI bAta jo tathA gurusamo ke zraddhAlu hai| loga jina bhASAtarakAra vidvAno sarvAdhika bhayAvaha hai vaha hai --mUla Agama ke bhAvo lopa kA ke guNagAna kareMge, zAyada una vidvAno ke apekSAkRta hama prasaga / jaba sabhI loga mUla kI upekSA kara mAtra bhASAntara adhika bhakta hoNge| kitano hI ko to hama kisI hada taka par3hate rahege to eka samaya aimA bhI AyegA jaba mandiroM meM prAmANika bhI mAnate hoge| para, hamase yaha pApa na ho zeSa bacA mUla-Agama bhI rakhA-rakhA jIrNa-zIrNa ho jaaygaa| sakegA ki hama unhe 'jina' aura nirgrantha AcAryoM ke sama logoM ke jJAna meM to usake rahane kA prazna hI nhii| biThA, unake bhASAntaro Adi ko jinavANI ke sAtha argha hama yaha bhI jAnate hai ki hamArI ukta yojanA se dilA jinavANI kI avahelanA kreN| unake bhASAntara cAhe dhArmika-sAhitya ke prati vyApArI manovRtti ke logoM ke bahamata kI dRSTi meM ThIka hI kyo na ho? hama to una mana aura unake vyApAra ko dhakkA laga sakatA hai, ve isakA bhASAntaroM ko AgamAnukUla bhI ho sakate hai aisA kaha, virodha bhI kareM to hame Azcarya nhii| para, hameM yaha bhI Agama nahIM haiM- aimA hI kaheMge / hamArA yaha bhI vizvAsa iSTa nahIM ki kisI vyApAra ke lie dharma aura Agama kA hai ki svayaM koI bhASAntarakAra bhI apane bhASAntara ko svarUpa hI badala diyA jAya / socane kI bAta yaha hai ki Agama ghoSita karane kI ceSTA na kregaa| astu : jisa dharmake apane mUla-Agama hI surakSita nahI raheM usa dhama Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, barSa 36, ki.2 ke anyAyo kaise surakSita raha sakate haiM ? phira to aisA hI nae prakAzana ke vyApAra ko banda kara prAcIna mUla mAgama hogA ki apane ko jana ghoSita karate raho aura jaisI cAho granthoM ke prakAzana, paThana-pAThana para bala diyA jaay| dharmavimukha pravRttiyAM karate raho / Akhira, rajanAza bhA tA kyA kaheM ? Aja jana-dRSTi prAyaH 'para' para kendrita bhagavAna na hote hue, apane ko bhagavAna dhoSita 'kae baiThe haiN| ho baiThI hai, sabhI 'para' ke sudhAra ko lakSya banAe hue hai| hama eka bAta phira kaha deM ki hama jo vicAra dete hai pUchate haiM hamArA lar3akA kaise dharmAtmA raha sakegA yA amuka namra hokara dete haiM aura ve hara vyakti ko vicAra kara nirNaya anya kA sudhAra kaise ho sakegA? naI pustakeM chapAne aura ke lie hote hai, kisI khaMDana-maMDana yA uttara-pratyuttara ke anya sAdhAraNa meM unake pracAra ko bhI unhoMne isIlie lie nahI hote / pasada Ae~ to grahaNa kareM anyathA chor3a cuna rakhA hai / aise logoM ko mAlUma honA cAhie ki yadi deN| yaha hama isalie bhI likha rahe haiM ki koI sajjana inheM unakA jJAna, dhyAna aura AcaraNa ThIka hogA to Age sabhI samAja meM vighaTana kA muddA na banA leM jaisI ki Aja prathA ThIka hogA / ataH unheM pahile apanA vyavahAra sudhArane para cala paDI hai| hamArI bhAvanA yahI hai ki-mUla Agama bala denA caahie| Aja netA cillAte haiM, koI sanatA sarakSita-nirdoSa rahe, vidvAnoM kA utpAdana ho, pAThazAlAeM nahIM, netA ko khIma uThatI haiN| yahI khIma yadi netA ko caleM aura mala-Agama ko vidvanmukha se maukhika rUpa me par3hA apane AcaraNa ke prati uThe, taba kAryasiddhi ho| hamArA aura sanA jAne kI paripATI puna: cAla ho| mokhika ima- nivedana hai ki netAgaNa aura sarvasAdhAraNa, sabhI mala jinalie tAki koI galata rikArDa na bane-mabhI vidvAn vANI ko gurumukha se par3he, use samajheM aura tadanurUpa AcaraNa vibhinnamati ho sakate hai--koI artha me caka bhI sakate hai| kareM to sabhI dhArmika prasaga sahaja sthira aura unnata ho hama bArambAra vinamra prArthanA karate rahe hai ki amUlya jina- sakate hai aura jinavANI bhI surakSita raha sakatI hai| vANI kI rakSA hetu halke aura kAlpanika yadvA-tadvA lekhana -sampAdaka (pR0 24 kA zeSAMza) guphAo meM utkIrNa dazyo se hame tatkAlIna jaina-samAja aMkana hai| rAjA apanI digvijayoM meM hamezA do paricAyakoM meM pracalita Amoda-pramoda ke mAdhyamo evaM sAdhanoM kA bhI dvArA ghirA dikhAyA gayA hai, jinameM eka karA AbhAsa milatA hai| manorajana ke lie khela-kUda, saMgIta, hai tathA dUsarA patAkA / ye dono cIjeM rAjakIya mahatva kI natya tathA jhIla-vihAra prAdi kA pracalana Ama thaa| nRtya- hai| yuddha-vijaya kara vApasa Ane para rAjA kA samAroha saMgIta para striyoM kA ekAdhipatya lakSita hotA hai / bAMsurI pUrvaka bhavya svAgata hotA thaa| eva madaMga Adi vAdya-vanda guphAo meM utkIrNa dRzyoM meM striyoM kI dazA para bhI ina kalAkRtiyoM se sakate haiN| AkheTa ke dazyoM meM logoM ko hiraNa kA paDatA hai| samAja meM striyoM kA sammAna thaa| uskiSiyoM zikAra tIra-dhanuSa se, siMha kA zikAra bhAloM se tathA meM kaI striyoM ko apane patiyoM ne sAtha dhArmika anuSThAnoM kA zikAra gadA evaM bar3e-bar3e DaMDoM se karate hue evaM anya samAroho meM bhAga lete hue dadhita kiyA gayA MATAT yA hai| yaddha evaM dvandva ke dRzya bhI dekhane ko hai| unheM hAthI kI savArI karate hue tathA AkheTa meM bhAga milate hai| yuddha ke dRzyoM kA adhyayana karane se patA calatA lete hae bhI citrita kiyA gayA hai| hai ki yuddha me tIra-kamAna tathA talavAra eva DhAla Adi isa prakAra hama pAte haiM ki yadi ina prAcIna smArakoM vyavahAra hotA thaa| satariyoM ko talavAra evaM unameM utkIrNa matiyoM Adi kA gahana adhyayana kiyA ke alAvA bhAlA evaDe se lesa bhI dikhalAyA gayA hai| jAe to tatkAlIna jaina samAja ke vibhinna pahaloM para jAnA paDasavAroM tathA hAthI-bala kA samAveza vistRta prakAza par3egA tathA bahuta-sI naI jAnakAriyAM thaa| yuddha meM rAjA ko svaya senA kA netRtva karate hue mileNgii| neharU nagara, paTanA-100013 dikhabAyA gayA hai| eka dRzya meM cAra ghor3o se jute ratha kA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtmAnubhavI paramparita nirgrantha prAcAryoM kA grantha-kartRtva 'divya dhvani kari upadeza ho hai / tAke anusari gaNadharadeva aMga prakIrNakarUpa grantha gUMthe haiN| bahuri tinake anusAri anya-anya AcAryAdika nAnA prakAra granthAdika kI racanA kareM hai|' 'bahari ketaka kAlatAI thore aMgana ke pAThI rahe (tinane yaha jAnakara jo bhaviSya kAla meM hama sArikhe bhI jJAnI na raheMge, tAtai grantha racanA Arambha karI aura dvAdazAgAnukala prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, dravyAnayoga ke grantha race) pIche tinakA bhI abhAvabhayA / taba AcAryAdikanikari tinake anusAri banAe grantha vA granthani ke anusAri banAe grantha tinahI kI pravRtti rhii|' 'prathama mUla upadeza dAtA to tIrthakara bhae so to sarvathA moha ke nAzata sarva kaSAyanikari rahita hI haiN| bahari granthakartA gaNadhara vA AcArya ne moha kA manda udaya kari sarva bAhya-Abhyantara parigraha ko tyAgi mahAmandakaSAyI bhae hai| tinake tisa maMdakaSAyari kiMcit zubhopayoga hI kI pravRtti pAie hai|' 'mUlagrantha kartA to gaNadhara deva hai te Apa cAra jJAnadhAraka hai ara sAkSAt kevalI kA divyadhvani upadeza suna haiM tAkA atizaya kari satyArtha hI bhASa hai| ara tAhI ke anusAri grantha banAva haiN| so una granthani virSa to asatyArthapada kaise gUthe jAMya ara anya AcAryAdi grantha banAva haiM to bhI yathAyogya mamyagyAna ke dhAraka haiN| bahuri te tina mUla granthani kI paramparA kari grantha banAva hai|' 'bahari vaktA kA vizeSa lakSaNa aisA hai jo yAkai vyAkaraNa, nyAyAdika vA bar3e-baDe jaina zAstrani kA vizeSa jJAna hoya to vizeSapane tAko vaktApano zo meM / bahuri aisA bhI hoya ara adhyAtma-ramakari yathArtha apane anubhava jAke . na bhayA hoya so jina dharma kA marma jAne nAhI, paddhatikari hI vaktA hoya hai| adhyAtma rasamaya sAMcA jina dharma kA svarUpa vAkari kaise pragaTa kiyA jAya / nAte AtmajJAnI hoi to sAMcA baksApano hoi / ' -mokSamArga prakAzaka, pahilA adhikAra (pR0 26 kA zeSAza) mAnatA huA ghara AyA / Ate hI bandara bolA-svAmin , AjJA dIjie / suketu bolA-acchA aba sabako le jAkara mere usa navIna nagara meM tthhraao| bAta kI bAta me usane aisA hI kara dikhaayaa| aura sUketu ko usakI strI dhAriNI mahita rAjabhavana me le jAkara mihAmana para baiThAyA aura phira AjJA mAgane lgaa| taba muketu ne kahA-gaMgAjala lAkara dhAriNI sahita merA rAjyAbhiSeka karake rAjyamukuTa phnaao| bandara ne vaimA hI kiyA aura AjJA mAgane lgaa| suketu bolA-nAgadattAdi saba logo ko mahala makAna dekara unako akSaya dhanadhAnyAdi se pUrNa kara do| usane tatkAla hI vaisA bhI kara diyA, aura phira AjJA maaNgii| taba suketu ne khisiyAkara kahA, acchA mere rAjamahala ke Age eka khaMbhA gAr3akara usakI jaDa se eka sAkala bAMdha usa sAkala ke sire para eka kar3e me apanA sira phaMsAkara jaba taka maiM nahI roka, taba taka khabhe ke Upara caDha aura nIce utara / becAre bandara ne isa AjJA ke anumAra do-tIna dina taka khabhe para vaha kasarata kI, parantu jaba suketu ne nahIM rokA, taba thakakara vaha vahA se bhAga gyaa| saketa seTha bahuta samaya taka rAjya karake eka dina apane sira meM zveta bAla dekhakara sasAra se virakta ho gyaa| isalie vaha apane putrako rAjya dekara rAjA vasupAla se apane ko chur3A arthAt AjJA le maNinAgattAdi bahata logoM ke sAtha bhIma bhaTTAraka ke nikaTa digaMbara muni ho gayA aura tapasyA karake mokSa ko prApta huaa| dhAriNI bhI tapakara acyuta svarga meM deva hii| maNinAgadattAdi yathAyogya gatiyoM ko prApta hue| suketu ke ghara se nikalate hI vaha devamayI nagara lopa ho gyaa| isa prakAra eka bAra ke dAna ke phala se suketu ko devadurlabha sukha prApta hue aura aMta me mokSa prApta huaa| isaliye saba logoM ko dAna-dharma meM tatpara rahanA caahie| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R.No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka matyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya paura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / nagrampa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM. paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... navagya-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa sNgrh| pacapana pranthakAro ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM shit| saM.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15.0. samAdhitantra aura iNTopadeza: pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola pora dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jana .. pyAya-dIpikA : mA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 sa0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sN.anu.| 1.... jaina sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhubasutta : mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNaparAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa NisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSTo bhaura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / jaina nibandha-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA jyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha soSiyA jana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): saM050 bAlacanda siddhAnta zAstrA pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pacandra zAstrI, bahucita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 2-00 mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI papacandra zAstrI Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 10 vArSika mUlya : 6) 10, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAraka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| sampAdaka parAmarza maNDala ma. jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka bhI papracyA zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra mevA mandira ke lie, gItA priMTiMga ejensA, rI0-105, nyUsIlamapura, dillii-5|| se mudrita / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bora sevA mandira kA traimAsika anakAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavora') varSa 36 : ki03 julAI-sitambara 1986 isa aMka meMkrama viSaya 1. anekAnta-mahimA 2. gaNIndra gautama kA 2500vAM nirvANa varSa ___ --DA. jyoti prasAda jaina 3. kAmadeva pradya mna-DA. indurAya 4. dharmasAra satasaI : zrI kundanalAla jaina dillI 13 5. mahAkavi dhavala aura unakA 'harivaMzapurANa' -zrImatI alakA pracaMDiyA 6. mahAkavi arhadAsa : vyaktitva evaM kRtitva -DA0 kapUracanda jaina, khataulI 7. bhagavatI ArAdhanA me tapa kA svarUpa -ku. nizA, bijanaura 8. mukti me karuNA : eka visaMgati -zrI padmacandra zAstrI, naI dillI 6. patana kA kAraNa : parigraha -zrI papracandra zAstrI, naI dillI 10. jarA socie: -sampAdakIya 11. varI-vANI-smaraNa A0pR0 2 prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karNI-vANI-smaraNa -saMsAra meM jahAM parigraha hotA hai vahI pArasparika saumanasya kI prakriyA samApta ho jAtI hai| ata: manuSyoM ne vicAra kiyA ki jaba parigraha anartha kA mUla hai taba ise aise kAryoM meM lagAo jahAM isake dvArA azAnti na ho| parantu yaha to jisa pariNAma kA hai, jahA~ gayA apanA kArya kregaa| aura kI kathA chor3o, mandira me gayA to vahAM para bhI isane apanA rAjamAyA / mandira ke nidhi-rakSaka ke hRdaya meM aisA abhimAna utpanna kiyA ki "maiM mandira kA khajAJcI huuN|" phUlakara kuppA ho gyaa| (20-1-51) -dravya anarthakArI hai parantu mandira kA dravya to sabase adhika anarthakArI hai| jo manuSya mandira ke dravya kA svAmI bana jAtA hai vaha zeSa ko tuccha samajhane lagatA hai aura jo mandira kA dravya jisake hAtha meM rahatA hai usako apanA samajhane lagatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki samaya pAkara daridra bana jAtA hai aura anta meM janatA kI dRSTi meM usakI pratiSThA nahIM rhtii| ataH manuSyatA kI rakSA karane vAle ko ucita hai ki mandira kA dravya kabhI bhI apane nijI upayoga meM na laave| dravya vaha vastu hai jisake vazIbhUta hokara manuSya nyAyamArga se cyuta hone kI ceSTA karane lagatA hai| (10-3.53) -vAsanA meM aneka prakAra ke sakalpa rahate hai jo prAyaH pratyeka manuSya ke anubhava meM A rahe haiN| yahI kAraNa hai jo loka me prAya: sabhI duHkhI dekhe jAte haiN| sukha kA anubhava usI ko hogA jo saba cintAo se rahita ho jaave| anya kI kathA choDo jo ghara choDa dete haiM ve bhI gRhastho ke sadaza vyagra rahate hai / koI to kevala paropakAra ke cakra me par3akara svakIya jJAna kA durupayoga kara rahe hai / koI hama tyAgI hai, hamAre dvArA saMsAra kA kalyANa hogA aise abhimAna me cara rahakara kAla pUrNa karate haiN| (31-5-51) -yadi antaraga gRddhatA hai taba tyAgI honA samAja ko bhAra hai| AtmA jJAtA-dRSTA hai, isakA upayoga kro| usame harSa-vipAda mata karo; anyathA vaha u.ya jo AyA hai, nirNi hokara bhI AgAmI bandha kA janaka hogaa| jaisegaja snAna to karatA hai; snAna meM pUrva dhUli kA sambandha vilaga ho jAtA hai| parantu phira navIna dhali kA saMDake dvArA sambandha kara letA hai aura prAcIna dazA kA bhoktA hotA hai| (ApADha sudI 5) -zAnti kA mArga isa lokeSaNA se pare hai| loka pratiSThA ke artha tyAga vrata sayamAdi kA arjana karanA dhUla ke artha ratna ko carNa karane ke samAna hai| pacendriya ke viSayo ko sukha ke artha sevana karanA jIvana ke lie viSa bhakSaNa karanA hai| jagata ke manuSya AtmIya svArtha ke lie hI koI kArya karate hai / yaha koI nindA kI bAta nahI / sAmAnya manuSyo kI kathA to choDo kintu jo vidvAn hai vaha bhI jo kArya karate hai AtmapratiSThA ke lie hI karate hai / yadi vaha vyAkhyAna dete hai taba yahI bhAva unake hRdaya meM rahatA hai ki hamAre vyAkhyAna kI prazaMsA ho arthAt loga kaheM ki mahArAja ! Apa dhanya hai, hamane to aisA vyAkhyAna nahIM sunA jasA zrImukha se nirgata huaa| hama logoM kA saubhAgya thA jo Apa jaise satpuruSoM dvArA hamArA grAma pavitra huaa| grAma hI nahI Aja hama logo ke gRha Apake caraNasparza se pavitra ho gye| mahAna puNya kA udaya hotA hai tabhI Apa jaise mahAtmAo kA milApa hotA hai| ityAdi vAkyoM ko sunakara vyAkhyAtA mahodaya hRdaya me prasanna ho jAte hai| (24-6-51) -Ajakala saba manuSya netA banane ke prayAsa me haiM / jo manuSya AtmIya guNo kA vikAsa karane meM asamartha hai, nirantara vyana rahatA hai, jisakA koI lakSya nahI aisA uddezya zUnya manuSya kyA upakAra karegA ? jo svayaM daridra hai vaha para kA poSaNa kyA karegA ? jo svaya andhA hai vaha para ko mArga nahI dikhA sktaa| isI taraha jo svayaM AtmajJAnazunya hai vaha para ke hita kI vArtA kyA karegA? (26-7-51) (varNI-vANI bhAga 3 se sAbhAra) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 36 kiraNa 3 } mI mana anekA paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra - nirvANa saMvat 2511 vi0 saM0 2043 anekAnta mahimA anaMta dharmaNastasvaM pazyanto pratyagAtmanaH / kAnmayo mUrtinityameva prakAzatAm // jeNa viratA logassa vi vavahAro savvA raga Dii / bhavanekaguruNo Namo praraNegaMtavAyassa // paramAgamamya bojaM nimiddha jAtyandha-sindhurabhidhAnam / tamsa julAI-sitambara 1686 nayamitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // mamicchAraNa samUha mahiyassa pramayasArassa / jiNavaraNassa bhagavao saMviggasuhAhigamassa // paramAgama kA vIja jo, jainAgama kA prANa / 'anekAnta' satsUrya so, karo jagata kalyANa // 'anekAnta' ravi kiraNa se, tama ajJAna vinAza / miTa mithyAtva- kurIti sava ho saddharma prakAza // dharmA eat athavA caitanya-parama- AtmA ko pRthaka-bhinna rUpa darzAne vAlI, anekAntamayI mUrti - jinavANI, nitya trikAla hI prakAza karatI rahe- hamArI antajyoti ko jAgRta karatI rahe / jisake binA loka kA vyavahAra sarva thA hI nahIM bana sakatA, usa bhuvana ke guru -- asAdhAraNaguru anekAntavAda ko namaskAra ho / . janmAndha puruSoM ke hastividhAna rUpa ekAMta ko dUra karane vAle, samasta nayoM se prakAzita, vastu svabhAvoM ke virodhoM kA manthana karane vAle utkRSTa jaina siddhAnta ke jIvanabhUta, eka pakSa rahita anekAntasyAdvAda ko namaskAra karatA hUM / mithyAdarzana samUha kA vinAza karane vAle, amRtasAra rUpa; sukha pUrvaka samajha meM Ane vAle; bhagavAna jinake ( anekAnta garbhita) bacana ke bhadra (kalyANa) hoM / 000 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNIndra gautama kA 2500vAM nirvANa varSa 01. jyoti prasAda jaina antima tIrthaMkara bhagavAna baddhamAna mahAvIra (I0pU0 ho gii| aura usane apane samasta ziSyoM sahita bhagavAna 500-527) ke dharmatIrtha meM una sarvajJa-vItarAga-hitopadezI mahAvIra kA ziSyatva saharSa svIkAra kara liyaa| tabhI se jinanAtha ke pazcAt sarvaprathama sthAna unake agraziSya evaM vaha pAvana ASADhI pUrNimA loka me gurupUrNimA ke nAma se pradhAna gaNadhara bhagavat indrabhUti gautama kA hai| pratyeka zubha- prasiddha rahatI AI hai| gautama svAmI ke anuja vAyabhati kArya ke prAraMbha meM par3he jAne vAle maMgala-zloka-"magala evaM agnibhUti tathA anya unhI jaise ATha diggaja paNDita bhagavAna vIro, maMgalaM gautamo gaNI" Adi meM bhI bhagavAna bhI apane-apane ziSya samUhoM sahita usI samaya dIkSita hue, mahAvIra ke sAtha hI sAtha gautama gaNeza kA maMgala smaraNa aura gautama sahita bhagavAna mahAvIra ke ye gyAraha gaNadhara nitya kiyA jAtA hai| bane / agale dina, zrAvaNa kRSNa pratipadA ke prAta:kAla vastutaH bhagavAna mahAvIra kA tIrthaGkaratva taba taka sUryodaya kI prathama kiraNa ke sAtha, abhijita nakSatra meM, sArthaka nahI huA jaba taka ki unheM gautama svAmI ke rUpa nikaTastha vipulAcala ke zikhara para, jahA~ usa samaya meM sarvathA upayukta gaNadhara kA suyoga prApta nahIM ho gyaa| samavasaraNa-sabhA juDI thI, caturvidha zrIsagha (muni-AyikAbhagavAna ko kevala jJAna kI prApti vartamAna bihAra rAjya zrAvaka-zrAvikA) ke samakSa trailokya-pUjita jagadguru tIrthakara me RjukUlA nadI ke taTavartI jabhika (jamhai) grAma ke mahAvIra kI sarvakalyANakArI divya dhvani khirI, vAhara eka zAlavRkSa ke nIce, IsA pUrva 557 ko vaizAkha kyoMki use jhelane me sarvathA samartha gautama rUpI gaNIndra kA zukla dazamI ke aparAhna meM, huI thii| indrAdi devoM ne suyoga mila gayA thaa| pariNAmasvarUpa, usI dina, usI Akara pUjotsava kiyA, samavasaraNa bhI racA gayA, kinta samaya, usI sthAna para vIra pramu kI prathama dezanA ke sAtha bhagavAna kI vANI nahI khirI-vaha 66 dina taka mauna unake dharmatIthaM kI utpatti huI, unake dharmacakra kA pravartana rahakara vihAra karate rahe, aura ASAr3ha zulka pUrNimA ke huA, zrI vIra unake zAsana kA OMnamaH huaa| bhagavAna dina magadha mahArAjya kI rAjadhAnI rAjagRha aparanAma mahAvIra rUpI himAcala se prasUta vaha zruta-saritA rUpI paJcazailapurake vaibhAra parvata para A viraaje| usI dina, jJAnagagA, gurugotama ke mukharUpI kuNDa se niHsRta hokara hI vahIM svataH prerita hokara, athavA vaTaka-veSI indra kI preraNA "sabaMsattvAnAhitAya, sarvasattvAnAM sukhAya" loka meM pravAhita se samasta veda-vedAMgoM kA adhikArI AcArya dvijottama indrabhUti gautama apane ziSya samudAya sahita, Atma-tatva sarvajJa bhagavAna ke divyopadeza ko hRdayaMgam karake viSayaka apanI zaMkAoM ke samAdhAnArtha padhArA / samavasaraNa gautama gaNeza ne usake sAra-saMkSepa ko suvyavasthita rUpa se ke madhya gandhakuTI ke Upara antarIkSa virAjamAna una aMga-pUrva jJAna meM nibaddha kiyaa| tIrthakara bhASita evaM zrImat kevalajJAna-sAmrAjya-padazAlI parama tejasvI ahaMta gaNadhara gaMthita isa divya zrRta ke do vibhAga the-aMgaparamAtmA ke sAkSAt darzana prApta karate hI usa khyAti praviSTa meM AcArAMga Adi bAraha aMga the, jinameM se antima prApta vidvat ziromaNi viprazreSTha mahApaNDita indramati daSTipravAdAMga ke pAMca vibhAga the| ina vibhAgoM meM sarvAdhika gotama kA sampUrNa jJAnamada vigalita ho gayA, vaha vinamra mahatvapUrNa pUrvagata-jJAna jo caudaha pUrvo meM vibhakta thA, aura evaM vinayAbhUta ho gayA, usakI samasta zaMkAe~ svata:nimala jisameM janopadiSTra tatvajJAna, siddhAnta evaM darzana kA pUrva Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNIndra gautama kA 2500 vA nirvANa varSa paraMparA se calA AyA jJAna samAviSTa thaa| eka vibhAga meM bhagavAna mahAvIra ke sAdhika eka darjana caritra hai, unake paurANika anuzrutiyoM evaM itihAsa ke AdhArabhUta prathamAnu- samasAmayika evaM uttaravartI zreNika, jIvaMdhara suvarzana seTha, yoga yA dharmakathAnuyoga kA sUtra rUpa se vyAkhyAna thA / isa abhayakumAra, dhanyakumAra, zAlibhadra, jambU svAmI Adi ke aMgapraviSTa ke atirikta agava hya zruta meM 14 prakIrNa yA caritra race gaye, bhadrabAha, syUlibhadra, kAlaka, kundakunda payannA sakalita the| sAmAnyatayA isa sampUrNa jJAna ko Adi kaI AcAryoM ke bhI caritra likhe gaye, parantu dvAdazAMga-zruta athavA 'gyAraha aga-caudaha-pUrva' kahA jAtA gaNadharadeva gautama svAmi kA eka bhI nhiiN| gotama-pRcchA, hai| jaina-dharma-saskRti ke mUlAdhAra isa dvAdazAMga zruta ke gautama svAmi samAya jaisI do eka paravartI prakIrNaka mUlasrota evaM arthakartA to bhagavAna tIrthaMkara deva hai, kintu racanAe~ haiM, kintu ve caritra koTi meM nahIM aatiiN| usake granthakartA, upasaMhArakartA, vyAkhyAtA evaM prakAzana digambara paramparA ke guNabhadrIya uttarapurANa, puSpakartA zrI gaNadhara deva haiN| dantIya mahApurANa tathA anya mahApurANoM ke antargata tadanantara, kaI zatabdiyoM taka yaha zrutAgama rUpI jJAna- mahAvIra carita me, aura asaga, vivudha, zrIdhara raighu, gaMgA guru-ziSya paramparA se maukhika dvAra se hI pravAhita sakalakIti Adi ke mahAvIra-caritro meM prakANDa vaidika hotI rhii| kAladoSa se usame zanaiH-zanaiH hrAsa eva AcAryo, gotaya gotrIya brAhmaNa indrabhUti gautama ke bhagavAna vyucchatti bhI hone lgo| antata: IsvI san ke prArama ke mahAvIra ke samakSa Ane, unakA ziSyatva svIkAra karane lagabhaga, zrutarakSA kI bhAvanA se prerita hokara kaI zruta aura unake pradhAna gaNadhara ke pada para pratiSThita hokara dharAcAryoM ne aga-pUrvo ke tadAvaziSTa jJAna ke adhika unakI divya dhvani kI dvAdazAMgo meM gUthane kA saMkSipta mahatvapUrNa evaM upayogI azo ko pustakArUr3ha kara diyA ullekha mAtra hai| aura kaI anyoM ne mUlazrutAgama ke AdhAra se tadanusArI vividha-viSayaka svatantra grantha bhI racane prArabha kara diye| digambara paramrA ke sarvopari siddhAntagranthoM, dhavala evaM pAcavI zatI I0 ke uttarArdha me zvetAmbara paramparA-sammata jayadhavala me bhagavAna mahAvIra ke arthakartRtva evaM tIrthotpAdana tadAvaziSTa Agama yA AgamAza bhI pustakArUr3ha kara diye kI dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa se prAcIna gAthAo ke AdhAra gye| ubhaya AmnAyo ke inaAgamo eva Agamika grantho se prarUpaNA karate hue jo vizada eva mahatvapUrNa varNana kiyA para vividha eva vipula TIkA sAhitya bhI racA jAne lgaa| gayA hai vaha isa pariprekSya me dhyAtavya hai / gautama ko isa prakAra jina-bhAratI kA eka bhavya prAsAda uttarottara bhagavAna ke sammukha lAne vAle preraka nimitta ke rUpa meM unnata eva vizAla hAtA calA gayA jo kisI bhI anya saudharmendra kA bhI bahudhA ullekha hai| digambara paramparA ke prpr| ke ghAmika sAhitya se guNavattA, vaividhya evaM pUrANo, paurANika caritro eva kathAgrantho Adi ke prArabha vipulatA kI dRSTiyo se ikkIsa hI hai, unnIsa nhii| me prAya: yaha kathana rahatA hai ki rAjagRha ke vipulAcala to jaina sAskRtika paramparA kI isa mahato upalabdhi para racita samavasaraNa me magadha nareza zreNika gItama svAmI kA pradhAna zreya zAyada bhagavAna mahAvIra se bhI adhika se ukta kathAnaka vizeSa ko jAnane kI jijJAsA karatA hai, unake apaziSya, pradhAna gaNadhara eva suyogya uttarAdhikArI aura taba gautama svAmi usa purANa, caritra yA kacA kA indrabhUti gautama ko hai| kintu vicitra bAta hai ki sampUrNa vyAkhyAna karate haiN| vAyubhUti aura agnibhUti, donoM jaina sAhitya me unakA eka bhI vyavasthita purAtana jIvana- indrabhUti gautama ke anuja-sahodara the bhArI vidvAna the aura caritra upalabdha nahI hai, na to digambara paramparA meM aura unhI ke sAtha dIkSA lekara dvitIyAdi gaNadhara bane yaha na ho zvetAmbara paramparA me| bhagavAna mahAvIra ke pUrvavartI ullekha bhI hai| yaha bhI prAyaH sarvatra pratipAdita hai ki jisa tIrthakaroM aneka zalAkA puruSo tathA anya kaI prasiddha puruSo dina bhagavAna mahAvIra ne nirvANa lAbha kiyA usI dina, evaM mahilAoM ke bhI paurANika caritra likhe gye| svayaM prAyaH usI samaya, gautama svAmi ne kevala jJAna prApta Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 36 ki. kiyaa| mahAkavi asaMga ke anusAra gautamAdi kA janma evaM tathApi digambara paramparA ke vRttAntoM se ve saba milakara nivAsa sthAna gautama nAmaka grAma thA, raIdhu unheM polAsapura paryApta adhika evaM vistRta haiN| unake anusAra gautama Adi grAma kA nivAsI rahA batAte haiM, aura zvetAmbara sAhitya apApApurI (pAvApura) meM Ayojita somila nAmaka gRhastha meM unheM gobara yA gobara grAma kA nivAsI batAyA hai| ke yajJa meM bhAga lene Aye the-ve vahI se bhagavAna ke samayavahA~ yaha bhI batAyA hai ki unake pitA kA nAma vamubhUti saraNa meM Aye the, apane grAma meM nhii| sabhI gaNadhara maura mAtA kA pRthvI thaa| isa viSaya me bhI donoM paramparAeM vibhinna gotrIya brAhmaNa vidvAna the| ina granthoM meM bhagavAna ekamata haiM kigautama svAmi kA nirvANa mahAvIra-nirvANa se mahAvIra aura gautama svAmi ke saMbaMdhoM ko lekara aneka 12 varSa bAda huA kintu nirvANa sthala ke viSaya meM kucha rocaka evaM bodhaprada prasaga bhI prApta hote haiN| uttarAdhyayana matabheda hai-ekamata guNazIla-caitya batAyA hai jisakA samI- sUtra meM to tI0 pArzva kI paramparA ke AcArya kezikumAra karaNa pAvApurI ke nikaTastha vartamAna guNAvA se kiyA aura tI0 mahAvIra ke gaNadhara gautama ke madhya huA rocaka jAtA hai, kucha anya vipulAcala ko tathA kucha sammedazikhara saMvAda bhii| gautama bha0 mahAvIra se 8 varSa jeThe the, arthAt ko unakA nirvANa sthala batAte haiM / yativRSabha, guNabhadra, unakA janma IsA pUrva 607 me huA thA, dIkSA evaM gaNadhara puSpadanta Adi ne bhagavAna mahAvIra ke bAraha gaNadharoM ke pada prApti I0pU0 557 me, kevala jJAna I0 pU0 527 me nAma bhI diye haiM, kintu yaha spaSTa nahIM kiyA ki kyA ve aura nirvANa I0 pU0 515 meM / isa prakAra 1985 I0 meM saba brAhmaNa the, athavA unameM koI kSatriya Adi bhI thaa| gaNadharadeva gautama svAmi ke nirvANa ko 2500 varSa ho unake mAtA-pitA, nivAsa sthAna Adi kA bhI ullekha ho cake / zvetAmbara samAja me to isa mahotsava ko manAne nahIM hai| uttarapurANa meM gautamasvAmi ko Aditya nAmaka kA abhiyAna bhI calA, kaI patra-patrikAo meM vizeSAMka bhI devavimAna se cayakara isa bhava meM AyA bhI batAyA hai| nikAle, kintu vizeSa kucha huA nahI / digambara samAja isa yaha bhI prAyaH sabhI ne pratipAdita kiyA hai ki gautama samasta / viSaya me udAsIna hI pratIta hote haiN| jina zAsana ke veda-vedAMgoM (cAra veda, cha: bedAMga, tathA cAra upAMgoM) meM parama upakAraka parama guru gaNadhara deva gautama svAmi kA niSNAta thA. aura gaNadhara pada para pratiSThita hote hI vaha guNa smaraNa aura unake, sucaritra kA prakAzana pracAra to mati-zruta-avadhi-mana:paryaya nAmaka cAra jJAnoM aura sapta- honA hI caahie| RddhiyoM kA svAmI bana gayA thaa| zvetAmbara paramparA ke bhagavatIsUtra, upAsakadazAMga. uttarAdhyayana, Avazyaka niyukti jyoti nikuJja, Adi AgamoM meM gautama viSayaka phuTakara jJAtavya milate haiM, cArabAga, lakhanaU-226016 (pR0 12 kA zeSAMza) vivAha kA prastAva bhejatI hai jise rukmI asvIkRta pUchatA hai to vaha kucha nahIM btaatii| ataH kruddha pitA kara detA hai taba pradyumna aura zAmba cANDAla kA rUpa use cANDAloM (pradyumna zAmba) ko de detA hai| bAda banAkara "bhojakaTa" nagara pahuMcate haiN| apane madhura meM anucaroM se vastusthiti jJAta hone para rukmI utsava saMgIta se rukmI kA mana moha lete haiM aura sagIta ke pUrvaka donoM kA vivAha karavAtA hai| sAdhArukRta ke prabhAva se hI unmatta gaja ko vazIbhUta karate haiN| upa- "pradya zna carita" meM isa vezadhArI pradyumna zAmba, hAra ke rUpa meM ve rukmI se vaidarbhI kI mAMga karate haiM "rUpacanda" (rukmiNI kA bhAI ko pakar3a dvArikA le para bhojakaTa nareza unheM tiraskRta karatA hai| rAtri jAte haiN| vahAM kRSNa eva rukmiNI se svAgata Atithya me pradyumna vidyAbala se vaidarbhI ke kakSa meM praviSTa pAkara rUpacanda saharSa vaidarbhI kA vivAha pradyumna se hokara usase gandharva vivAha kara letA hai| prAta:kAla kara detA hai (54) sahANa cimA dekhakara mI varSI se pasake viSaya meM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmadeva prathamna jaina paramparA meM mAnya caubIsa kAmadevoM meM se ikkIsaveM kAmadeva pradyumna kumAra the| ye tIrthaMkara neminAtha ke samaya meM hue tathA ye nemiprabhu ke cacere bhAI nArAyaNa zrIkRSNa ke garbha se utpanna jyeSTha putra the| prayumna apane atizaya saundarya, bhadbhuta bala parAkrama aura kautuka pUrNa lIlAoM ke kAraNa atyadhika prasiddha hue| unake AkarSaka jIvana-carita ko vibhinna purANo eva carita-kAvyo me vistAra pUrvaka varNita kiyA gayA hai| isa nibandha me pradyumna kumAra kI kathA ko AcArya jinasena kRta harivaza purANa ke AdhAra para prastuta kiyA hai kyoMki vaha prAcIna graMtho me se eka hone ke sAtha-sAtha adhikAMza "pradyumnacarita" kAvyoM kA upajIvya rahA hai| anya grantho kI kathA kA antara evaM vaiSamya "phuTanoTa" me spaSTa kiyA gayA hai / AkAzacArI nArada muni ke "dvArikA" Agamana ke sAtha hI "pradyumnakathA kA bIjAropaNa ho jAtA hai|' nArada, yAdavarAja zrIkRSNa kI sabhA me sammAna prApta karane ke anantara satyabhAmA (kRSNa patnI) ke anta pura meM pahuMcate hai| satyabhAmA apane zRgAra me vyasta rahate hue nArada jI kI avamAnanA karatI hai / usI kSaNa nArada bhI satyabhAmA kA mAna bhaMga karane kI ThAna, usake rUpa ko atikrAMta karane vAlI sundara kanyA kI khoja karate-karate kuNDinapura pahuMcate haiM vahA rAjA bhISma kI aparUpa sundarI kanyA rukmiNI ko dekha stambhita raha jAte hai / rukmiNI jaise hI nArada ko abhivAdana karake uThatI hai, ve use AzIrvAda dete hai "dvArakAdhIza kRSNa tumhAre svAmI hoM isa prakAra rukmiNI ke hRdaya meM kRSNa ke prati anurakti utpanna karake nArada usakA citra eka paTa para aMkita karake' punaH kRSNa kI sabhA me upasthita hote hai| citrapaTa meM rukmiNI kA saundarya dekhakara kRSNa ke mana meM DA0 indurAya, lakhanaU usase pariNaya kI tIvra lAlasA utpanna ho jAtI hai| udhara kuNDinapura ke rAjA bhISma kI bahana' rukmiNI ko batAtI hai ki eka bAra atimuktaka muni vahA~ Ae the aura unhone kahA thA ki "rukmiNI nArAyaNa zrI kRSNa ke vakSasthala kA AliMgana karegI" parantu tumhArA bhAI ma to tumhArA vivAha zizupAla se nizcita kara cukA hai, taba rukmiNI ke Agraha para usakI bubhA apanA dUta zrIkRSNa ke pAsa isa sandeza ke sAtha bhejatI hai ki "mAgha zuklA aSTamI ko rukmiNI nAga pUjA hetu nagara ke bAhara udyAna me jAegI Apa usakA haraNa kara leN| yojanA ke anusAra hI kRSNa aura balarAma rukmiNI kA haraNa kara lete hai aura zaba dvArA usakI usakI udaghoSaNA bhI kara dete hai, jise sunate hI rukma evaM zizupAla vizAla senA ke sAtha yuddha karane prAte hai / rukmiNI ke Agraha para kRSNa rukma ko kSamA kara dete hai parantu zizupAla kA zirocchedana karane ke pazcAt " revataka" parvata para rukmiNI se vidhi vivAha karate hai / ' dvArikA lauTa kara zrIkRSNa rukmiNI kA mahala satyabhAmA ke bhavana ke nikaTa hI banavAte hai / kRSNa ke vyavahAra se sauta ke saubhAgya ko lakSya kara satyabhAmA rukmiNI se milane kI utsukatA vyakta karatI hai / taba zrIkRSNa satyabhAmA ko usa udyAna me bhejate hai jahAM rukmiNI maNimaya AbhUSaNo se sajjita AlatA ko pakar3e khar3I thI / satyabhAmA use devAMganA samajha kara usake caraNoM meM puSpa samarpita kara apane saubhAgya kI yAcanA karatI hai| usI samaya zrIkRSNa upasthita hokara donoM kA paraspara paricaya karavAte hai aura vaha donoM mitratApUrvaka rahane lagatI hai| eka divasa kururAja duryodhana apane dUta dvArA nArAyaNa kRSNa ke pAsa prastAva bhejatA hai ki satyabhAmA aura Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6,barSa 36,ki03 anekAnta rukmiNI meM se jisa kisI ke putra hogA, vaha apanI kanyA durvyavahAra kareMge to mujhase dekhA nahIM jaaegaa|" isa bAlakA vivAha usI se karegA / kRSNa yaha prastAva saharSa saMvara kAna kA sRvarNa patra lekara bAlaka kA yuvarAja pada svIkAra kara lete haiM / yaha samAcAra jAnakara satyabhAmA hetu paTTa bandha kara detA hai| meghakUTa nagara pahucakara vaha rukmiNI ke pAsa apanI dAsI bhejakara zarta' rakhatI hai ki nipaNa vidyAdhara yaha ghoSaNA karatA hai ki gUr3ha garbha ko "usa vivAha ke samaya jinake putra na hogA usI kI kaTI dhAraNa karane vAlI mahAdevI kanakamAlA ne isa putra ko kaTI huI kezalatA ko ro ke nIce rakhakara hI vara-vadhu janma diyA hai| taba nagara meM janmotsava manAe jAte haiN| snAna krege|" rukmiNI aura satyabhAmA lagabhaga eka aura svarNa kI kAnti vAle isa bAlaka kA nAma pradyumna samaya meM garbhavatI hotI hai tathA donoM eka hI dina putro rakhA jAtA hai|" meghakUTa nagara meM pradyumna dina para dina kA prasava karatI hai / yaha zubha samAcAra kRSNa ko sunAne baddhi. vala va saundarya me baDhane tagatA hai| hetu dono rAniyA apane-apane sandezavAhaka bhejatI hai| udhara dvArakApurI me jaba rukmiNI mAyanidrA se usa samaya kRSNa zayana kara rahe the| rukmiNI ke dUta jAgatI hai to samIpa putra ko na pAkara vilApa karatI hai| zrIkRSNa ke caraNo ke samIpa tathA satyamAmA ke anusAra kRSNa bhI ciMtita ho jAte hai tabhI vahA nArada Ate haiM aura unake sira ke samIpa khar3e ho jAte hai|" bAlaka ke viSaya meM jAnakarI prApta karane kA AzvAsana jaba kRSNa nidrA se uThate haiM to unakI dRSTi pahane dekara pUrva videha kSetra kI puNDarIkaNI nagarI pahuMcate hai| rukmiNI ke sevako para par3atI hai aura unake zubha samAcAra tIrthakara somandhara ke samavazaraNa me pahuca kara nArada unase prApta kara ve AbhUSaNa Adi se unheM puraskRta karate he rukmiNI patra ke viSaya me jijJAsA karata hai to sInandhara taduparAta satyabhAmA ke putra kI sUcanA suna, usake vAhakoM svAmI batAte hai ki usa bAlaka kA nAma pradyumna hai| ko bhI puraskAra dekara vidA karate hai| solahavA varSa Ana para vaha sAlaha lAbha prApta karaka tathA dhUmaketu nAmaka asura usa samaya AkAza mArga se prajJapti nAmaka mahAvidyA se samalakRta hokara punaH apane bihAra kara rahA thaa| rukmiNI ke mahala ke Upara usakA mAtA pitA se milegA / " tatsavAta ve pradyumna aura vimAna svataH ruka jAtA hai| virbhagAvadhi jAna se rukmiNI zAmba (kRSNa-jAmbatA putra) ka pUrva bhavo kI kayA savike putrajanma kI bAta jAnakara tathA pUrva janma ke baira kA stAra sunAte hai|' samasta vRtAnta jAnakara nArada smaraNa Ate hI vaha sabako mAyAmayI nidrA meM magna karake pahala kAlasavara ke prAsAda ke mahana me jAte hai / vahA zizu kA apaharaNa kara letA hai| pahale to usake hRdaya me pradyumna ko AzIrvAda dekara dvArikA lauTate hai aura sabhI zizu ko mAra DAlane kA vicAra AtA hai phira yaha soca- samAcAra rukmiNI ko batAte hai|" kara ki "yaha to mAsa piMDa hai ise mArane se kyA lAbha" vijayArdha parvata para pradyumna kA vikAsa hone lgaa| vaha zizu ko khadira aTavI me takSazilA ke nIce chor3akara / bAlyAvasthA ma hI vaha vidyAdharo kI vidyA me pAragata ho calA jAtA hai|" gyaa| apana rUpa lAvaNya, sobhAgya aura pauruSa dvArA vaha sayogavaza meghakUTa nagara kA rAjA (vidyAdhara) kAla- zatru, mitra, puruSa-strI, sabhI kA mana hara letA / yuvA hone savara apanI rAnI kanakamAlA' ke sAtha vimAna meM vihAra para kAmadeva pradyumna samasta astra-zastroM kI vidyA me pUrNa karate hue usa ora AtA hai / takSazilA ke Upara usakA kuzala ho jAtA hai, tathA kAma, manobhava, kAmadeva, manmatha, vimAna svataH ruka jAtA hai taba vaha nIce utarakara bAlaka madana, anaMga ityAdi nAmo se yukta hotA hai| kAlasaMvara ko zilA ke nIce se nikAlakara kanakamAlA ko yaha kahate ke pAca sau putra usake virodhI siMha ratha" ko parAsta nahIM hue saupa detA hai ki "tumhAre koI putra nahIM hai ataH yaha kara pAte, usa siMharatha ko pradyumna parAjita kara yuvarAja tumhArA putra huaa|" rAnI kanakamAlA kahatI hai "Apake pada prApta karatA hai| ataH ISyAvaza ve pAMca sau kumAra kula meM utpanna pAMca sau putra haiM bhora yadi isake sAtha pradyumna ke vinAza kA upAya karane, use sivAyatana yopura, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmadeva praghumna ke agrabhAga para car3hane ko tatpara karate haiN| pradyumna gopura use prazapti vidyA prApta hone vAlI hai| puna: bhavana meM para car3hakara vahAM se mukuTa aura nidhi prApta karake lauTa lauTakara pradyamna rAnI se prajJapti vidyA ke viSaya meM AtA hai| jijJAsA karatA hai| uttara meM kanakamAlA kahatI hai ki isI prakAra pAMca sau kumAroM dvArA preSita pradya mna- "yadi tuma mujhe cAhate ho to gaurI evaM prajJapti nAmaka kumAra mahAkAla nAmaka guphA ke nivAsI deva ko vazIbhUta vidyAeM tumheM detI haiN|" karake talavAra, DhAla, chatra evaM caMvara lekara AtA hai| vidyAeM prAta kara lene para pradhumna kanakalatA ko nAga guphA ke deva se uttama pAdapITha, nAgazayyA, vINA apanI mAtA aura gurU banAbara calA jAtA haiM / " isa tathA bhavana nirmANa vidyA prApta hotI hai / vApikA ke deva prakAra svayaM ko chalA gayA jAnakara kanakamAlA apane aMgoM ko parAjita karake pradyamna makara-cinhita vajA prApta ko kSata-vikSata karake pati se pradyumna kI caritrahInatA kA karatA hai| tadanantara agni kuNDa meM praviSTa ho agni doSAropaNa karatI hai| Rddha kAlasavara apane pAMca sau nAmaka vastra lekara lauTatA hai| meSAkRti parvata kI guphA kumAroM ko pradyumna ko mAra DAlane kA Adeza detA hai| ke nivAsI deva se kAnoM ke kuNDala prApta hote haiN| isake kumAra jaba usako mArane pahuMcate hai," to pradyumna kRtrima pazcAta pANDuka nAmaka vana kA deva pradyumna kumAra ko zarIra se vApikA me kUda jAtA hai| usake pIche-pIche sabhI mukuTa tathA amatamayI mAlA detA hai| "kApittha" vana ke savara putra bhI kRda jAte haiM to vaha eka ko chor3akara zeSa vidyAmaya hastI kI upalabdhi hotI hai| isI prakAra sabhI ko adhomukha karake kIla detA hai tathA usa eka ko "bAlmIka" vanadeva se kavaca, kar3A, bAjUbanda, kaNThAbharaNa sampacAra rAjA taka pahuMcAne hetu bheja detA hai| jaba atya. aura "zUkara" vana se zaMkha evaM dhanuSa prApta hote hai| mano- dhika krodhita kAlasavara" svaya vApikA taka pahuMcatA hai vega nAmaka vidyAdhara ko chuDA dene para hAra tathA indrajAla taba taka pradyumna vidyA ke prabhAva se eka bar3I senA tayAra upahAra svarUpa milatA hai, Age eka bhava ke adhipati se kara letA hai| yaha sthiti dekhakara kAlasavara apanI rAnI puSpamaya dhanuSa tathA paMcazara (unmAda, moha, satApa, mada kanakamAlA se prajJapti vidyA mAMgatA hai to vaha jhUTha hI tathA zoka utpanna karane vAle vANa) upalabdha hote hai kaha detI hai ki "bAlyAvasthA me dUdha ke sAtha hI vaha vidyA dusarI nAga guphA meM jAne para canda hAra, phUno kA chatra meM pradyamna ko de cakI haiN|"" / isa uttara se dukhita evaM puSpa zaiyyA prApta karatA hai aura anta me jayantagiri rAjA pUna bhISaNa yuddha ke lie tatpara hotA hai tabhI nArada parvata para vidyAdhara kI rati nAmaka kanyA ko lekara pAMca vahA upasthita hokara samasta vRttAta sunAkara unameM paraspara so kumAroM ke pAsa lauTatA hai| prIti utpanna karate hai| pradyumna sabhI kumAroM ko mukta vibhinna lAbhoM5 se yuktaM pradyumna meghadUta nagara pahuca kara detA hai| tatpazcAt vidyAdhara se AjJA prApta kara vaha kara rAnI kanakalatA ko praNAma karatA hai to kAmadeva ke nArada ke sAtha vimAna se dvArakA ke lie prasthAna aparUpa saundarya ko dekhakara rAnI ke bhAvoM meM parivartana ho karatA hai| jAtA hai| vaha vicAra karatI hai "yadi mujhe pradyumna kA hastinApura ke kucha Age unheM sainya jamAva dikhAI AliMgana prApta hotA hai tabhI merA rUpa, lAvaNya, saubhAgya detA hai / pradyumna ke jijJAsA karane para nArada batAte hai ki saphala hai ayathA saba vyartha hai|" pradyumna kA praNaya prApta kururAja duryodhana kI putrI udadhi, satyabhAmA ke putra karane kI cintA me kanakamAlA asvastha ho jAtI hai, taba bhAnukugAra se vivAha karane hetu dvArikA jA rahI hai| kuzala kSema pUchane pradyumna upake samIpa jAtA hai / rAnI pradyumnakumAra bhIla kA veza dhAraNa karake duryodhana ke kI anucita ceSTAo se cakita pradyumna, sAgaracanda muni- sainikoM se zulka ke rUpa me sArabhUta vAtu kI mAMga karatA rAja se isakA kAraNa pUchatA hai to ve use pUrva bhava kA hai| sainiko ke yaha kahane para "sarvAdhika sAra vastu to vRttAnta batAte haiM tathA yaha bhI kahate hai ki kanakamAlA se svaya udadhi lu mArI hai tathA unhe kevala viSNu se utpanna Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 36, ki03 putra ko hI diyA jA sakatA hai" / sainika pradyumna para rAma svayaM vahAM Ate haiM parantu dvAra para leTe viprarUpa dhArI prahAra karane ko udyata hote haiM saba pradyumna vidyAvala se pradyumna ko Tasa se masa nahIM kara pAte aura Azcarya me par3a bhIla senA taiyAra karake sabhI ko parAsta kara udadhi kA jAte haiM / haraNa kara letA hai|" tathA vimAna meM ArUDha hone ke isI avasara para rukmiNI me mAtRtva bhAva jAgrata pazcAt apane vAstavika rUpa meM A jAtA hai / nArada ke hotA hai aura pradyumna bhI vAstavika rUpa meM prakaTa hokara sAtha dvArakA pahaMcane para pradyamna nagarodhAma meM bhAnukUmAra mAtA ko praNAma karatA hai| rukmiNI ke yaha karane para ki ko ghorDa ko vyAyAma karavAte dekhatA hai to eka mAyAmayo "kanakamAlA dhanya hai jisane terI bAlakrIr3AoM kA durlabha ghoDA nirmita karake svayaM vRddha kA veza dhAraNakara, bhAnu- sukha prApta kiyaa|" pradyumna puna: bAlaka banakara bAlakumAra ke pAsa pahuMcatA hai| bhAnu jaba usa azva para sulabha koDAoM dvArA mAM ko sukha pradAna karatAta . ArUDha hone kA prayAsa karatA hai to azva use vibhinna parAnta vaha rukmiNI ko vipAna meM baiThAkara yAdava sabhA meM prakAra se pratADita karatA hai / pradyumna ke haMsane para bhAnu Upara pahuMca yadurAja kRSNa ko lalakAratA hai ki maiM use hI ArUDha hone ko kahatA hai| vRddha veSadhArI pradyumna rukmiNI kA haraNa karake le jA rahA hai yadi kisI meM ArUDha hone ke lie bhAnu kA sahayoga mAMgatA hai aura zakti ho to use chuDA le" taba AkAzasthita pradyumna se vidyAbala se apane zarIra ko itanA bhArI kara letA hai ki nArAyaNa kRSNa kA yuddha hotA hai| use uThAnA durbhara ho jAtA hai / antataH vaha svayaM azvA- kRSNa ko saphalatA nahIM milatI to ve nirNAyaka bAha rUDha hotIvragati se satyabhAmA ke upavana pahuMca kara vAka- yuddha ko tatpara hote haiM tabhI nArada sthala para pahuMcakara pitA cAtarI se mAlI ko markha banAkara sArA upavana ujADa putra kA paricaya karavAte haiN| dIrgha avadhi ke bAda putra ko detA hai| tatpazcAt satyabhAmA ke bhavana meM vipra banakara pAkara zrIkRSNa atyanta harSita hote haiN| tadanantara pradyumna jAtA hai|" aura vahAM brAhmaNoM ke lie jitanA bhI kA udadhi," vaidI Adi sundara kanyAoM se vivAha bhojana banAyA gayA thA akele hI khA jAtA hai aura hotA hai / bahata kAla taka sukhapUrNa bhoga-vilAsa kA jIvana tatkAla hI vamana bhI kara detA hai. phira kSallaka veza vyatIta karane ke bAda tIrthaMkara neminAtha se dvArikA kI dhAraNa kara rukmiNI se prApta 'modaka' khAkara hI santuSTa vinAza kI gAthA sunakara pradyumna meM vairAgya bhAva jAgata hotA hai| usI samaya satyabhAmA kA nAI pUrva nizcita ho jAtA hai / ghora tapasyA dvArA samasta ghAti aghAti "zarta" ke anusAra rukmiNI ke keza lene AtA hai, to karmoM kA kSaya karake vaha mokSa pada prApta karatA hai| pradyumna use tiraSkRta kara vApasa bheja detA hai| taba bala saMdarbha-sUcI 1. harivaMzapurANa-sarga 42, zloka / triSaSTizalAkA. varNana tathA yadurAja vaMza paricaya varNita hai| puruSacarita zloka 7 uttarapurANa meM nArada prasaMga meM brahmarAyalla ne bhI "pradyumnarAsa" graMtha meM prArambhika nahIM hai| balarAma kI jijJAsA para gaNadhara varadatta ATha chandoM meM stuti bandanA evaM kRSNa paricaya dekara dvArA zAmba pradyumna ke pUrvabhava vRtAMta varNana se kathA nArada Agamana kA ullekha kiyA hai| kavi sAdhAru ne kA Arambha huA hai| "pradyumna carita" 25vIM caupAI meM nArada ke dvArikA "pradyumna zambhaSotparattisaMbandhaH pRcchayate sma sH| varadatta gaNendro nu endrabuddhayetyamabravIta parva 72/2 Agamana kI kahI hai isase pUrva vandanA evaM dvArikA mahAsenAcArya kRta "pradyumna carita" 14 sargoM kA vaibhava varNana hai| brahma nemidatta ke "neminAtha purANa" svataMtra mahAkAvya hai ataH usameM pramukha kathA dvitIya meM uttara purANa kI bhAMti pUrvabhava varNana se pradyumna sarga se Arambha huyI hai prathama sarga meM stuti, dvArikA kathA prArambha huyI hai (15vAM sarga) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmadeva praghumna 2. (ka) tavasyA rUpa saubhAgyagavaM pavaMta cUraNam / (ka) triSasTi meM bhI yahI ullekha hai parantu pradyumna pratipakSa baddha bajrasamAtena karomyaham / / cirata (sAdhAkRta) meM haraNa kI samasta yojanA hari0 pu. 42/30 (kha) triSaSTi 8/6/E nArada svayaM banAte haiM aura rukmiNI kRSNa / pahacAna sakeM isake lie sAta tAla bIMdhane kI (ga) ika syAlI aru vIchI khAI, yojanA rakhate haiN|641 ika nArada arucalIu rimAI / 34 iDa rUpa ju AgalI, so paraNAuNAri36 8. triSasTizalAkApuruSa parita ke anusAra balarAma pradyumnacarita-sAdhAru kavi rukmina ko kezavihIna karake chor3a dete haiM isa lajjA(ca) ho nAradAdi hiyaha bAta vicArI, vaza vaha kuNDina nagara na lauTakara "bhojakaTa" pradeza ho nArAyaNa ANI nArI / meM nagarI basAkara rahane lagatA hai| ihi the rUpi jo AgalI jI, 6. dvanda yuddhe zirasGa zizupAlasya pAtitana / .." ho ki taNa dukhi dhaNe visUrai / rukNiI paraNIyAsI girI khetaka hariH / rAti divasi kuDhi vo kara jI. hari0 pu0 42/64, 66 ho bahuDi parAyA maramana cge|| (ka) sirachedyo sisAla ko jI ho rUpakumAra sAdhikara lIya pradyumna rAsa-brahmarAyamalla / kheta parvati te gayAjI, ho byAha rukmiNa kaso kiiyo| 3. dvArikApatipatyA, so'bhyanandamadAnatAm / pra. rAsa 52 (ka) nAruda hindI AsikA jI, (kha) uttaraparANa meM tIrthakara neminAtha ke samavazaraNa meM ho hoje kisna tapI paTarANI / 3 / / rukmiNI kI jijJAsA para varadatta gaNadhara batAte haiMpradyumna rAma-brahmarAyamalla "tumhAre pitA vAsava (kuNDala nareza) tumhArA vivAha (kha) dekhi rukmiNI bolai moDa, bheSaja putra zizupAla se karAne ko tatpara ho gaye taba pATadharapi nArAyapi hoI / 43 / yuddha ko cAha rakhane vAle nArada ne yaha vRttAMta zrIkRSNa pradyumnacarita-kavi sAdhAru ko sunAyA / ataeva nArAyaNa ne chaH prakAra kI senA (ga) triSaSTi 8/6/10 ke sAtha jAkara zizugala kA vadha kiyA aura tumheM 4. "vilikhya paTTake spaSTa kpiNyA rUpamabhdtama / mahAdevI ke pada para niyukta kiyaa| haraye darzayAdagatvA trisaMmohakArapama / uttara purANa 61/355-356 hari0 pu0 42/45 (ga) trizasTi0 meM zizupAla ke palAyana kA varNana hai vadha 5. triSaSTizalAkApuruSa carita meM nArada se rukmiNIsaundarya kI carcA sunakara zrIkRSNa vivAha prastAva kA nhiiN| rukmina rukmiNI kA bhAI ke pAsa bhejate haiM jise vaha 10. nirUpyAkmi gI satyAdevatAbhava rUpiNIma / yaha kahakara asvIkRta kara detA hai ki "kRSNa gopa hai devateyAmitidhyAtvA vikrIrya kusumAMjalima / / va nIce kula meM utpanna hai"| taduparAMta hI zrIkRSNa nipatya pAdayostasyAH sva saubhAgyama yAvata / rukmiNI haraNa kI socate haiN| vipaspasyatudorbhAgyamI vyazilyakalaMkitA / / 6. harivaMza purANa meM bahana ke nAma kA ullekha nahI hai hari0 pu. 43/13-14 parantu triSaSTi meM usakA nAma "dhati" aura sAdhAru- (ka) triSaSTi ke anusAra zrIkRSNa udyAna meM rakhI "zrI" kRta, pradyumna carita meM "surasundarI" hai|| kI mUrti ko haTAkara usake sthAna para rukmiNI ko 7. zuklASTabhyAM himApatya vadi mAdhava / rukmiNIma / sthApita kara dete haiM ataH use hI devI lakSmI jAna; svamaityaharasi chipraM taveyamavisaMzayama / hari0pu042/61 satyabhAmA apane saubhAgya kI kAmanA karatI hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdAntetasyuramya 43/36 20 pradyumna varSa prApta 10: 36 ki. manamAna 11. tApatyavihInAyA vilUnAlavallarIma / (ka) kAlasaMvara |..."prkRssttdyumndhaamtvaat pradyumna iti snAsyatastImaMdhaH kRtvA pAyostu vappUvarI // saMjJitaH / ha0 pu0 43 / 56, 61 hari0 pu0 43/26 (kha) uttarapurANa ke anusAra vidyAdhara zizu kA nAma deva(ka) viSTizalAkApuruSa carita evaM "pradyumna carita" meM datta rakhatA hai| 7060 satyabhAmA yaha zarta balarAma kI tAkSI meM rakhatI haiN| (ga) triSaSTi meM kRSNa zizu kA nAma pradyumnaM rakha cuke 12. triSaSTi ke anusAra eka dAsI zrI kRSNa ko the para saMvara bhI gaMyogavaza usakA nAma "pradyumna" rukmiI ke putra janma kI sUcanA detI hai| nArAyaNa rakhatA hai| kRSNa rukmiNI-bhavana meM jAte haiM aura navajAta zizu 16. sAdhArukRta "pradyamna carita" kI prakAzita prati meM ko goda meM uThAkara, usakI abhUtapUrva kAnti dekha 12veM varSa meM lauTane kA ullekha hai| jabaki anya usakA nAma takSaNa 'pradyumna" rakhate haiN| sabhI kRtiyoM meM 16veM varSa hI vApasa Ane kA varNana 13. zironte satyapaviSNoH pAdAntetasyuranyayA / ha0 pu0 43/36 20 pradyumna itinAmnA so pitubhayAM mAkSyate punaH / 14. vizaSTi meM dhUmraketu svayaM rukmiNI kA veza banAkara saMprApta So zevarSa prApta So zalAbhakaH / AtA hai aura zizu kA haraNa karake use batAThyagiri sa prajJapti mahA vidyApradhotita parAkramaH / meM bhUtaramaNa udyAna kI takSazilA ke nIce chor3a jAtA harI0 pu0 43 / 16 15. (ka) hari0 pu0 43 / 36-48 21. "pradyumna" evaM jAmbavatI patra "zAmba", ke pUrvabhavoM (kha) uttarapurANa 32251-53 meM unake kramaza: zRgAla agnimati vAyubhUti, svarga (ga) bAdhanahAya silA sopekhi, vimAna ke deva, parNabhadra-maNibhadra, sodharma, svarga ke deva, ihitala dharau marau dukha dekhi / madhu-kaiTabhaM, acyuta svarga ke deva. ina bhavoM kA haripradyumna carita-sAdhAru kRta chanda / 25 vaMza purANa, neminAtha purANa, pradyumna carita (mahA16.(ka) uttarapurANa, pradyumna carita (mahAsenA cArya) senA cArya) triSaSTi zalAkApuruSa carita sabhI meM pradyumna carita (sAdhAru) meM kAlasaMvara kI patnI samAna evaM vistRta varNana hai| uttara purANa meM bhI kA nAma kAMcana mAlA hai| inhIM pUrvabhavoM kA varNana hai kevala isameM kaiTabha ke (kha) trizaSTi meM kAlasaMvara ke lie vidyAdhara kI sthAna para "krI iva" nAma diyA hai| apekSA khecara (AkAzacArI hone ke kAraNa) 22. uttara purANa ke nArada pahale se hI pUrva videha kSetra ke sambodhana prayukta hai| patnI kA nAma kanakamAlA svayaMprabha tIrthakara se pradyamna ke viSaya meM sArI jAnahI diyA hai| kArI prApta karake Ate haiM aura rukmiNI ke vilApa (ga) kavi sAdhAru ne kAlasaMvara ke sthAna para, kadama. para batAte haiM ki tIrthakara prabhu ke anuhAra vaha putra vita adhasAzya kI dRSTi se, "yamasaMvara" nAmaka vibhinna lAbhoM se yukta hai| 16 varSa bAda mAtA pitA prayoga kiyA hai| se samAgama kregaa| u0pu0 72 / 61-70 17. ityukate sAntvayitvA tAM gRhItvA karNapatrakam / 23. harivaMza purANa-4725 (ka) yuvarAjo yemityuktvA paTTamasya babandha sH| 24. uttarapurANa meM kAlasaMvara ke virodhI kA nAma agnihari0 pu0 43157 rAja diyA hai|| 72 / 73 (kha) tatkaNegana sauvaNapatreNAravi paTTakaH / u0pa0 72156 25. harivazapurANa, uttarapugaNa, 'pradyumna-carita' Adi me 18. gRhaM garbhA mahAdevI prasUtA tanayaM zubhama / ukta lAbhoM kI prApti kA varNana hai yadyapi unake "itivArtAparekRtvA kovidaH / nAmoM meM kiMcita bheda hai parantu triSaSTi meM isa prasaMga Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmadeva pradyumna kA koI tallekha nahIM hai| "pradyumna rAsa" meM sampUrNa pradyumna dvArA usake praNaya nivedana ko asvIkRta karane prasaMga ko kevala tIna chando meM vyakta kiyA gayA hai| para vaha usa para doSAropaNa kara apane pAMca sau putroM 26.(ka) uttarapurANa 2177 ko pradyumna ke vadha kA upadeza detI hai| vidyudadaMSTra (kha) triSaSTizalAkApuruSa carita ke anusAra kanaka- Adi pAMca sau kumAra jaba pradyumna ke vinAza ke udde___ mAlA kI prArambha se hI pradyumna me Asakti kI zya se use vibhinna guphAoM se le jAte haiM tabhI vaha aura pradyumna ke yuvA ho jAne para vaha usase praNaya vibhinna lAbha prApta karatA hai| jabaki harivaMzapurANa nivedana karatI hai| me vaha yuvarAja banane ke bAda hI kumAroM kI ISyA ke 27. rUpalAvaNya saubhAgya vaidagdhya guNagoravaraNa / phalasvarUpa SoDaza lAbha prApta kara cukA thaa| kAmazleSasya saulabhye dolabhyesyAtuNaM tu me // u0 pu072-77 se 130 taka htra 26. triSaSTi meM yaha prasaMga atyanta sakSipta hai usameM 28. (ka) prasaritakaro vidya gRhItvA pramadI sa tAma / kevala itanA hI ullekha hai ki pradyumna saralatA se prANa vidyApradAnAnme gurustvAmiti sdvcaa| sabhI saMvara putro kA sahAra kara detA hai| hari0 pu0 47 / 65 30. vIra rasapriya kavi sAdhAru ne isa sandarbha meM likhA hai (kha) triSaSTi0 me kanakamAlA svaya pradyumna ko apane ki krodhita yama savara caturagiNI senA sajA kara pitA nidha se prApta "gaurI" aura pati se prApta pradyumna se lar3ane pahucA:"prajJApta" vidyAo ke viSaya meM batAtI hai vidyAye jAI pahutala dala ativata, nahA hAki bhI gayagata / hastagata kara lana meM pahacAna yahA bhI pradyumna kanaka- rAvata sA rAvata raNa bhiraI, pAila syaupAika abhii| mAlA ko mAtA aura gurU kahakara prema prastAva asvIkAra kara detA hai| 31. (ka) stanye saha bAlye sme mayA datiti saavdt| (ga) pradyumna rAsa ma kacanamAlA dvArA pradyumna ko tIna hari.pu.47177 vidyAya dena kA ullakha hai : (kha) trizaSTi0 me pradyumna hI kAlasavara ko batAtA hai ki ho gaNI yaNe rAu ramAna; ho vidyA tIni lehudho dhAne kisa prakAra use vidyAyeM kanakamAlA se prApta huyIM "khecara taba kSamA mAMgatA hai| (gha) sAdhAru kRta pradyumna carita me muni mahArAja pradyumna (ga) pradyumna carita (sAdhAru) meM rAnI kahatI hai ki sekahate hai ki "pUrvajanma meM anurAga vaza kanakamAlA pradyumna ne vidyAyeM usase chIna lii| isI sandarbha meM tumhAre meM anurUpa hai use chala kara tIno vidyAye prApta kavi ne strI kI caritrahInatA para bAraha svataMtra chaMda kara lo| tadanusAra hA pradyumna rAnI se yaha kahakara raca DAle hai| "yadi tuma mujha tIno vidyAe de to mai tuzha prasanna 32. (ka) harivaza purANa 4794 se 6 taka karane kA upAya kara sakatA hU" vidyAe prApta kara (kha) uttarapurANa ma bhIlaveza dhArI pradyumna dvArA duryodhana letA hai| phira jaise mAtA aura gurU batA calA jAtA ke sainika ke tiraskAra kA varNana hai parantu zulka pra0 ca0 240 se 348 taka mAMgane aura udadhi haraNa kA ullekha nahIM hai| (ca) umarapurANa meM yaha prasaga harivazapurANa ke anurUpa hA (ga) trizaSTi0 me udadhiharaNa prasaMga hai parantu vahA~ pradhumna hai parantu kathA ke krama meM antara hai| uttarapurANa ka kA bhIla kA veza banAne aura zulka mAMgane jaisI anusAra rAnI kacanamAlA pradyumna ko "prajJapti" bAta nahIM hai| vidyA usI samaya de detI hai jaba vaha savara ke virodhI (gha) sAdhAru kRta pradyumna parita meM sampUrNa ghaTanA harivaMza magnirAja ko parAjita karake AtA hai| bAda meM purANa jaisI hai| (chanda 296 se 309 taka) kira ka Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 39, ki0 3 (ca) "pradyumna carita " ( mahAsenAcArya kRta) " banacara" kA veza banAkara udadhi kA hai / (dekheM navama sarga ) 33. (ka) harivaMza purANa 47 / 101-107 (kha) uttarapurANa, neminAtha, pradyumnacarita sabhI meM ukta prasaga prAya: samAna hI hai / anekAnta meM prazna haraNa karatA 34. trizaSTi0 ke anusAra viprarUpa dhArI pradyumna satyabhAmA kI eka va aMgoM vAlI dAsI ko puna: rUpavAna kara detA hai aura vahI dAsI pradyumna ko rAnI ke bhavana le jAtI hai / vipra me mahAtmya ke viSaya meM jAnakara satyabhAmA nivedana karatI hai - "mujhe rukmiNI se bhI sundara banA dIjie taba vipraveza dhArI pradya umna use sujhAva detA hai ! saundarya zUnyatA hI saundarya ko atikrAnta kara sakatI hai ataH tuma keza kaTavAkara zarIra para kAlikha lagA phaTe vastra dhAraNa kara lo" satyabhAmA vaisA hI karatI hai / 35. uttarapurANa, tritraSTi0, pradyumna carita ( mahAsena) meM "vamana" karane kA ullekha nahI hai / 16. (ka) saMkarSaNasya hatvecchA vAdAkarSaNakAriNaH / ararAma ciraM sveccha loka vismayakRtkRto // hari0 pu0 47 / 112 (kha) uttarapurANa me pradyumna siMha kA veza dharakara balabhadra ko nigalakara ahatya kara detA / 72162 (ga) sAdhAru kRta "pradyumna carita" meM bhI siMha bana kara balarAma ko akhAr3e me pheka dene kA varNana hai / ( 452) (gha) triSaSTi ke anusAra balabhadra jaba rukmiNI ke bhavana pahucate hai to pradya umna kRSNa banakara, rukmiNI ko AliMgana baddha kara letA hai| yaha dRzya dekhakara haladhara lauTa jAte hai aura sabhA me bhI upasthita kRSNa ko dekha Azcarya me par3a jAte hai / ve zrI kRSNa se pUchate hai ki ve eka hI samaya me do sthAnoM para kaise ? taba vAstavika sthiti jAnane ke lie dono punaH rukmiNI kakSa kI ora jAte hai para tabhI pradyumna zaMkhanAda dvArA rukmiNI haraNa kI sUcanA detA hai| 37. (ka) bAlabhavamahaM mAtardarzayAmI dRzyatAma | hari0 pu0 47 / 120 (kha) uttarapurANa aura triSaSTi0 meM bAla lIlAoM kI punarAvRtti kA ullekha nahIM hai para mahAsena ne "pradyumna carita" meM pradyumna dvArA vidyAbala se bAla krIr3AoM dvArA mAtA rukmiNI ko harSa pradAna karane kA varNana kiyA hai / sAdhAru ke "pradya umna carita" me pradyumna mAtA ke Agraha para bAlyakAla vAyA / kI ghaTanAoM ko vistAra pUrvaka sunAte haiM / 38. (ka) uttarapurANa ke anusAra jaba zrIkRSNa rukmiNI ko chuDAne ke lie Ae to bhIla rUpadhArI pradyumna ne 'narendra jAla' nAmaka vidyA se unheM jIta liyA / tatpazcAt hI nArada ne upasthita ho paricaya kara72/162-166 (kha) 'pradyumna rAsa' tathA 'pradya umna carita' ( sAdhArukRta) meM kRSNa ke atirikta pA~co pANDavo ko bhI alaga-alaga lalakArane kA varNana hai| pradya umnarAsa kRSNa pranayuddhakA varNana nimna zabdo me hai - ho asavArAM mArai asavArA, ho ratha sedhI rathajure jhujhArI / hasyIsyo hastI bhIDe jI, ho ghaNI kahAM to hoI vistArI // 174 parantu kavi sAdhAru ne isa bhayaMkara yuddha kA varNana karane meM pUre 68 chaMda raca DAle hai / ( 474 re 452 taka ) 36. (ka) harivaMza purANa 47 / 136-137 (kha) uttara purANa 72/178-180 (ga) sAdhArukRta pradyumna carita meM pradyumna udadhi vivAha ke samaya bidyAdhara kAlasavara evaM usakI patnI ke upasthita hone kA ullekha hai yahAM varNana mahAsenAcArya ke 'pradyumna carita' me bhI hai / (gha) triSaSTi ke anusAra pradyumna udadhikA vivAha 40. satyabhAmA ke putra bhAnukumAra se hI karavAtA hai / harivaza purANa, uttara purANa, pradyumna carita ( mahAsena ) pradyumna aura vaidarbhI vivAha kI ghaTanA saMkSepa meM vyakta hai jabaki triSaSTi0 meM vistAra pUrvaka varNita hai / triSaSTi ke anusAra : - vaidarbhI rukmI ( rukmiNI ke bhAI) kI putrI thI / rukmiNI pradyumna ke vaidarbhI se (zeSa pu0 4 para) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age : paM0 ziromaNidAsa kRta 'dharmasAra satasaI' : madhya kAla pUje jinarAya, putra kalatra saba pUraM kAja / Atha meM (astakAla ) jina pUjA cita deya, kAmadeva pada so nara teya / / 81 dohA - soma zrI kanyA bhalI, dInI jala kI dhAra / rAja Rddhipada sAdhakai deva bhayo dyuti dhAra // 82 madanAvalI vidyAdharI jinapada cadana caci / china me roga vinAzakaM subhaI devakari aci // 83 akSata so jina pUjakai suvA suI nija heta / devaloka pada tina lahe aSTo Rddhi samata ||84 dAdura pakhurI le calyo jina pUjA manu lAya / marakai suralokahi gayo, deva bhayo sukhadAya // 65 caru sau jina pada pUjikai hAlika seTha sujAna / rAja Rddhi sukha pAyarka, puni pahuce nirvAna ||86 jina ko dIpa car3hAika, vinayadhara jukumAra / devaloka pada pAyakai bhayo indradyuti dhAra // 67 jina pada dhUpa car3hAika, roga sakala taha chIna / dhavakumAra padavI lahI, gaye deva paravIna // 88 phala sau zrI jina pUjakai, jina mata nArI nAma | kSaName strI pada nAzakai, deva bhayo sukha dhAma // 86 caupAI - jo nara aSTau vidhi banAya, niyama sahita pUje jina rAya / te nara lahai sukha adhikAra, punite hoya mukti ura hAra ||60 je puSpAMjali vrata mana lAvai, te nara khecara padavI pArSa // 61 car3ha vimAna vidyA bahu siddhi, bhoga aneka bhugate dhana Rddhi / jo daza lakSaNa dharaM pravIna, mAreM te zIla mahA tapa lIna / [D] zrI kundanalAla jaina prinsipala, dillI te nara brahma Upajai svarga, lokAtika pada pAvai varga // 62 dohA -- sahasa tihattara jAnike dokari adhika ju eva / cAra lAkha puni te kahI, lokAtika vara deva // 3 ratnatraya vrata je nara kareM, bhava sAgara teM lIjai taraM / avara aneka kahai jinarAya, so mahimako kahai bar3hAya // 64 trepana kriyA pAlahi vratI, lezyA zukla dharai bahumatI / AtaM raudra kudhyAnahi tyAge, dharma dhyAna ke mAraga lAge // 65 saMjjvalana caukar3I jAvahI udai (ya), tapa vrata sayama pAlahi mudaM / dhari saMvega nirveda ju lIna, samAdhi maraNa kara pApahi chINa // 66 cAra prakAra ArAdhanA rAdhe, taba jIva svarga loka pada sArdhaM / sapuTa silA upajjai eva, jaya jaya saba kareM zubha deva // 67 puSpa vRSTi varaSa~ asarAra, vAyu sugaMdha calai hitakAra / anahada bAje ghane, devI deva bahuta sukha jane // 66 bahuta puNya tuma pUraba kiyo, tAteM Ani indra pada liyo / yaha indrAsana tumharau deva, ye saba deva kareM tuma seva // 66 ratna bhUmi komala sukha heta, kalpa vRkSa taha saba sukha deta / nidhi citA maNi dIrta mUri bAje kAmadhenu tahaM bahu sukha pUri / 100 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 26, 06 zacI maSTa sundara zubha gAta, vikasita badana kaheM te bAta / sadA kAla nava, yovana rahe, komala deha sugaMdha ati bahe // 101 kaThina nIka ura kuca kalasa.virAja, mukha kI jyoti koTi zazi laaj| koTi sattAIsa devI mana haranI, bhoga vilAsa rUpa sukha dharanI // 102 zRMgAra bahuta AbhUSaNa lie, hAva bhAva vighrama rasa kie| ati kaTi kSINa, kamala dala naina, kalA gIta bole zubha na // 103 janama saphala puni hamaro bhayo, jaba tuma Ani deva pada lyo| aise vacana sune sukhadAI, bhayo Ananda mahA sukha pAI // 104 eka ghar3I me avadhi prakAza, pUraba puNya sakala hita bhAsa / meM tapa pUraba konhoM ghora, vrata kriyA pAlI ati jora // 1.5 meM jinendra pUje ati zuddhi, pAtrahiM dAna diyo hita buddhi / so vaha puNya phalo mohi Aja, sakala manoratha pUre kAja // 106 sakala hetu jAno sura rAya, vaha vrata tapa puNya yahA~ na bAya / hai jinendra pUjA ika sAra, so maiM karauM sakala sukha kAra // 107 yaha vicAri uThi ThAr3e bhaye, devina sahita snAna hita gaye / amRta vApikA ratnani jar3I, mahA sugaMdha kamala bahu bharI // 105 tahAM snAna kare sukha hetu, baDhayo prema, rasa, bahu sukha deta / karI vinoda krIr3A sukha pAya, mAnanda - umagyo ata na Aya // 10 // ujjvala komala vastra sugaMdha, pahareM deva mahA sukha baMdha / kaMkama kuNDalamukkaTa anUpa, bhUSaNa aneka ko kahai svarUpa // 110 gIta nRtya vAditra nighoSa, devina sahita calyo sura poSa / jinavara mandira dekhe jAya, bahu Ananda kare. sura rAya // 111 aSTo vidhi le - pUjA karI, zIsa navAya jina.stuti vistrii| janama saphala mero. ati bhayo, jaba - maiM tumharau darthata lamo // 112 sakala dharma phala prakaTayo bAz2a, nana 'nahAri dene. jimasaja / devina sahita pradakSiNA daI, bahuta bhakti kari zubha mati bhii||113 kara jor3e, te baMDhe, pAya, puni.. ilAmana pe baiThe, Aya / bINA-baina maga DaphadAla,. nace apsarA rUpa rasAla, 114 kinannara gAve (svara) suradhari jI, bahuta saumya rasa upaja uhA~ / vikasita vadana devI muMha mukha dekheM, rUpa rAzi chavi bhAnu vizeSa // 115 zIta uSNa, varSA, nahI. tahA~, jarA rujA. bhaya ,dukha na jahA~ / rAta divasa dIsa nahI bheda, bhala.puni-mUtra vijita sveda // 116 zukra rudhira tahAM- asthina varma, mAMsa * nasA bhevA, nahIM karma / dhAtu upadhAtu rahita tanu Aga, mama sphaTika maNi sohe kAya // 117 nidrA Alasa. pala mahIM bheSa, caDhaha vimAna vikriyA bheSa / dIpa samudra asaMkhyani phira jina bAbA kari pAtaka hrai||118 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.sinisa ta 'dharmasAra satasaI' baNima mahimA garimA sAra, laghimA Isatva vasatva guNadhAra / kAma kAmatva buddhi bahu lahIja, e aSTo Rddhideva kI kahIM jai // 1 dohA -deva sukha ko geni kahai, saulaha svarga pramANa / nAma Ayu vidhi sukha kahai. suni ho catura sujAna // 120 caupAI-saudharma prathama IzAna jujAni, tahAM paTala ikatIsa vakhAni / vimAna sATha lAkha yuti dhAra, UMcI sakala sunI vistAra // 121 dohA-mare tareM (nIce) te lekhi je rAju heDha ucitta / saudharma kahI IzAna puni yaha pramANa sunimitta // 122 caupAI-sAgara dIya Ayu utkRSTa, hAtha sAta unnata tanu iSTa / kAyA sau sukha bhugateM dhIra, ava sunu ju (yu) gala dUsaro vIra // 123 sanatakumAra mAhendra ju nAma, bIsa lAkha tahaM kahe vimAna / sAta paTala puni sohai jahAM, rAju Der3ha ucita hai jahAM // 124 sAgara sAta Ayu tahaM kahIja, kara chaha unnata deha lhiij| deha sparzana sukha hita kAma, yugala tIsaro kahIje nAma // 125 brahma brahmottara jAnahu svarga, vimAna cAra lAkha suni vrg| rAju Adha ucitta avakAza, -cAra paTala sohai sukha vAsu // 126 sAgara dasa tahaM Ayu ju lIna, paMca hAtha tahaM deha pravIna / rati . sukha mAne dekhe rUpa, 'cautho yugala suno puni bhUpa // 127 lAtava aru kApiSTa bakhAni, "rAju ardha ucitta su jAni / paTala doya tahaM sohai ghane, sahasa pacAsa vimAna ati bane // 125 caudaha sAgara mAyu ju kahI, paMca hAtha tanu unnata shii| rUpa dekha puni mAne bhoga, paMcama yugala suno nRpa jIga // 126 'zukra ju mahAzukra abhirAma, sahasa cAlIsa vimAna zubha dhAma / paTalaM eka suni zreNika bhUpa, rAjU eka ucitta svarUpa // 1.. solaha svarga Ayu taha lahai, hAtha cAra deha unnata zubha khe| zabda ? sunai mAnaM zubha kAma, 'yugala ghaTI suniyo tuma rAma // 131 'saMsAra juari kahie sahavAra, vimAna sahasa SaTa sauhe sAra / 'rAju ucitta Adha taMha lekhi, paTala eka puni kahiye pekhi // 132 sAr3he tIna hAtha tanu ucca, zabda "sunai sukha mAna ucca / bhaThAraha sAgara Ayu zubha aMta, sAtavA jugala kahI puni saMta // 133 oNnata prANata hai sukha (i) dAya, sAgara bIsa Ayu tahaM aaii| karata tahAM tIna deha ati sohai, mana kI umaMga yahAM sukha mohe // 134 aSTama yugala suno tuma nAma, AraNa acyuta hai sukha dhAma / hAtha ar3hAI sau hai deha, mana te sukha bhugataM ratineha / / 135 sAgara Ayu kahI bAIsa, puni tuma paTala suno na raIsa / svarga cAra chaHha paTala vakhAni, rAju eka UMca saba jAni // 136 vimAna sAta sau cAra huMthoka, ___ iha vidhi kaho suno suraloka / adhogreveyaka paTalA hai tIna, vimAna eka sau gyAraha lIna // 17 (zeSa pR0 26 para) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi dhavala aura unakA 'harivaMzapurANa' zrImatI alakA pracaNDiyA 'dIti' ema0 e0 apabhraMza kAvyadhArA meM purANakAvya ora caritakAvya jinameM adhikAMza kavi navauM zatI ke haiN| yaha Azcarya kA do prabheda ullikhita / parAne kaviyoM kI mala racanA viSaya hai ki mahAkavi dhavala ne mahAkavi puSpadaMta kA nAmohone se isa prabheda ko 'purANa' kahA jAtA hai / purANoM kA llekha nahIM kiyA jabaki vaha eka asAdhAraNa kavi the| praNayana prAya: jaina praNetAoM dvArA huA hai| purANa kI pro0 hIrAlAla jaina ne mahAkavi dhavala ko puSpadaMta kA paramparA apabhraMza meM saMskRta ke hindU purANoM se sarvathA samakAlIna mAnate hue unheM dasavIM zatAbdI meM rakhA hai| bhinna hai| jaina vAGamaya Agama kahalAte haiN| Agama ke cAra nirdiSTa kaviyoM meM se asaga ko choDakara saba navIM zatAbdI anubhAga nirdiSTa haiM-(1) prathamAnuyoga (2) karaNAnuyoga ke lagabhaga yA usase pUrva hae haiN| asaga ne 'apanA vIra(3) caraNAnuyoga (4) dravyAnuyoga / prathamAnuyoga ke graMtha carita' hata. zaka saM0 arthAt 988 I. se likhA thaa| hI purANa saMjJA se sambodhita hue haiM / itihAsa aura purANa ataH kalpanA kI jA sakatI hai ki mahAkavi dhavala bhI meM bhedaka rekhA khIMcate hue kahA jA sakatA hai ki itihAsa 10vI zatAbdI ke bAda hI hae hoNge| vastutaH dhavala zaka eka puruSa kI kathA hotI hai aura purANa tiramaTha puruSoM kI saMvata kI 10vIM zatI ke antima pAda yA 11vIM zatI ke jIvana kathA / vastRtaH apabhraza ke purANa porANika zailI prathama pAda ke mahAkavi the| meM racita prabaMdhakAvya athavA mahAkAvya hai| harivaMzapurANa' meM 22veM tIrthakara yaduvaMzI neminAtha apabhraza vAGmaya ke prabaMdhakAvya-praNetAoM meM mahAkavi kA jIvana vana aMkita hai| sAtha hI mahAbhArata ke pAtra dhavala kA nAma agragaNya hai / pro. hIrAlAla jaina ne kaurava aura pANDava tathA zrIkRSNa Adi mahApuruSoM ke "ilAhAbAda yUnivamiTI sTaDIja" bhAga 1, sana 1625 jIvana vata bhI gamiphana haiN| 122 sandhiyoM ke ima kAvya meM kavi dhavala dvArA 122 sandhiyoM evaM 18 hajAra padyoM meM graMtha meM pratyeka mayoM meM kar3avakoM kI saMkhyA bhinna-bhinna viracita 'harivaMzapurANa' kA nirdeza kiyA thaa| kaiTalAga hI hai / 7vI sandhi meM 21 kahataka hai aura 11 vI sandhi meM meM kA Apha saMskRta eNDa prAkRta menaskipTsa ina di sI0 pI. kevala cAra / saMdhiyoM ke aMtima ghatA meM 'dhavala' zabda kA eNDa barAra, nAgapura san 1926 meM pRSTha 765 para bhI prayoga parilakSita hai| graMya meM prAyaH pratyeka sandhi kI isa pratha kA kucha ullekha milatA hai| prastuta graMya zrI mamAni para mahAkavi ne bhASA varNa:, paMcama varNaH, mAladigambara jaina madira (vaDA 13 pathiyoM kA) jayapura meM vesikA varNaH, koDa vaNaM : ityAdi zabdoM kA prayoga kiyA vidyamAna hai| isa mahAkAvya kI hastalikhita prati kA hai| isa prakAra ke zabdoM meM magalapaMca, TakAra, paMcama, hiMdoavalokana DA0 kochaDa ne DA. kasturacaMda jI kAsalIvAla likA, vakAra. kolAha Adi zabdoM kA bhI vyavahAra huA hai| kI kRpA se kiyA thaa| paMDita nAtharAma premI ne bhI dhavala graMyArambha meM mahAkavi ne 'harivaMzapurANa' ko 'saroruha' kRta 'hariva purANa' kA ullekha apane itihAma meM "kucha (kamala) kahA hai aura isa kathA ke pUrva vaktAoM meM catuaprApya gratha" zIrSaka meM kiyA hai| mukha aura vyAsa ko Adara pUrvaka smaraNa kiyA hai tadanaMtara ____ mahAkavi dhavala ke pitA zrI kA nAma sUra aura mAtu maMganAcAra ke rUpa meM caubIsa tIrthaMkaroM kA stavana kiyA zrI kA nAra kesulla thaa| Apake gurU kA nAma ambasena gayA hai / mahAkavi dhavala kSaNabhaMgura zarIra kI sazvaratA kA thaa| Apa brAhmaNa kula meM utpanna hA the parantu bAda meM Apa varNana karate hue sthAyI avinAzI kAvyamaya zarIra racanA ne jaina dharma apanAyA thaa| kavi dvArA nirdiSTa ullekhoM ke kA vicAra karate haiN| yathAAdhAra para unakI pratibhA aura kavitva zakti kA parijJAna jo Navi marai Na chijjai Navi pIDijjai, ho jAtA hai| 'hariva zapurANa' ke Arambha meM mahAkavi dhavala akkhau bhuvaNi bhuvaNi maiM bhIruvi / ne apane pUrvavartI kaviyoM evaM kAvyoM kA ullekha kiyA hai (zeSa pR0 kavara 3 para) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi prahadAsa : vyaktitva evaM kRtitva 0 DA0 kapUra canda jaina, khataulI bhASA bhAvoM kI saMvAhikA hai, prAcIna bhAratIya vizeSaNa jaisA hIM mAlUma par3atA hai| ataH sambhava hai ki bhASAoM meM saMskRta ko vareNya sthAna prApta hai kintu unakA nAma kucha aura hI rahA ho| prAcIna saMskRta hai yA prAkRta ? yaha Aja bhI vivAda kA ve janmaparyanta gRhastha hI rhe| gRhastha rahate hue bhI viSaya banA huA hai| prAkata' aura 'saMskata nAmoM se to unhoMne apanI ojasvI vANI kA upayoga sAdhAraNa vyakti prAkRta hI prAcIna siddha hotI hai| jana manISI aura ke citraga meM nahIM kiyaa| 'munisuvratakAvya' tathA 'purUdeva kaviyoM ne Arambha meM prAkRta bhASA meM hI graMthoM kA praNa- campU' meM unhoMne munisuvrata tathA RSabhadeva ke caritra ko yana prArambha kiyA isI kAraNa prAcIna jaina sAhitya pratipAdya banAyA, to bhavyajanakaNThAbharaNa meM AptAdi prAkRta bhASA meM hI upalabdha hotA hai, kintu 'anuyogdvAra tathA samyagdarzana kI mahimA kA vivecana kiyA hai| prAkata sUtra', jaise graMthoM meM saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM ko vyakti kI prazaMsA karane vAle kaviyoM ko arhaddAsa tuccha RSibhASita kahane ke kAraNa' saMskRta meM bhI vipula mAtrA dRSTi se dekhate the| aura rAjA mahArAjA Adi dhanameM jaina sAhitya kA nirmANa haA jisameM se adhikAMza bhAga sampanna manuSyoM kI kavitA dvArA prazaMsA karanA jinavANI Aja bhI alamAriyoM meM par3A anveSakoMkI bATa joha rahA hai| kA atyadhika apamAna samajhate the| prAcIna jaina vAGmaya meM 'dvAdazAMgavANI' ko sarvopari "sarasvatI kalpalatA sa ko vA sthAna prApta hai| AcArya samantabhadra ne jaina kAvya nirmANa samvarddhayiSyan jinapArijAtam / kA zrIgaNeza kiyA aura taba se yaha dhArA aba taka vimucya kAjIratarUpameSu vyAropayetprAkRtanAyakeSu // avicchinna rUpa meM calI A rahI hai| ___ ahaMddAsa kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki unake IsA kI terahavI caudahavI zatAbdI jaina kAvyagraMtha- graMtho meM vyartha kA vistAra nahI hai| hAM 'purUdevacampU' jaise nirmANa kI dRSTi se atyadhika mahattvapUrNa hai kyoMki isa graMtho me jahAM unhoMne apanI kalA kI kalAbAjiyAM dikhAI samaya aneka jaina kAvya graMthoM kA praNayana huaa| ahaMddAsa haiM, vahAM unake varNana dekhate hI banate haiN| na kevala unake jaisA pratibhAzAlI mahAkavi bhI isI samaya huA jisane gadya hI 'gadyaH kavInAM nikaSa vadanti' kI kasauTI para 'purUdeva campU' "munisuvrata kAvya" aura "bhavyajanakaNThA- sahI utarate hai apitu padya bhI vibhinna chandoM meM guthe aura bharaNa" rUpa tIna razmiyoM kA sundara upahAra jaina sAhitya zleSAnuprANita hokara sahRdayoM ko balAta apanI ora ko diyaa| AkRSTa kara lete haiN| bhavyajanakaNThAbharaNa ke adhyayana se yaha spaSTa ho jAtA janmasthAna: hai ki ve hindU zAstroM ke apratima adhyetA tathA vidvAn mahAkavi arhaddAsa ne apane sthAna ke sambandha meM koI the |ukt patha me jagaha-jagaha diye gaye hindI-zAstroM ke sUcanA nahIM dii| zrI nAthUrAma premI ne unake graMthoM kA uddharaNa isake samujjvala nidarzana hai| isI AdhAra para pracAra karnATaka meM adhika hone ke kAraNa unake da zAstrI ne unake jaina dharmAnuyAyI na hokara karnATaka meM rahane kA anumAna lagAyA hai|' paNDita anya dharmAnuyAyI hone kA anumAna lagAyA hai| zrI nAtha- AzAdhara apane antima samaya me avantI ke nalakacchapura rAma premIkA anamAna hai ki ahahAsa nAma na hokara me rahe the aura vahIM unhoMne jinayajJakalpa, anagAradharmAmata Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 varSa 36, ki. 3 anekAnta TIkA Adi graMtha likhe the, yadi ahahAsa AzAdhara ke tInoM graMthoM kI prazastiyAM denA asamIcIna na hogaa| muniantima samaya meM unake pAsa pahuMce to unakA sthAna avaMtI suvrata kAvya kA antima pada haipradeza mAnanA hogA kintu samucita pramANoM ke abhAva meM mithyAtva karmapaTalaizciramAvRte me kucha nizcita likha pAnA sabhava nahI hai| yugme dRzo, kupathayAnanidAnabhUte / zrI nAthUrAma premI ne madanakIrti yatipati ke hI AzAdharoktilasadajana saMprayogeahaMdAsa bana jAne kA anumAna lagAyA hai| madanakIrti racchIkRte pRthlstpthmaashritosmi| yatipati, vAdInda, vizAla kIrti, jinhoMne paM0 AzAdhara se arthAt mere nayanayugala cirakAla se mithyAtvakarma ke nyAyazAstra par3hakara vipakSiyoM ko jItA thA, ke ziSya the| paTala se Dhake hue the aura mujhe kumArga meM le jAne ke kAraNa vi. sa. 1405 meM racita rAjazekharasUri ke "catavizati the / AzAdhara ke uktirUpI aMjana ke prayoga se svaccha kIrtipravana" nAma kA eka na hone para maiMne jinendra bhagavAna ke satpatha kA Azraya liyA, jisameM madana kIrti ke karNATaka jAkara vijayapura nareza isI prakAra purUdeva capU kA antima padya haikuntibhoja kI sabhA meM kAvya-racanA karane aura unakI mithyAtvapakakaluSe mama mAnasesmin putrI meM vivAha karane kA varNana hai| madanakIti kA banAyA AzAdharonitakataka prasaraiH prasanne / "zAsanacaturizikA" graMtha upalabdha hai / premI jI ne ullAsitena zaradA puru devabhaktyA likhA hai-"caturvizati kathA ko par3hane ke bAda hamArA taccaMpu daMbhajalajena samujjajRmbhe // yaha kalpanA karane ko jI avazya hotA hai ki kahI madana- arthAta jo pahale mithyAtvarUpI paMka se malina thA kIrti hI kUmArga meM Thokare khAte-khAte anta me AzAdhara tathA pIche calakara AzAdhara jI ke subhASita rUpI kataka kI suktiyoM se aIhAsa na bana gae ho / pUrvokna granthoM meM phala ke prabhAva meM nirmala ho gayA aise mere isa mAnasamana (purUdevacampa Adi meM) jo bhAva vyakta kiye gae hai, uname rUpI mAnasarovara me purUdeva jinendra kI bhaktirUpI zarada irA kalpanA ko bahuta kucha puSTi milatI hai aura phira yaha Rtu ke dvArA ullAsa ko prApta huA yaha purUdevacaMpU rUpI arhadAsa nAma bhI vizeSaNa jaisA hI mAlUma paDatA hai| kamala vRddhi ko prApta huA hai| sabhava hai unakA vAstavika nAma kucha aura hI rahA ho, yaha ina dono padyoM se itanA to spaSTa hai ki uhaMddasa nAma eka taraha vI bhAvukatA aura vinayazIlatA hI prakaTa kI dRSTi yA mAnasa AzAdhara kI sUktiyo se nirmala huA karatA hai|"" pRSTa pramANI ke abhAva meM i7 mana ko bhI thA para unake sAkSAta ziSya hone kA pramANa nahI milatA, vAstavika rUpa meM svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| bhavya janakaNThAbharaNa kA yaha pada bhI draSTavya hai-- paNDita Aza dhara mahAna vidvAna hote hue bhI muni sUktyeva teSA bharabhIravo ye gahAthamasthAzcaritAtmagharmAH / nahI bane apitu unhoMne muniyo ke caritra meM panapa rahI taeva zeSAzramiNA sahAyyA dhanyAH syuraashaadhrsuurimukhyaaH|' tatkAlIna zithilatA kI kar3I AlocanA kI hai, ve gRhastha arthAt una AcArya vagairaha ke sadvacanoM ko sunakara paNDita the ata: unake ziSya ahaMddAsa kA bhI paNDita honA sasAra se Dare hue jo gRhasthAzrama me rahate hue Atmadharma sabhava hai| DA. gulAbacandra caudharI ne ahaMdAsa ko gRhastha kA pAlana karate hai aura bAkI ke brahmacarya, vAnaprastha tathA paNDita hI mAnA hai| sAdhu Azrama meM rahane vAlo ke sahAyaka hote haiM ve AzAAzAdhara kA ziSyatva : ghara sUri pramukha dhanya hai| yaha vivAdAspada viSaya hai ki mahAkavi ahaMdAsa paMDita isa padya ke AdhAra para DA0 nemicandra zAstrI ne AzAdhara ke sAkSAta ziSya the yA nahIM / unhone apane likhA hai ki "isa padya me prakArAntara se AzAdhara kI tInoM granthoM kI prazastiyo meM paNDita AzAdhara kA nAma prazaMsA kI gaI hai aura batAyA gayA hai ki gRhasthAzrama meM baDe Adara aura sammAna ke sAtha liyA hai| ataH yahA~ rahate hue bhI ve jaina dharma kA pAlana karate the tathA anya Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi arhadAsa : 'vyaktitva evaM kRtitva AzramavAsiyoM kI sahAyatA bhI kiyA karate the| isa padya meM AzAyara kI jisa paropakAra vRtti kA nirdeza i gayA hai, usakA anubhava kavi ne sabhavataH pratyakSa kiyA hai aura pratyakSa meM kahe jAne vAle sadavacana bhI sUkti kahanAte haiM, ataeva bahuta saMbhava hai ki adAsa AzAdhara ke samakAlIna hoN| paNDita kailAzacandra zAstrI ne bhI ukta AdhAra para addAsa kA AzAdhara ke laghusamakAlIna hone kA anumAna kiyA hai|" kintu isa sandarbha meM paNDita nAthUrAma premI aura paNDita haranAtha dvivedI ke manoM ko dRSTi se ojhala nahI kiyA jA sktaa| premIjI ne likhA hai ki ina padoM meM spaSTa hI unakI sUktiyo yA unake sadgranthoM kA hI saMketa hai, jinake dvArA ahaMsa ko sanmArga kI prApti huI thI, gurU ziSyatva kA nhiiN|" isI prakAra mANikavanda digambara jaina prathamAnA se prakA zita purUdevacaMpU ke sapAdaka paNDita jinadAna zAstrI phaDa kule ke mata para kaTAkSa karate hue paNDita haranAtha dvivedI ne likhA hai- purudevacapU ke vijJa sAdaka phar3akule mahodaya ne apanI pANDitvapUrNa bhUmikA me likhA hai ki ullikhita prazastiyoM se kavivara adAsa paNDitAcArya AzAvara jI ke samakAlIna nirvivAda siddha hote hai kintu kama se kama maiM ApakI isa nirNAyaka saraNI se sahamata ho ApakI nivivAditA svIkAra karane meM asamartha hUM kyoMki praNastiyoM se yaha nahI siddha hotA ki AzAdhara jI ko sAkSAtkRti adAsa jI ko thI ki nahIM sUkti aura ukti kI adhikatA se yaha anumAna karanA ki sAkSAt AzAdhara sUri se adAsa jI ne upadeza grahaNa kara unhe gurU mAna rakhA thA, yaha prAmANika pratIta nahI hotA / kyoMki sUni aura uvina kA artha racanA-baddha grantha-saMdarbha kA bhI ho sakatA hai| " hamAre anumAna se yaha adhika ucita pratIta hotA hai ki AzAdhara ke antima samaya arthAt vi0 sa0 1300 me ahaMdAsa AzAdhara jI ke pAsa pahuMce hoge aura 1-2 varSa sAkSAt ziSyatva prApta kara unake dharmAmRta se prabhAvita hokara kAvya racanA meM pravRtta hue hoge| jaisA ki unake "dhAvanakApatha" (munisuvrata kAvya 10 / 64 ) padma se bhI vyakta hotA hai| 16 ahaMddAsa nAma ke aneka vidvAn adAsa nAma ke dUsare kavi ra kavi ahaMdAsa hai| yaha jaina brAhmaNa the aura inake pitA kA nAma nAgakumAra thA jo gaMgA mArasiMha ke camUpati kA Damarasa 15vI pIr3hI me hue the| inakA samaya bhI 1300 I0 ke AsapAsa svIkAra kiyA gayA hai| kavi arhAsa kannar3a bhASA ke prakANDa vidvAn the| unhoMne karanar3a bhASA me ahamata nAma ke mahatvapUrNa jyotiSa grantha kI racanA kI hai| yaha graMtha pUrA nahI miltaa| zaka saMvat kI caudahavI zatAbdI meM bhAskara nAma ke AMdhra kavi ne isa gratha kA telagu bhASA meM anuvAda kiyA thA / isa graMtha ke upalabdha bhAga me varSA ke cihna, zakuna, vAyu-caka, gRhapraveza, bhUkampa bhUjAta phala, utpAta- lakSaNa, indradhanu lakSaNa Adi viSayo kA nirUpaNa kiyA gayA hai|" para ye ahaMdAsa purUdevacampU ke kartA ahaMhAsa se bhinna hai / zraddAsa kA samaya : saMskRta ke anya mahAkaviyoM kI taraha mahAkavi arhadAsa kA samaya bhI andhakArAcchanna hai / yataH unhone apane janma samaya, janma sthAna, mAtA pitA Adi ke saMbaMdha me koI ullekha nahIM kiyA hai| phira bhI katipaya pramANa aige hai, jinase unakA samaya nirdhAraNa karanA sambhava hai| adAsa ke kAla-nirdhAraNa meM pUrva aura apara sImA nirdhAraNa ke lie kramazaH AzAdhara aura atisena mahattva pUrNa mAnadaNDa hai| adAsa ne apanI kRtiyo me ra kA nAmollekha jisa sammAna aura dhaddhA se kiyA hai, usase to isa anumAna ke lie paryApta avakAza milatA hai ki ve AmAghara ke saMkSipta ziSya rahe hoNge| kintu AzAdhara ne apane graMthoM meM jina AcAryoM aura kaviyoM kA ullekha kiyA hai, uname ahaMdAsa kA ullekha nahI hai / yahA taka ki unakI racanA anagAradharmAmRta kI TIkA me arhaddAsa yA unake kisI grantha kA koI ullekha nahI hai / " antima isase itanA to nirvivAda siddha hai ki ve AgAdhara ke pazcAtvartI hai| sAtha hI AcArya ajitasena ne apanI alaMkAra cintAmaNi meM jinasena, haricandra vAgbhaTa Adi ke sAtha hI ahaMdAsa ke munisutakAvya ke aneka zloka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, varSa 36,ki.3 anekAnta udAharaNa svarUpa diye hai radharmAmRta kI TIkA' vi0 sa0 1300 meM pUrNa kI thii|" candraprabhaM naumi yadaMgakAnti isase pUrva ve triSaSTismRtizAstra', 'jinayajJakalpa', sAgArajyotsneti matvA dravatIndukAntaH / dharmAmRta' kI TIkA' Adi mahattvapUrNa granthoM kI racanA kara cakorayUthaM pibati sphuTanti cuke the| aisA ukta granthoM kI prazastiyoM se vidita hotA kRSNe'pi pakSe kilakaravANi / / " hai| yataH unhoMne apanI antima kRti 'anagAradharmAmRta kI 'atra candraprabhAgakAntau jyotsnA buddhiH jyotsnAsA- TIkA' 1300 vi0 sa0 (1243 I0) meM pUrNa kI thii| dRzyaM binA na syAditi sAdRzyapratIto bhraantimdlNkaarH|' ataH unakA racanA kAla IsA kI 13vIM zatAbdI kA 'atrAropaviSaye jinAMgakAntI cakorAdInAM jyotsnA- pUrvArda nizcita hai / alaMkAra cintAmaNi ke kartA ajitnubhvH| alaMkAra cintAmaNi jJAnapITha saskaraNa, sena kA racanAkAla DA0 nemicandra zAstrI ne vi0 saM0 pRSTha 123, 135 tathA 266 / 1307-1317 tathA DA. jyotiprasAda jaina ne 1240. __ isI prakAra munisuvrata kAvya ke 1234. 2031, 1270 I0 (1267-1327 vi0 sa0) mAnA hai / 2132 tathA 2133 zloka alaMkAra cintAmaNi ke pRSTha 205, 228,228 tathA 211 para udAharaNa svarUpa prastuta AzAdhara aura ajitasena ke madhyavato hone ke kAraNa kie gae haiN| ahaMdAsa kA samaya 13vI zatAbdI I0 kA madhya-bhAga ina zloko se yaha spaSTa hai ki arhahAsa alaMkAra- mAnanA (kramazaH) cintAmaNi ke kartA AcArya ajitasena se pUrvavartI haiN| saubhAgya se hameM AzAdhara ke kAla nirdhAraNArtha adhika adhyakSa saMskRta vibhAga, jaina kAleja nahI bhaTakanA hogA unhoMne apanI antima racanA 'anagA bar3A bAjAra khataulI 251201 (u0 pra0) saMdarbha-saMketa 1. 'sakkayA pAyayA ceya bhaNiIo hoti-donnnnivaa| vaannvaa| bhAga-4. pR050 saramaMDalammi gijjante pasatthA isibhAsiyA // 11. bhavyajanakaNThAbharaNa, prastAvanA, pR0 10 anuyoga dvArasUtra : vyApAra 2010 satra 127 12. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 142 (sandarbha jaina : saMskRta kAvya ke vikAsa me jaina kaviyo 13. munisuvratakAvya bhUmikA, pR0 kha 1 kAM yogdaan)| 14. jaina dharma kA prAcIna itihAsa, dvitIya bhAga, pR0245 2. bhavyajanakaNThAbharaNa, bhUmikA, pR08 15. guru gopAladAsa varayA smRtigrantha pR0 501 tathA 3. jaina sAhitya aura itihAsa, pu0 143 bhAratIya jJAnapITha se prakAzita anagAradharmAmRta kI 4. dAmo bhavAmyahataH, (munisuvrata kAvya 10.46) se bhI prastAvanA / __yahI dhvanita hotA hai| 16. munisuvratakAvya, 1.2 5. munisuvratakAvya, 1.12 17. 'nalakacchapura zrImannemi caityAlayesidhat / 6. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 143 vikramAbdazateSveSA trayodazasu kAtike // ' 7. jaina sAhitya aura itihAsa pR0 143 anAgAradharmAmRta TIkA prazasti, 31 8. jana sAhitya kA bRhat itihAsa, bhAga-6, pR0 14 18. alaMkAra cintAmaNi, prastAvanA, pR0 34 bhAratIya 6. bhanyajanakaNThAbharaNa padya saM0 236 jJAnapITha sNskrnn| 10. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, 16. vyaktigata patra dinAMka 27-6-62 ke AdhAra pr| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI aArAdhanA meM tapa kA svarUpa ] ku. nizA, vinanIra karmakSayArtha tapyata iti tapaH arthAt karmakSaya ke lie Abhyantara pariNAmoM kI vizuddhi kA cihna anazanAdi jo tapA jAtA hai vaha tapa hai| isI prakAra samyagjJAnarUpI bAhya tapa hai, jaise kisI manuSya ke mana meM krodha utpanna hAna netra ko dhAraNa karane vAle sAdhu ke dvArA jo tapA jAtA hai para usa krodha kA cihna makuTI caDhAnA hotA hai| isa prakAra use tapa kahate hai / yaha tapa kA niruktayartha hai / karttavya aura bAhya aura Abhyantara tapo meM liGga-liGgI bhAva hai|' akartavya ko jAnakara akartavya kA tyAga karanA cAritra bAhya tapa ke bhedahai vahI jJAna hai aura vahI samyagdarzana hai, usa akartavya ke (1) anazana-na azana arthAt azana ke na karane tyAgarUpa cAritra me jo udyoga aura upayoga hotA hai, usako ___ko yA apa bhojana ko anazana" kahate haiM / yaha tapa tabhI jina bhagavAna ne tapa kahA hai arthAt cAritra me udyoga aura mAnA jAtA hai jaba karmakSaya ke lie kiyA jAtA hai / anaupayoga hI tapa hai| tapa zabda kA artha samIcInatayA nirodha zana tapa do prakAra kA hotA hai.-1. addhAzana 2. sarvAnakaranA hotA hai| ratnatraya kI prApti ke lie iSTa-aniSTa zana / viSayoM kI AkAMkSA ke nirodha kA nAma hI tapa hai| isake addhAzana (caturtha upavAsa se chaha mAsa kA upavAsa) do bheda haiM-1. bAhya tapa, 2. Abhyantara tapa / unameM bhI gRhaNakAla aura pratisevanAkAla meM kiyA jAtA hai tathA pratyeka ke chaha-chaha bheda haiN| anazana, avamodarya, rasoM kA sarvAnazana sanyAsa grahaNa karane se lekara maraNaparyanta taka tyAga, vRttiparisaMkhyAna, kAyakleza aura viviktazayyA ye kiyA jAtA hai| chaha prakAra ke bAhya tapa hai aura prAyazcita, vinaya, veyA- (2) pravamaudarya-battIsa grAsa pramANa puruSa ke aura vRttya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye Abhyantara tapa hai| aTThAisa grAsa pramANa strI ke AhAra me se eka-do grAsa bAhya aura mAbhyanyara tapa-bAhya jana anya mata Adi kI hAni ke krama se jaba taka eka grAsa mAtra bhI zepa vAle aura gRhastha Adi bhI ina tapoM ko jAnate hai, isI hotA hai vaha avamodarya tapa hai|" yaha tapa uttama kSamA Adi kAraNa anazanAdi tapoM ko bAhya tapa kahate hai tathA jo rUpa dharma kI, chaha Avazyako kI, AtApana Adi yoga kI sanmArga ko jAnate haiM, unake dvArA jisakA AcaraNa kiyA prApti ke lie, vAyu Adi viSamatA ko dUra karane ke lie jAtA hai, aise tapa Abhyantara tapa kahe jAte hai| prAyazcitta nidrA ko jItane Adi ke lie kiyA jAtA hai| Adi tapo me bAhya dravyoM kI apekSA na hokara antaraga pari- (3) rasaparityAga- dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a, patraNAmoM kI mukhyatA rahatI hai tathA inakA svayam hI savedana zAka, lavaNa Adi sabakA athavA eka-eka kA tyAga rasahotA hai, ye dekhane meM nahIM Ate tathA inako anAhata loga parityAga' nAmaka tapa hai| isakI cAra mahAvikRtiyAM hotI dhAraNa nahIM kara sakate, isI kAraNa prAyazcittAdi ko ata- haiM-navanIta, madya, mAMsa aura madhu / ye kramazaH abhilASA raMga tapa' kahA jAtA hai| kamoM kI nirjarA me samartha Abhya- prasaMga, darpa aura asaMyama ko utpanna karane vAlI hai| inheM ntara tapo kI vRddhi ke lie anazanAdi bAhya tapa kiye jAte mahAvikRtiyA~ isalie kahA jAtA hai, kyoMki ye mana ko haiM / ataH Abhyantara tapa hI pradhAna hai| yaha Abhyantara tapa atyadhika vikAsayukta kara detI hai| ata: jina bhagavAna zuddha aura zubha pariNAmo se yukta hotA hai, isake binA kI AjJA ko dhAraNa karane vAle. pApa se bhayabhIta tathA bAhya tapa nirjarA meM samartha nahIM hotA hai| tapa meM ekAgratA ke icchuka ko ina mahAvikRtiyoM kA sarvathA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 36, ki0 3 anekAnta tyAga kara denA caahie|" utpAdana aura eSaNA doSo se rahita, zayyA rahita ho aisI (4) vRttiparisaMkhyAna-mumukSu ko yaha tapa AzA vasatikA ke andara yA bAhara khar3A honA baiThanA athavA kI nivRtti ke lie indriya sayama ke lie, tathA mokSa prAti zayana karanA viviktaHzayanAsana nAma kA tapa hai| aise ke lie sadaiva karanA caahie| zramaNa bhikSA se sambaddha, ekAnta sthAna me nivAsa karane vAle sAdhu asAdhu logoM ke dAtA, calanA, pAtra gRha Adi viSayoM se sambandhita aneka sasarga se utpanna hone vAle moha, rAga aura dveSa se santapta prakAra ke sakalpoM ke dvArA zarIra ke lie vRtti karatA hai nahI hote / " aura yahI vRttiparisakhyAna tapa hai|" udAharaNArtha-pUrba bAhya tapa kI vizeSatA--bAhya tapa ke karane se gamana kiye hue mArga se lauTate hue bhikSA milane para hI yati meM aneka guNoM kA prAdurbhAva ho jAtA hai, jase-bAhya grahaNa karUMgA, sIdhe mArga se jAne para yadi milI to grahaNa tapa se AtmA, sapanA kula, gaNa, ziSyaparamparA suzobhita karU~gA anyathA nahI Adi mArga viSayaka / " sone, cA~dI, hotI hai| Alasya naSTa ho jAtA hai| vizeSata: saMsAra kA kAMsI agavA miTTI ke pAtra dvArA dI gayI bhikSA hI grahaNa mUlakarma naSTa hotA hai|" bAhya tapa se bahuta se prANI samAra karUMgA anyathA nahI Adi pAtraviSayaka / strI, vAlikA, se bhayabhIta ho jAte hai, mithyAdaSTiyoM me saumyatA A jAtI yuvatI, vRddhA athavA alakAra yukta vA ala kAra rahita strI hai tathA isa tapa ke karane se mokSa mArga prakAzita hotA hai| se hI grahaNa karUMgA anyathA nahI Adi dAtA viSayaka / kyoki tapa ke abhAva meM kamoM kI nirjaga sambhava nahIM hai kUlmASa Adi se yukta bhAta, cAro ora vyaJjana ke madhya isake sAtha hI jina bhagavAna kI AjJA kA pAlana ho jAtA meM pUSpAvalI ke samAna rakhate cAvala Adi bhojana milane hai| isa tapa se zarIra me laghutA aura usase sambaddha raneha para hI grahaNa karU~gA, anyathA nhiiN| isa prakAra ke aneka kA nAza, rAgAdi kA upazama hotA hai / 2 anazanAdi tapa bhojana sambandhI niyama lenA vRttiparisakhyAna hai| se anarthakArI sukhazIlatA kA nAza, zarIra me kRzatA, 5) kAyakleza-kAyotsarga karanA, zayana, baiThanA sasAra se virakti hotI hai, indriyAM dAnta hotI hai, vIryAaura aneka vidhiniyama grahaNa karanA, unake dvArA AgagA- cAra meM pravRtti tathA yati ke jIvana ke prati icchA bhI nUsAra zarIra ko kaSTa denA hI kAyakleza nAma kA tapa samApta ho jAtI hai| bAhya tapa se zarIra, rasa aura sukha hai|" udAhaNArtha-teja dhUpa meM sUrya kI ora mukha karaka meM Amakti nahI rahatI tathA kaSAyoM kA mardana hotA hai / gamana karanA, jisa grAma meM muni Thahare ho usa grAma se anya maraNakAla me jisa samasta AhAra kA sAdhu ko tyAga karanA grAma me bhikSA ke lie gamana karanA aura jAkara lauTanA, par3atA hai, usakA abhyAsa use bAhya tapa se hI ho jAtA hai. cikane stambha Adi ke sahAre khar3A rahanA, eka sthAna para vaha duHkha-sukha me samabhAva ko prApta hotA hai, nidrA para nizcala sthita rahanA, eka paira se khar3e rahanA, vIrAsana vijaya prAptakara letA hai aura brahmacaryako dhAraNa karatA hai|" prAvi Asana lagAnA, mRtaka ke samAna nizceSTa sonA, Abhyantara tapa ke bhedakhale AkAza me zayana karanA, na thUkanA, na khujAnA, keza- 1 prAyazcita-aparAdha ko prApta huA jIva jisa loca, rAtri-jAgaraNa tathA AtApana Adi yoga karanA tapa ke dvArA apane pahale kiye hue pApo se vizuddha ho jAtA kAyakleza nAmaka tapa hai|5 hai, vaha prAyazcitta" nAmaka Abhyantara tapa hai| yaha tapa (6) viviktazayyA-jisa vasati meM manojJa athavA AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa cheda, amanojJa zabda, rasa, rUpa, gandha aura sparza ke dvArA azubha mUla parihAra aura zraddhAna ke bheda se dasa prakAra kA hai|5 pariNAma nahI hote athavA svAdhyAya aura dhyAna meM vighna bhagavatI-ArAdhanA vijayodayA TIkA me AlocanA Adi nahIM hotaa| jo khule hue athavA banda dvAra vAlI sama prakAra kA prAyazcita tapa kahA hai|" prakAra isa athavA U~cI-nIcI bhUmi vAlI, bAhara ke bhAga meM sthita prakAra haiM-AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, ho| strI, napuMsaka pazuoM se rahita, ThaDI yA garma", udagama, tapa, cheda, parihAra aura upasthApana / " Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI arAdhanA meM tapa kA svarUpa AcArya Adi ke samakSa apane doSoM kA cAritra AcArapUrvaka nivedana karanA AlocanA nAmaka prAyazcita hai / " yaha do prakAra kA hai - sAmAnya aura vizeSa / jisa muni ko mUla nAmaka prAyazcita diyA jAtA hai vaha sAmAnya AlocanA tathA isake abhAva meM vaha vizeSa AlocanA karatA hai / " aneka aparAdha karane vAlA tathA samyaktva vrata Adi kA ghAta karane vAlA muni sAmAnya AlocanA karatA hai| maiM Aja se muni dIkSA lenA cAhatA hUM aura maiM ratnatraya se hIna hUM isa prakAra AlocanA karanA hI sAmAnya AlocanA hai| dIkSA se lekara saba kAla aura kSetra meM jisa bhAva aura krama se jo doSa diyA gayA hai, usakI usI prakAra AlocanA karanA hI vizeSa AlocanA hai / " vizuddha pariNAma vAle kSapaka ke AlocanA pratikramaNa Adi kiyA prazasta kSetra meM pUrvAhna athavA aparAhna kAla meM, zubha dina zubha nakSatra aura zubha samaya meM hotI hai / " sucAritra sampanna kSapaka dakSiNa pArzva me pIchI ke sAtha hAthoM kI aMjali ko mastaka se lagAkara mana, vacana, kAya kI zuddhi pUrvaka guru kI vandanA karake sabhI doSoM se rahita hokara AlocanA karatA hai|" pratikramaNa -- sasAra se bhayabhIta aura bhogoM se virakta sAdhu ke dvArA kiye gaye aparAdha ko mere duSkRta mithyA ho, mere pApa zAnta ho| ityAdi upAyoM ke dvArA dUra karane ko pratikramaNa" nAmaka prAyazcita kahate haiN| arthAt doSo kI nivRtti ko pratikramaNa kahate hai / yaha nAma pratikramaNa sthApanA pratikramaNa, dravyapratikramaNa kSetraprati kramaNa, kAlapratikramaNa aura bhAvapratikramaNa ke bheda se chaha prakAra kA hai|" bhaTTinI, dArikA Adi ayogya nAmo kA uccAraNa na karanA nAmapratikramaNa hai| likhita yA khodI huI AptabhAsoM kI mUrti, jasa aura sthAvaroM kI AkRtiyoM ko sthApanA zabda se kahA gayA hai, unameM AptabhAso kI mUrtiyoM ke samakSa pUjana na karanA sthApanA pratikramaNa hai tathA trasa, sthAvara Adi racanAoM ko naSTa na karanA sthApanA pratikramaNa hai| gRha, kheta Adi dasa parigrahoM kA udgama, utpAdana aura eSaNA doSo se dUSita vasatikAoM kA, upa karaNoM kA aura bhikSAoM kA ayogya AhArAdi kA aura tRSNA, mada tathA sakane ke kAraNarUpa dravyoM kA tyAga 23 karanA dravyapratikramaNa hai| jala kIcar3a aura usa sthAvara jIvoM se yukta kSetroM meM gamana Agamana kA tyAga kSetra pratikramaNa hai athavA jisa kSetra meM rahane se ratnatraya kI hAni ho, usakA tyAga kSetra pratikramaNa hai| rAta tInoM sandhyA, svAdhyAya aura chaha AvazyakoM ke kAla meM gamana - Agamana Adi kA vyApAra na karanA kAlapratikramaNa hai| midhyAtva, asaMyama, kaSAya, rAga-dveSa, AhArAdi saMjJA, nidAna, AtaM roga Adi azubha pariNAmo kA tathA puNyAsavabhUta zubha pariNAmoM kA tyAga bhAvapratikramaNa hai| tadubhaya - duHsvapna, saMkleza Adi se hone vAle doSoM ke nirAkaraNa ke lie jo AlocanA aura pratikramaNa donoM prAyazcita kiye jAte haiM, use tadubhaya" prAyazcita kahate haiM / vibeka " - sasakta annAdi meM doSoM ko dUra karane meM asamartha sAdhu jo saMsakta annAdi ke upakaraNAdi ko alaga kara detA hai, use viveka prAyazcitta kahate haiM / isI prakAra yadi sAdhu bhUla se svayaM athavA dUsaroM ke dvArA kabhI aprAsuka vastu ko grahaNa kara letA hai, taba smaraNa hote hI usako chor3a denA viveka prAyazcita hai, athavA tyAgI prAmuka vastu bhI yadi sAdhu grahaNa kara letA hai to smaraNa hote hI usakA tyAga kara denA viveka hai / yaha gaNaviveka aura sthAnaviveka ke bheda se do prakAra kA hai|" huI mUla pArzvastha, saMsakta, svacchanda, avasanna aura kuzIta muniyoM ko aparimita aparAdha hone se sampUrNa dIkSA chedakara puna: dIkSA denA mUla prAyazcita hai / jo sukhazIla hone se binA kAraNa ayogya kA sevana karatA hai vaha pArzvasya kahalAtA hai athavA jo niraticAra saMyama kA mArga jAnate hue bhI usameM pravRtti nahIM karatA, kintu saMyama ke pArzvavartI mArga meM calatA hai, vaha na to ekAnta se asaMyamI aura na niraticAra se saMyamI hai, ataH use pArzvastha " kahate hai eka anya sthAna para pArzvastha ke viSaya meM kahA gayA hai kucha sAdhu indriyarUpI coroM aura kaSAyarUpI hiMsaka jIvoM ke dvArA pakar3e jAkara sAdhu saMgha ke mArga ko chor3akara sAdhuoM ke pArzvavartI ho jAte haiM, yahI kAraNa hai ki yaha pAsatya yA pArzvastha kahe jAte haiN|" saMsakta sAdhu-naTa ke samAna aneka rUpa dhAraNa karane vAlA hotA hai ve pArzvastha ke saMsarga se pArzvasya kuzIla ke saMsarga / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 36 ki.. bhanekAnta se kuzIla, aura svacchanda ke saMsarga se svacchanda ho jAte khinna hone ke kAraNa avasanna kahA jAtA hai| kutsita haiM arthAt ve dUsare meM milakara una jaise hI ho jAte haiN| zIla vAle muni ko kuzIla kahA jAtA hai| yaha kautuka isI kAraNa saMsakta kahe jAte haiN|" jo muni sAdhu saMgha se kuzIla, yUtikarmakuzIla, prasenikA kuzIla, aprasenikA nikala kara Agama viruddha mArga kI icchAnusAra kalpanA kuzIla, nimittakuzIla, AjIva kuzIla, kakvakuzIla, karatA hai vaha yathAchanda sAdhu hai / indriya aura kaSAya- kuhana kuzIla, sammUrchanakuzIla, pravAtana kuzIla Adi rUpI tIvra pariNAma hone ke kAraNa sukhapUrvaka samAdhi meM aneka prakAra kA hotA hai|" lagA jo sAdhu teraha prakAra kI kriyAoM meM AlasI hai aura tapa-zAstravihita AcaraNa meM doSa lagAne vAlA, caritra bhraSTa sAdhu kI kriyA karatA hai aisA sAdhu avasanna kintu sattva, dhairya Adi guNoM se yukta zramaNa jo prAyazcita kahalAtA hai| jisa prakAra jo koI kIcar3a meM phaMsa gayA zAstrokta upavAsa Adi karatA hai, vaha tapa prAyazcita hai| yA mArga meM thaka gayA taba usako avasanna kahA jAtA hai cheda-asaMyama ke prati glAni prakaTa karane ke lie aura vaha avasanna dravyarUpa se hai, usI prakAra cAritra dIkSA kAla ko kama kara denA cheda prAyazcita hai| anaazuddha ke bhAvase avasanna hotA hai / vaha upakaraNa, vasatikA, gAra dharmAmRta (gA0 7.53) meM kahA hai-jo sAdhu cirasvAdhyAya, vihAra karane kI bhUmi ke zodhana meM IryAsamiti kAla se dIkSita hai, nirmada hai, samartha hai aura zara hai yadi Adi meM svAdhyAya ke kAla kA dhyAna rakhane meM tathA usase aparAdha ho jAe to dina, pakSa yA mAsa Adi kA samiti meM tatpara nahIM rahatA, chaha AvazyakoM meM Alasya vibhAga karake dIkSA cheda dene ko cheda prAyazcita kahate haiN| karatA hai| isa prakAra caritra kA pAlana karate hue vaha kheda (kramaza:) sandarbha sUcI 1. sarvArthasiddhi 6, 2. payanandipaMcaviMzatikA 18, 25. bha0bha0 244-239, 26. ma. A. gA0 230, 3. bhagavatI ArAdhanA gA0 6.10, 4. anagAra dharmAmA 27. bha0A0 gA0 231, 28. bha0A0gA0 232, gA0 72, 5. mUlAcAra gA0 345, 6.bha. A0 gA0 26, aM0 dharmA0 7/31 / 210, mU0 A0 gA0 346, 7 mU0 A0 gA0 360, 30. AdA kulaM gaNo pavayaNa ca so bhAvidaM havadi savvaM / 8. bha. A0 gA0 106 kI vijayodayA TIkA, 6. anagAra alasattaNaM ca vijaI kammaM ca viNiyaM hodi // 28 // dharmAmata 7 / 33, 10. bha. A0 gA0 1342 kI vi0, 31. bahugANaM savego jAyadi somattaNaM ca micchANa / 11. bha.A. gA. 1344, 12. aM0 dharmA. gA. 7.11 TIkA 44 0 aM0 dharmA. gA. 711 TIkA maggo ya dIvido bhagavado ya aNaNAliyA ANA // 245 13. addhANasaNaM savvANasaNaM duvihaM tu aNasaNa bhaNiyaM / 32. dehassa lAdhava saMvego jAyadi somattaNaM ca micchANaM / viharaMtassa ya adANasaNaM idaraM ca carimate ||211m.aa. javaNAhAro saMtosadA ya jahasaMbhaveNa guNA // 246 bha.A. 14. eguttaraseDhIya jAvaya kavalo vi hodi prihiinno| 33. bha0AgA0 226-242, 34. mR0AgA0 261 / amodariyatavo so addhakavalameva sicchaM ca // 214 // 35. ma0AgA0 262, 36. bha0 AgA0 4Na4 kI vi. bha.A., ma.A.gA0 350 15. aM.dharmA. 7 / 22, 16. bha. A. gA. 217, mU.A. 352 37. umAsvAmI ta0 sUtra 6 / 22, 38. mU0A0 pR0 263 17. cattAri mahAviDIo hoMti evaNIdamajjamaMsamahU / 36. bha0Aga0 535, 40. vahI 536, 41. vahI 537 karavAphsaMgadappAisaMjamakArIo edAo // 21 / / 42. vahI 556, 43. vahI 563, 44. aM. dharmA. gA. 747 bha0 A0, ma0A0353 45. bha0AgA0 118 kI vi046. vahI 11 kI vi 18.0dharmA.pR0 507, 16. bha.A. 216, ma.A. 354, 47. a0 dharmA0 7.48, 48. vahI 744-50 / 20. aM. dharmA. 7 / 26, 21. bha. A0 gA0 220, 46. mU.A. gA. 362 kI AcA. 50. aM.dhamI. gA.755 22. bha0 A0 gA0 223, 23. bha. A0 gA0 222 / 51. bha.A gA. 1644 ko vi. 52. bha. A. gA. 126. 24. ThANasayaNAsahiM ya vivi hehi ya uggayehiM bahue hiN| 53. bha.mA. 1944 vi. 54. bha.A. 1304, 1944 vi. aNavIsIparitAokAyakileso havadi eso // 356 // 55.bha.prA. 128656. bha. A. gA.194457. vhii| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti meM karuNA : eka visaMgati sarva vidita hai ki karuNA, ahiMsA dharma kA eka aga hai aura karuNA ko AcArya kundakunda ne moha kA cinha kahA hai-moha kI sattA ko iMgita karane kA sAdhana kahA hai| tatra karma -rahita mukta AtmAoM meM karuNA kI puSTi karanA, unheM moha se AvRta mAnanA, Asatra yukta mAnanA kahAM kA nyAya hai ? aise meM mukta aura saMsAriyoM meM antara hI kyA hogA ? AcArya kundakunda mahArAja kahate haiM 'aTThe ajadhAgahaNaM, karuNAbhAvo ya tiriya maNuesu / visaesu ca pasaMgo, mohassedANi ligANi // ' pravacanasAra 85 padArtha kA ayathArtha grahaNa aura tithaMca manuSyoM ke prati karuNA kA bhAva tathA viSayoM kA prasaMga ( iSTa viSayoM meM prIti aura aniSTa viSayoM meM aproti) ye tInoM hI moha ke cinha - moha ke astitva ko iMgita karane vAle haiM / 'arthAnAmayayAtathya pratipatsthA, tiryaGmanuSyeSu prekSAsafe kAruNya buddhayA ca mohamabhoSTa viSaya prasanarAgamabhISTa viSayaprItyA dveSamiti tribhiliGga radhigamya jhagiti saMbhavannapi tribhUmiko api moho nihantavyaH / ' - prava0 sA0 tattvadIpikA 85 padArthoM kI ayayAtathyarUpa pratipatti aura prekSakabhAvayogya tiyaMvoM manuSyoM meM karuNAbuddhi tathA iSTa viSayoM kI Asakti se rAga aura aniSTa viSayoM kI aprIti se dveSa ukta tInoM cinho se moha kI pahicAna kara moha ko (saMbhAvita bhI jAnakara ) turanta tyAga denA cAhie / ukta gAthA kI tAtparyavRtti me to AcArya ne zuddhAmopalabdhi meM karuNA ko saMyamabhAva se viparIta yAnI asaMyamabhAva taka kaha diyA hai / tathAhi 'zuddhAtmopalabdhilakSaNaparamopekSA, saMyamAdviparItaH karuNAbhAvo dayApariNAmazca athavA vyavahAreNa karuNAyA abhAva:' / vahI Jaro vR0 padmacandra zAstrI, naI dillI ukta tathya hote hue bhI yadi koI mukta AtmAoM meM karuNA ke astitva ko svIkAra karatA hai to hama usake pakSapAtI nahIM aura nA hI hama use mUla Agama-rakSaka mAnane ko taiyAra haiM / jaisA ki hama pahile se likhate rahe haiM ki hama mUla Agama ko pramANa mAnate haiM, bhASAntaroM kI prAmANikatA meM hamArI sahamati nahIM, kucha bhASAntara siddhAntaghAtaka bhI ho sakate haiM; aura kucha janasAdhAraNa kI samajha se bAhara bho / gata dinoM kisI ne hamArA dhyAna eka posTara kI ora khIMcA, jise par3hakara hama avAk raha gae / posTara meM pravacana kA viSaya chArA thA- 'karuNA AtmA aura paramAhamA kA bhAva hai / ' jaba hamane chAnabIna kI to patA calA ki ukta zIrSaka kA AdhAra eka zloka kA bhASArUpAntara hai, jisane posTara chAne vAloM ko bharamA diyaa| pAThakoM kI jAnakArI ke lie hama use yathAvat de rahe haiN| prasaMgamukta jIva kA hai| vahAM kahA gayA hai 'jAnata pazyatazcotvaM jagataH punaH / tasyabandha prasaMgIna, sarvAsrarikSayAt // ' bhASAntarakAra kA artha - 'muktajIva mukta hone ke bAda bhI karA pUrvaka jagata ko jAnate tathA dekhate haiM, para isase unake paMdha kA prasaga nahIM AtA, kyoMki unake sarva prakAra kApa se kSaya ho cukatA hai / ' ke vicAranA yaha hai ki kyA ukta artha pUrvavartI AcArya kundakunda aura samasta jaina Agama kI mAnyatA meM ThIka hai ? jabaki kundakunda karugA ko moha kA cinha mAna rahe haiM aura samasta jaina Agama mukta AtmA meM karmoM kA sarvathA abhAva mAna rahe hai / zloka meM mukti meM sarva Asrava kSaya hone kA spaSTa nirdeza hone se yaha bhI siddha hotA hai ki karuNA ko moha kA cinha mAnane para 'karuNApUrvaka' artha kI saMgati nahIM baiThatI, kyoMki jahAM karuNA hai vahAM Asrava aura bamdha donoM hI avazyaMbhAvI haiM / phalataH --- Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta bhASAntara se to aisA pratibhAsita hotA hai jaise prastuta prasaMga meM yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki bhASAntarakAra kI dRSTi mala jaina siddhAnta ko ojhana kara jaise vyavahAra meM AhAra, bhaya, maithuna, parigraha saMjJAoM ko marala anvaya aura zabdArtha para hI kendrita ho gaI ho| vabhAvika-karmodayajanya hote hue bhI jIva kI svAbhAvika smaraNa rahe-Agama kA artha karane kI kucha mImAeM haiN| saMjJAeM kaha diyA gayA hai athavA jaise gati, indriya, kAya, jahA~ mula siddhAnta kA vyA ghAta hotA ho, vahA~ daviDa. yoga Adi mArgaNAoM ko jIva kI kaha diyA gayA haiprANAyAma karanA paDatA hai aura zabda, artha tathA phalitArtha koI bhI saMsArI jIva kyoM na ho saba meM ye saba honA meM parvApara monanA par3atA hai tathA romA anvayArtha karanA svAbhAvika haiN| aura ye saba kathanI saMsArI jIvoM ke lie hotA hai jo siddhAnta kA ghAta na kre| jabaki Upara ke aura saMsAriyoM meM hai| vaise hI Agama meM karuNA ko vabhAbhASAntara me mamamna jaina-middhAnta kA hI ghAta ho gayA bika hote hA bhI kahI-kahIM jIva kA svabhAva kaha diyA hai| yadi arjanoM-mAnya vara kI bhAMti jaina-mAnya para. gayA hai| para, yaha saba maMmArI jIvoM taka hI sImita mAtmA meM bhI karuNA kI kalpanA kI gaI to hama meM mandeha vyavahAra hai| vAstava meM to karuNA mohanIya ke kSayopanahIM ki kAlAntara jaina-paramAtmA meM bhI jagakatatva, zama me aura akaruNA mohagIya ke udaya se hotI hai| yaha karmaphaladAtRtva aura mukti me panarAvanintra ke cakkara meM saba apekSA-bhAva ke kAraNa haiM, jaba ki zuddha-svabhAvI makta paDa jAgi / anyoM kI bhAMti ve bhI karuNA-vaza maba kucha AtmAoM meM apekSA kA sarvathA abhAva hai| yaha bhI smaraNa karane lageMge, aadi| rahe ki mUla-svabhAva sadA para-nirapekSa aura sadAkAlabhAvI lokavAnika meM zaMkA uThAI hai ki mukta AtmA karuNA hotA hai aura vibhAva para-sApekSa aura sImita kAla bhAvI pUrvaka jAnate-dekhate haiM to unake punaH bandha hogA? AcArya hotA hai aura saMmArI jIvoM meM hI hotA hai| kahate haiM ki unake marva prAsravoM ke zraya hone se puna: bandha ye hama imalie likha rahe haiM ki pAThaka kahIM dhabalA nahIM hotaa| yaha bhI saSTIkaraNa dete haiM ki vItarAga meM 13-5-5 pRSTha 362 para Ae vyAkhyAna 'karuNAejIva. sneha kI paryAya rUpa karuNA kI asaMbhAvanA hai...| tathAhi- sahAvassa' se aisA na mAna leM ki karuNA AtmA aura para 'punaH pravartanaprasaMgo jAnataH pazyatazca kAmapyAditi mAtmA kA svabhAva hai| yaha ukta kathana to saMmArI jIvoM cenna, sarvAsrava parikSayAta / vItarAge snehaparyAyasyakAruNyA- kI mArgaNAoM ke vyAkhyAna prasaMga meM hai aura saMsArI-jIvoM saMbhavAdbhakti spRhAdivat |'-t0 zlo0 vA0 104. ke lie hI hai muktAtmA ke lie nhii| ___isI prasaMga ko rAjavAtika meM aise uThAyA gayA hai- prazna hotA hai ki kyA jIva aura AtmA kI pari'syAdetat-vyasanArNave nimagnaM jagadazeSaM jAnataH pazyatazca bhASA judA-judA hai ? hAM, vAstava meM jIva zabda vyApya kAruNyamutpadyate tatazca bandha iti; tanna; ki kAraNama? (mAtra saMsAriyoM taka sImita) hai aura AtmA zabda vyApaka savasrivaparikSayAt / bhakti snehakRpA spRhAdInAM rAgavi. hai| jAva-za pAnI va hai| jIva-zabda karma-sattA kI apekSA mAtra taka sImita hai| kalpatvAdvItarAge na te santi iti / ' rAja0 vA0 1045 jaba taka jIvana hai, Ayu haiM, prANa haiM taba taka ise jIva yadi zaMkAkAra ko aisI sambhAvanA ho ki vyasana kahane kA vyavahAra hai, para mUla meM to vaha AtmA hI hai / samudra meM Dabe samasta jagata ko jAnate dekhate hue mukta jIvoM jaba isakA saMsAra se (Ayu, prANa, jIvana se) chuTakArA ko karuNA utpanna hogI aura usase use badha hogA? ho jAtA hai ise zudvAtmA yA paramAtmA' kahA jAtA hai| AcArya samAdhAna karate haiM ki aisI bAta nahIM hai| (unake na kahI bhI ise paramAtmA ke bajAya 'parama jIva' nAma se karuNA hotI hai aura nA hI baMdha hotA hai), kyoki unake saMbodhita nahIM kiyA gyaa| yadi kahI kara bhI diyA gayA saba AsravoM kA kSaya ho gayA hai, aura bhakti, sneha, kapA, ho to use vyavahAra kathana hI samajhanA cAhie aura aimA spRhara Adi saba rAga rUpa vikalpa haiM aura ye sabhI vikalpa saba abhyAsa dazA se hI huA hai| kahA bhI hai -'Au vItarAgI meM nahIM haiN| pamANaM jIvidaM NAma' arthAt Ayu ke pramANa kA nAma Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti meM karuNA eka visaMgati jIvita hai| jahA~ taka Ayukma hai vahA~ taka jIva, jIvana ukta sabhI tathyo ke prakAza meM hameM socanA hogA ki yA jIvita nirdeza hai| hama 'mUla' kI surakSA ko bar3hAvA deM yA bhASAntaroM ke jIva aura AtmA ke svarUpa ke sambandha meM dhavalA pracAra kA sammAna kreN| hamane to aisA dekhA hai ki kahIMpustaka 14, 5, 6, 16 pR013 meM jo prasaMga zaMkA-samA- kahI arthakartA apane bhASAntara meM pada ke pada vinA artha ke dhAna dvArA uThAyA hai vaha dATavya hai| vahAM jIvatva ko hI chor3a dete haiM, isase pAThaka vAstavikatA se ajAna audayikabhAva taka kaha diyA hai| tathAhi raha jAte hai jaise hamane eka gAthA kA artha isa bhAMti dekhA 'siddhA Na jIvA jIvidapuvA idi| siddhANaM pi ha vidapavA hisilA hai jo adhUrA haijIvattaM kiNNa icchijjade ? Na, uvayArassa saccattAbhAvA. 'gommara sagahasuttaM gommaTadeveNa gommaTaM raiyaM / do| siddhesa pANAbhAvaNNahANava vattIvo jIvattaM Na pAri kammANa NijjaralaiM taccaThThavadhAraNaLaMca / / NAmiyaM kiMtu kmmvivaagj......|| tatto jIvabhAvo ova- jo yaha gommaTasAra gratha kA sagraharUpa sUtra hai vaha zrI io tti siddhaM / ' vardhamAna nAmA tIthaMkara deva ne nayapramANa ke gocara kahA hai aura vaha jJAnAvaraNAdi karmoM kI nirjarA ke lie tathA -siddha jIva nahI hai, jIvita pUrva hai| tattvo ke svarUpa kA nizcaya hone ke lie jAnanA zaMkA-siddho ke bhI jIvatva svIkAra kyo nahI caahie|' kiyA jAtA? ukta artha meM 'gommaTa deveNa gommaTa radaya' kA mUla samAdhAna-nahI, siddhoM meM jIvatva upacAra se (kahA) artha chor3akara, gAthA meM anidiSTa zabdo kA artha 'zrI vadhahai (aura) upacAra ko satya mAnanA ThIka nhiiN| siddhoM me mAna nAmA tIrthakara deva ne naya pramANa gocara kahA hai' prANo kA abhAva anyathA bana nahI sktaa| isalie jor3a diyA hai| jIvatva pAriNAmika bhAva (svabhAva-bhAva) nahI hai kintu isa prakAra kI visatiyA ikaTThI na ho aura mUla karmodaya janya hai / isalie 'jIva' (ye) bhAva auda- Agama surAkSata raha, isa dRSTi se hama yadvA-tadvArUpa bhASAyika hai, aisA siddha hai| ntarA ka anukUla nahA / hama tA esa siddhAntajJA ka nirmANa dhavalAkAra ne siddhAnta ko surakSita rakhane kI dRSTi ke pakSa ma ha jA bhaviSya ma mUla-Agamo kA surakSita rakhase isa bAta ko bhI kholA hai ki tattvArtha sUtra me jisa kara mUla martha kA sahI pratipAdana kara ske| ukta prasaga jIvatva ko pAriNAmika bhAva kahA hai, vaha (sAMsArika) meM Upara Ae 'jAnata. pazyatazcodhvaM' zlAka kA AgamAnuprANo para AdhArita na hokara AtmA ke cetanA guNa ko kUla artha bhI socie ! hama to itanA hI prArthanA karaga lakSya kara hI kahA hai| bhAva aisA hai unakI dRSTi vyavahAra kiprarUpita jIva para na hokara vyApaka zabda AtmA ke cetana __ 'devadevasya yazcakra , tasya cakrasya yA prbhaa| guNa para hI rahI hai / tathAhi tayAcchAdita sarvAMgaM, vidvAsAnantu mAgamam // ' 'taccatthe jaM jIvabhAvassa pAriNAmiyattaM paravidataM pANa tIrthakara samUha ko jJAnaprabhA se jisakA sarvAGga dhAraNataM par3adha Na paruvida kiMtu cevaNaguNamavaviya tatya AcchAdita hai, aisa Agama kI vidvadgaNa hatyA na kre| pAvaNA kdaa| dhava0 pu0 14 / 5 / 6 / 16 pR0 13 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patana kA kAraNa : parigraha D zrI papracandra zAstro, naI dillI Aja vizva saMtrasta hai, cAroM ora ApA-dhAmI, mArA- una anarthoM ko aparigraha dharma ke pracAra se hI dUra kiyA mArI kI bharamAra hai| bhale hI zAkAhArI-pazu mila-bA~Ta jA sakatA hai| logo kI vistAra-lAlasA jaise jaise nyUna kara khA leM yaha saMbhava hai| para, yaha kadApi sabhava nahIM ki hoto jAyagI vaise vaise una aMzoM meM sukha-zAnti hotI abhakSya-bhakSI mAnavarUpI ra dAnava mAra-dhAr3a aura chInA- jaaygii| kyA kaheM ? Aja mahAna parigrahI vyasanasevI vyakti jhapaTI se virAma le sake, jabaki sAdhAraNa aura zAkAhArI taka ahiMsA kA nArA lagAkara dUsaroM ko jagAne kA dambha vyakti bhI parigraha lAlasA aura eka chatra rAjya kI cAha bharane meM lagA hai| rAja-cora bhI adhika pUjA-pATha aura meM dUsare ke astitva ko hI samApta karane kI cAha me adhika svAdhyAya meM lIna taka dekhA jAtA hai| para, isase dekhe jAte haiN| Aja isa visaMgati ko dUra karane ke lie usake caura-karma yA saMcaya-bhAva me zAyada hI koI kamI hiMsA, karuNA, dayA jaise pugyo ke savaya aura hiMsA, AtI ho| dUsare zabdo meM vaha parAe-aza ko AtmasAt nirdayatA tathA krUratA jaise pApo ke parihAra para jora karane ke kAraNa para-dukhadAyI hone se mahAna hiMsaka bhI hai| diyA jA rahA hai, cAro aura mAsAhArI aura zAkAhAriyo nItikAro ne kahA hai-jaise zuddha jala se sAgara nahIM bharate dvArA inake pracAra kI dhama macI hai| kisI aza me mAsA- vaise koI eka vyakti bhI zuddha-nyAya-nIti se upAjita dhana rika-nivighna jIvana ke lie yaha zubha saketa hai| hama se dhanI nahIM ho sktaa| ati parigrahI banane ke lie hI cAhate hai logo kA dhyAna aura bhI gaharAI para jAe aneka pApa-puMjoM ke sAdhana apanAne par3ate haiN| phira bhI kheda aura ve isa anartha tANDava kI jar3a ko pkdd'e| jaba taka hai ki yaha mAnava apane meM samAhita dAnavapana chor3ane ke isake mUla para prahAra nahIM kiyA jAtA,Atma-toSa aura lie mUla-aparigraha dharma ko nahIM apanAtA / apitu apanI para-parigraha-sacaya kI maryAdA nahI bAdhI jAtI, parigraha- dAnavatA ko chupAne ke lie bha. mahAvIra kI ahiMsA nirvRtti ko lakSya nahIM banAyA jAtA taba taka cAhe jaisa Adi jaise bacakAne nAre lagAkara anya logo ko bharamAtA bhI, jitanA bhI zora macAeM-sukha-zAnti sarvathA hI hai aura svayaM me mahAna hiMsaka banA rahatA hai, jhUTha bolatA asabhava hai| hai, corI Adi dRSkarma karatA rahatA hai| yahA taka ki kaI ___hama kahate rahe hai ki saba pApo kA mUla parigraha hai| loga bAhya chor3ane kA dikhAvA kara parAyo ke upakAra ke jaina-tIrthakaro ne digambara-niSparigrahI hokara hI sarva bahAne dhana ke sagraha me lage taka dekhe jAte haiN| hAlAMki pApoM ke parihAra-rUpa dharma kA mArga prazasta kiyaa| hama uddezya kI pUrti honA, na honA bhavitavyAdhIna hai| hA~ aise yaha mAnane ko kadApi taiyAra nahI ki parigraha ke hote hue loga paropakAra ke bahAne pratyakSa me apanA apakAra avazya anya koI vrata aNu yA mahAvrata rUpa meM pUrNatA ko prApta kara lete haiN| ve svayaM bhagavad bhajana se vaMcita raha jAte hai| ho sakatA ho| yadi aisA sabhava hotA to vastra yA rAga- kahA bhI haideSarUpa parigraha kI bar3havArI me bhI ahiMsA, satya Adi 'mAe haribhajana ko oTana lagekapAsa / ' mahAvratapUrNa phalita ho jAte aura savastra zrAvaka bhI mahAvratI varSoM pahile eka carcA ke madhya hamane kAzI meM candA bana sakate the-parigraha meM bhI mukta ho jAtI; para, aisA ikaTThA karane vAle, bhabhUtadhArI eka gairaka saMnyAsI se nahI hai| isI bhAMti Aja duniyAM me jo anartha haiM aura jo kahA-mahAzaya, jaba mApane gairukavAnA dhAraNa kara bhagavada rAhile hote rahe hai ve saba parigraha-bhAvanA ke hI phala hai| bhajana kAya banA liyA, tabamApako parAI cintA kA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 patana kA kAraNa : parigraha prazna hI kahA~ raha gayA? jo Apa ghara-ghara, dukAna-dukAna nAsI / mUr3a mur3Aya bhae saMnyAsI' ke cakkara meM saMnyAsI dhamakara isa garuka thelI meM paisA ikaTThA kara rahe haiN| hara haiN|' hamane socA ki Aja na jAne kitane saMnyAsI bole-hama paisA chUte nahIM-bhaktoM ko hI de dete hai ve isa zreNI ke hoMge ? hI dharmazAlA kA nirmANa kArya karAte haiM-isa kAma se hamane par3hA hai-rAjakumAra siddhArtha (gautama buddha) ko logoM ko lAbha hogaa| hamane kahA-Apane sanyAsa bhaga- vairAgya taba huA jaba unhone arthI (murde ke janAje) ko vad bhajana ko liyA hai yA dharmazAlA nirmANa karAne ko? dekhakara 'artha' (padArtha) svabhAva kA cintavana kiyaa| para, bole-hama kRtaghna to nahI, jo prANa-dAna dene vAlo kA Aja kA vAtAvaraNa badalA huA hai| aba to loga arthI pratyupakAra na kreN| loga annadAna dekara hamAre prANo kI (dhanika) ko dekhakara artha (dhana) kA citavana karate haiM rakSA karate hai aura zAstroM me anna ko prANa kahA gayA hai| aura isI bhAva me ve dhaniko ko prathama darjA dete hai / jaisA yadi loga hameM anna na de to hama mara jAege aura taba- ki nahI honA caahie| hamAre jainAcAryoM ne parigraha aura jisake lie hamane saMnyAsa grahaNa kiyA hai vaha bhagavad parigrahI dono se dUra rahane kA sadeza diyA hai| hamAre yahAM bhajana aise hI rakhA raha jaaygaa| hamane kahA- yadi prANa jaba parigraha tyAga kA prasaga AyA, taba AcAryoM ne spaSTa rakSA hI mukhya hai to vaha to pApa gRhasthI meM hI bhalI- kahA ki tila-tupamAtra parigraha bhI sasAra kA bIja haibhAMti kara rahe hoge; sanyAsI kyo bane ? ve bole-hamArA ata. bahI kalyANa kara sakegA jo saba kucha (antaraMga. jIvana caritra Apako mAlUma nahIM hai, isI lie Apa bahiraMga) parigraha chor3akara parama digambara bana jAyagA aura aisI bAte kara rahe hai| hama to 'nAri muI ghara saMpati vahI karma-bandhana ko kATane meM samartha ho skegaa| . patA. (pR0 15 kA zeSAza) madhyama praveyaka sakhyA kahI, dohA-saTha paTala jugana kahe, sakala sukhani kI khAni / paTala tIna tahaM so hai shii| puNya joga tai pAie, uttama karanI jAni // 143 vimAna eka so sAta virAja, Upara solaha svarga te, mokSa sthAna paryanta / devi nisaga vijita rAja // 138 Ucau rAju eka saba, iha vidhi gani jai sata // 144 Upara aveyaka so hai jahAM, caupAI-aba sunie devina Ayu ju sahI, paTala tIna puni kahI taha jAni / palla pAMca sodharma ju khii| vimAna ekAnavai taha ju vakhAna / sAta palla IzAna batAI, do kara deha kahI tahaM jAna // 139 do do bar3hasa bAra hai jAI // 145 sAgara tIsa Ayu adhikAI, sAta sAta puni Upara kahIja, solahe pacapana palla ju lahI jai| avara bheda ko kahai bddh'aaii| yaha sakSepa samuccaya kahI, nava nimatara nau ju vimAna, anya bheda granthani meM sahI // 146 eka paTala taha kahaU pramANa // 140 dohA-karma vipAka saba vidhi kahI, sunI ju zreNika bhUpa / mara tahaM Der3ha zarIra sukha dei, mithyA dharma ju chor3ikaM, dharo dharma dRr3ha rUpa // 147 sAgara ikatIsa Ayu tahaM lei / vItarAga jinadeva jU, sakala kIrti muni dhIra / paparAga maya chabi taha lIna, paDita ziromaNidAsa ko, karaha karma saba duuri||148 paMcapaMcottare kahaU pravIna // 141 iti zrI dharmasAra prathe bhaTTAraka zrI sakala kIti upapaTala eka taha chabi adhikAI, dezAta paMDita ziromaNidAsa viracite karmavipAka kathana paMca vimAna kahe smujhaaii| nAma caturSa saMdhi smaaptH| sAgara Ayu tahAM tetIsa, 68, vizvAsa roga, vizvAsa nara, kara haka deha kahI jagadIza // 142 zAhadarA dillI-11.00 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie ! 1. dhArmika zikSA ke kampyUTara yaha kampyUTara yuga hai aura vizva tathA apane deza bhArata ne isa dizA meM paryApta pragati kI hai| jo kArya pahile mahIno aura sAlo me pUrA kiyA jAtA thA, vaha aba kampyUTaro dvArA tvarita sapanna kara liyA jAtA hai / isa prakriyA me samaya aura dravya dona kI bacata hai / yadyapi thor3I hAni bhI he aura vaha hai-klarkoM Adi kI cha~TanI ke AsAra kI, unake bekAra ho jAne kI sabhAvanAo kI para, sarakAra bar3I samajhadAra hai / jaba vaha sarakAra banI hai, to vaha prajA ke hito ke mArga bhI khojegI / yaha usakA kArya aura pharja hai hame isase kyA lenA-denA / astu / ' hama to isa samaya dharma-kSetra me baMTha hai aura dharma kI bAta kara rahe hai | smaraNa hogA ki pahile samaya me jIvana kA tihAI aza vyaya kara vaha bhI bar3e parizrama se zikSA grahaNa kI jAtI thI aura phira bhI niSNAta jJAna meM sadara jAtA yA kAra vapa-do va TraoNna-sanTara cakkara lagAkara usa sandaha kA dUra kiyA jAtA thA taba kaho satoSa hAtA thaa| Aja taka ke sabhI niSNAta vidvAn bujurgoM kA isI mArga se gujaranA par3A hai| aisI sthiti bAra Ajako sthiti kA mukAbalA karana se aba to esA spaSTa hone lagA hai ki vAstava ma Aja dhama-kSatra meM zikSA ke sAdhana meM kampyUTara kA nimArA ho cukA hai| kArya dIrghakAla meM sampanna hotA thA vaha kAya aba sAptAhika yA pAkSika zikSaNa zivirA dvArA alpa samaya meM pUrA hone lagA hai / netAoM ke zabdA ma isa camatkAra taka kaha diyA jAya tA bhI sandeha nahIM ! ThAka bhI hai vaha natA ho kyA jo koI camatkAra na kara / astu, - hamane aise kampyUTarAijDa kaI zikSaNa ziviro ko dekhA hai aura Apa udghATana visarjana paryanta dekhA hU~ vyavasthApakA zikSakA ora zikSAthiyoM ko bhI dekhA hU~ hamane kisA zikSaNa zivira ke udghATana meM netAoM kA sTeja para virAjamAna dekhA, unheM mAlAeM pahanate dekhA aura 1 'paraspara prazaMsanti' kA anusaraNa karate hue dekhaa| yaha saba hamAre mantavya ke anukUla na ho aisI bAta bhI nahI / parantu hame dukha taba hotA hai jaba kisI bArAta meM bara ko pIche pheka svayaM bArAtI pahile se mAlAe~ pahinane laga jAyeM aura yaza lUTane laga jAyeM eka zivira udghATana meM hamane dekhA ki zivira meM nimantrita zikSaka vidvAn nIce jana sadhAraNa me mauna se nIcA mukha kie baiThe the mAno ve apanI aba janA ke darda ma ho aura Ayojaka tathA netA U~cI sTeja para virAjamAna the / hamArA zira zarma se nIce jhuka gayA / eka zikSaka ne hameM isakA izArA bhI kiyA / isase aisA na samajhe ki hama kisI ke sammAna ke pakSapAtI nahIM hama sammAna denA cAhate hai para lakSmI se pahile sarasvatI ko / aura aisA karanA dakhanA hamArI dhamaniyoM aura rakta me samAyA huA hai / hama taba bhI pIr3A hotI hai jaba koI kisI vidvAn vyakti kabhI amu kA dhana yA dhana kA sammAna na kara; usakA khuzAmada kareM / yataH hamArI dRSTi meM sanmAna aura khuzAmada dAnAM kramaza uThe aura gire, do mina stara hai / hA~, tA kampyUTara kI bAta hai| hama to aise zikSaNasatroM kA kampyUTara aura kampyUTara taiyAra karane kI phaikTarI hI kahU~ge, jinasa alpakAla meM hI zikSaka rUpI- kampyUTara nae kampyUTara kA taiyAra karata hA aura taiyAra naya kampyUTara anya nae kampyUTaro kA inase eka sAtha yaha bho hogA ki hama svayaM AcAra-vicAra pArUkara baccA kA koI Adarza upasthita karane ke kaSTa se chuTakArA bhI milA rahegA kampyUTara, kampyUTaro kA nirmANa saste me hI karate rahuga / astu; isa viSaya meM hama tA bAda meM likhege / pahile Apa hI socie ki yaha upAya dharma-zikSA ma kitanA kAragara rahU~gA kahI aisA tA nahIM ki jaise sarakArI kampyUTara kabhI-kabhI prAyaH galata bijalI bila banAte hai, vaise akSakacare dharma-kampyUTara jaina dharma kI galata tasvIra khIMca dharma ko vikRta karane meM sahAyI siddha ho / socie Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase aisA bhI na samajheM ki hama satroM ke pratikana haiM, chAga DAla de, to aisI ghaTanAoM ke baTana ko Apa usa apita hama to nAhate haiM-patra lambe cleN| jinheM mamaya ho vyakti kA durbhAgya kahakara ghaTanA ke sUtradhAra cora, DAka unake raMgalara cleN| hameM khazI hogii| yadi kucha prazikSaNArthI sambandhita rAjyAdhikAriyoM ko koseMge tathA jisake sAtha lamne mapaya taka, niyamita 'vIra sevA mandira' kA sahayoga romI ghaTanAeM ghaTI hoM usake prati sahAnubhUti prakaTa kreNge| lene kI dizA meM moceN| vIra mevA mandira unake zikSaNa yA koM? isIlie na ki vaha ApakA hamasaphara hai-Apa kI mapacina BAtamthA karegA sA hamArA ti gama hai| bhI sI zreNI ke jisameM rakhakara vaha logoM meM jIvita kapaNA dama maMbaMdha meM moceM aura 'mahAsaciva' meM saMparka kara hai| Apa maunate ki kala ko hamAre sAtha bhI mIhI mArga prazasta kreN| ghaTanA ho sakatI hai| hama saba eka hI thailI ke caTTe-baTaTe eka bAna aura samAja meM cAroM ora jora hai ki vidvAna hI no| yadi nahIM pA hamAre sAtha ghaTa gayA taba hameM maTIM milte| isalie bhI zAma pAne ke lie zikSaka kauna legA? koI mAnvanA bhI na degA aura na koI vaiyAra kiA jA raheM / baDI khagI kI bAta hai ki kAma mAge mahAyatA hI kregaa| bama, Apa usake hamadarda ho Age bahai aura sabhI nagara kapha na kapha dhAraNiyA nalanI jAte hai| rakoM meM anaga vigaNoM ke adhyApakoM ko NikSita kara aba jarA maMbaMdhita vyakti kI vizeSatAoM kA vizleSaNa jA atirikta alArANi dekara kAma nalAyA jAne kI sajA kA THE AATA goM skIma ThIka ho| para Tapa gaha monane ki karNopAna meM prAmANika aura madAcArI bhI hai phira bhI usake chApA ho jAya ki hamame kinhIM mkaloM meM jame hA dhArmika pada gayA. corI ho gaI / ima meM Apa Azcarya na kareM kyoMki niNAta vidvAnoM ko hAni naThAnI paDa jAya / kyoMki yaha ayika magavAdI Adi ke mAtha aisI ghaTanAoM kA koI artha-yaga hai. hara vyakti paimA jagATA cAhatA hai. aura dene virodha nahIM--ahiMmaka manyavAdI, prAmANika aura madA. vAlA bhI paimA banAnA nAhanA hai| roye oN mahage vidvAnoM nArI hAktitva meM pana ho sakA hai aura dhana hone para ko kauna rakhegA? jana use mamte meM zikSaka milane hoN| corI bhI ho sakatI hai. DAkA bhI par3a sakatA hai aura chApA isa dizA meM yadi pravandhakoM kI dari mahI rahe aura ve bhI pada sakatA hai| hAM yadi usake pAma dhana (parigraha) na vidvAnoM ko jo jahAM jame rane deM aura pahine pUrNa niruNAna na paNa niruNAna honA to aimI nauvana kI saMbhAvanA me avazya bacA jA sohI vidvAnoM ko sthAna deM. aura paimA kA loca na kareM tabhI ThIka makatA thaa| aura isI dhana Adi para-vastu ko hama parigraha hogaa| apathA, artha kI daSTi meM saMkravita loga, paMmA ke nAma se saMbodhita kara rahe haiN| jo samasta saMkaToM kA ra bacAne ke khyAla meM, lage harA vidvAnA taka kA javAba dakara kAraNa banatA hai| yaha nArA aura valanda na kara deM ki-vidvAna milate hI zAyada Apa hamArI daSTi se sahamata ho sakeM, isIlie nahIM haiN| Age kyA hogA ime to hama nahIM jAnate, samaya hama usakA saMketa de rahe haiN| kyA Apane kabhI socA hai ki hI batAyegA ki vidvAnoM ko ThokareM khAnI paDegI yA unakA koI bhI vyakti himA Adi pApa karane ko kaba aura kyoM sammAna rahegA yA dharma kI pahAI ThIka calegI bhI yA majabUra hotA hai ? vaha hiMsA Adi pApa tabhI karatA hai jaba nahIM ? ho sakatA hai kahI ye dharma-vRddhi ke saste bahAne, dharma usameM mithyAtva, krodha-mAna mAyA, lobha kI mAtrA ho aura hrAsa kA hI zrIgaNeza na ho! jarA socie| inakI mAtrA tabhI hogI jaba usameM rAga-dveSa hoM aura rAga2. aparigraha hI kyoM ? dveSa ke kAraNa hI usameM hAsya, rati-arati, zoka bhaya, UMce svara meM ahiMsA kA jayakArA dene vAle tathA jugupsA aura veda bhI hoNge| ina sabhI bAtoM ko jaina-darzana apanI satyavAditA, ImAnadArI aura suzIlapane kA dAvA meM antaraMga-parigraha kahA gayA hai aura inhIM ke kAraNa karane vAle kisI vyakti ke ghara corI ho jAya, DAkA par3a bahiraMga-parigraha kI tara-tama mAtrA bhI hotI hai| ata: jAya, yA koI Ayakara adhikArI va vikrIkara adhikArI saba pApoM kA mUla-parigraha hai aisA mAnanA cAhie aura paMca Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, at 12; fr. 1 parameSThI kA pada bhI parigraha ke binA arthAt aparigraha meM hI hotA hai| koI bhI parigrahI, parameSThI pada meM nahIM pahuMcA aura koI bhI parigrahI anya cAra pApoM kA tyAga bhI pUrNa na kara skaa| phira bhI Azcarya hai ki loga ahiMsA ko hI bar3hAvA kyoM de rahe haiM aura ahiMsA ke mUla arigraha kI upekSA kara rahe haiM ? Ae dina ghaTanAeM ghaTa rahI haiN| eka jainI ne kimI parivAra ke ATha sadasyoM ko mauta ke ghATa utAra diyaa| amuka kisI anya ne maMdira se nAmoM kI corI kara bhI aura kisI ne kimI rAjakIya kAryAlaya meM jAkara nahIM ke sTApha ke sAtha abhadra vyavahAra kiyaa| ina sabhI kANDoM kI jaTa meM himAdi kI bhAvanAe~ pramukha nahIM thIM apitu ye saba ghaTanAe~ ko lekara ghaTita huiiN| parigraha ko lAlasA ne hatyA karAI, parigraha kI lAlasA ne corI karAI aura tIvra rAga, tIvraruSAya va murUpI pariSada ne hI abhadra vyavahAra kI preraNA dii| jaina AgamoM meM jahAM jo aura jitanA bhI upadeza hai, sabhI moharUpI pariyata ke sthAna para vizeSa bala dene ke prasaMga meM hai aura mohanIya karma AThoM karmoM kA rAjA hai / isI karma ke udaya se pAra hote haiN| moha ko hama bhI karate haiM aura parivara hai| hama moha kI mahimA vicitra hai| yadi kisI kA bhAI, bhatIjA yA beTA kuvyamanI hai aura vaha saMkaTa meM hai to moha hI saMrakSakoM ko usakI burAiyoM ko chipAkara usakI sahAyatA aura upacAra meM lAkhoM-lAkhoM dravya vyaya karane ko majabUra karatA hai kahI-kahIM aisI kRdhyamanI pezakArI aura abahelanA karane vAlI sabhnAna ko bhI mAtA-pitA Adi chAtI se lagAkara rakhate haiM aura svayaM mona hai| jaba ki dhArmika jagana kI dRSTi meM ve sabhI tyAjya hote haiN| bhalA, pApI meM apanApana kaise nyAya ho sakatA hai ? tatvajJa ko dRSTi meM jo burA hai vaha burA hI hai- heya hai| yadi mAnava aisA dRDha ho aura aise meM moha-parigraha ko jaDa-mUla se kATane kA yatna kare to vaha zeSa cAroM pApoM kA sahaja hI parihAra kara sakatA hai para dikkata yaha hai ki isa mohI ne parigraha kI cAha meM ahiMsA Adi ko saMgraha kA mArga banA rakhA hai| Aja ahiMsA kA nArA dene vAlA kahIM adhika parigrahI bhI ho sakatA hai - apekSAkRta jana sAdhAraNa ke Aja adhika parivatI ( yadi vaha mohI hai to) davA ke nAma para adhika dAnI banakara logoM meM yaha lar3ane aura dUsaroM para apanI thothI niHsvArthatA kI dhAka jamAne kI koziza kare to bhI Azcarya nhiiN| aisA manuSya avasara binA cuke anakala samaya Ane para apane dhana aura yaza ke bhaNDAra bharatA rahe to bhI koI bar3I bAta nahIM / dAnI jo pahiyA ke misa kimI anuSThAna vA kisI nirmANa Adi ke nimita mAhavAroM kA dAna dene haiN| kyA vAstava meM ve sabhI svadravya kA sahI mAyanoM meM utma karate haiM? kyA sabhI dAna kI paribhASA jAnate haiM ? yA sabhI ko dharma se jyAdA lagAva hotA hai ? nhiiN| hAM, kucha loga jAnane vAle hote hoNge| adhikAMza meM koI dekhAdekhI koI lihAja yA zarmA-zarmI hI dene hoNge| unameM bhI adhikAMza yaza ke lie paisA dene hoM yA koI akAma-nirjarA jaisI karate hoM taba bhI Azcarya nhiiN| ye sabhI cihna pariyaha ke haiM aura inase para vastu ke prati apanatva hI puSTa hotA hai chUTatA kucha nahIM aura jaba taka para se chuTakArA nahIM hotA taba taka jina yA jaina nahI banA jaataa| phalata: jaina banane ke lie hameM mana-vacana kAyA me sahI mAyanoM meM parigraha kA tyAga karanA hogaa| jaba taka aisA nahIM hotA taba taka koI bhI vrata nahIM pala sakatA aura nA hI jaina surakSita raha sakatA hai yaha nizcaya samajhie / 3. kundakunda bhAratI eka prabhyudaya : jaina muni aura jaina dhArakoM meM AcArya kundakunda kA nAma baDI Adara-bhakti se liyA jAtA hai aura zAstra pravacana se pUrva sabhI unheM maMgala rUpa meM smaraNa karate haiN| Aja digambaroM meM dharma-viSayaka jo aura jitanA jJAna, AcAra vicAra hai vaha saba bhI kundakunda AmnAya kI dena kahA jAtA hai| zAstra par3hane se pUrva sabhI loga 'maMgalaM kundakundAya' tathA 'kundakunvAmnAyI viracita' Adi bolate haiN| Aja bhI kundakundAcAryakRta zAstroM ke apUrva bhaNDAra haiM kevala unheM par3hane aura tadanurUpa AcaraNa karane kI AvazyakatA hai; binA inake loga bhaTaka rahe haiN| hama AzA kareM ki kundakunda bhAratI ina prasaMgoM kI bhaTakana ko dUra kregii| KH Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaraNa rahe ki kucha varSoM pUrva muni zrI vidyAnanda jI hai| Arthika dRSTi se bhI hamane unheM kabhI santoSa kI sAMsa kA dhyAna isa ora gayA aura unhoMne 'kundakunda-bhAratI lete nahIM dekhA-samAja se sarvathA asantuSTa / jaba bhI nAmaka sasthA kI yojanA bnaaii| unakI bhAvanA rUpa Aja milate apanI vyathA sunAte / kahate-"hamane digambaroM meM dillI meM vizAla-bhavana taiyAra hai aura bhAvI kAryakrama ke janma liyA, par3hA-likhA aura AjIvikA ke nimitta zvelie artha-saMgraha bhI muni zrI ke lie sAdhAraNa sI bAta tAmbaroM meM bhI rhe| jaba kahI Atma-santoSa na huA to hai| hama Azvasta haiM ki isa dizA meM muni zrI kA lakSya aba zrI mahAvIra kI zaraNa meM A par3e / aba hameM vizvAsa pUrA hogaa| ho gayA ki hamane digambara rUpa meM janma liyA aura digarahI bAta kundakunda kRta pAgamoM ke zuddha rUpa meM mbaratva meM hI kUca kreNge|" vidhivat sajana, paThana-pAThana aura tadanurUpa AcaraNa kii| uparyukta zabda unakI antarvedanA-sUcana meM paryApta haiN| so muni zrI kI lagana se ye vidhiyAM bhI sahaja saMpanna aba samAja ko socanA hai ki usane paMDita jI kI vidvattA hoNgii| aisA hameM vizvAsa hai| hA~, hameM itanI cintA kA kyA lAbha liyA aura badale meM kyA diyA aura jJAna avazya hai ki jainiyoM meM vidvAn kahA~ mileMge ? para, hama lene me Age kaunasA mArga apanAegA? jarA socie ! Azvasta bhI hai ki jaba mahAbIra bhagavAna ke samaya meM koI antima bAra ve julAI 86 me, dillI cikitsArtha jaina na milA to gautama brAhmaNa ne jainI dIkSA lekara mArga Ae aura ahiMsA mandira meM zrI premacanda jaina ke pAsa prazasta kiyA-zarta jaina hone kI jarUrI thI aura vaha isa Thahare, taba maine unhe 'mukti meM karuNA : eka visaMgati' lekha lie ki binA tadrUpa zraddhAna aura AcaraNa ke isa dharma sunAyA, to bar3e santuSTa hue| unhoMne lekha ko punaH punaH kA prakAza karanA sarvathA asabhava thA aura vaha badhana aba svayaM par3hA aura bole-'Apa bar3I nirbhIkatA se likhate bhI yathAvat sthita hai / astu, jaba mahArAja zrI kI itanI rahate haiM; yaha lekha bhI sarvathA yukti-saMgata aura akATya lagana hai taba ve kundakunda ke anurUpa jainI-nIti, jainAcAra hai|' jaba ve cale gaye to agale dina zrI premacanda jaina ne anusA, jainatva meM dar3ha koI pAtra khoja cake hoge yA unakI mujhe eka zloka diyA aura kahA paNDita jI jAte jAte de dRSTi udhara jamI hogI aisA hameM vizvAsa hai / hama sasthA gae haiM aura kaha gae hai ki ise apane lekha ke anta meM ke abhyudaya kI kAmanA karate haiM / -sapAdaka prArthanArUpa meM jor3a deN|' hamane use lekha meM jor3a diyA hai| phira bhI pAThako ke smaraNArtha punarAvRtti kara rahe haiN| jJAna-stambha ko namana : paNDita jI dvArA pradatta yaha antima aura apUrva nidhi hai / dukhada-samAcAra milA, eka stambha girane kA-zrI deva devasya yazvakaM tasya cakrasya yA prbhaa| paMDita mUlacandra zAstrI, zrI mahAvIra jI vAle nahIM rhe| tayAcchAdita sarvAMgaM, vidvAMso ghnantu mAgamam // ' ve vidvattA ke gaurava the aura sabhI bhAMti vRddh| hama unheM ukta amUlya-tathya pradAnatA ke lie hama svargIya Ayuvaddha, jJAnavRddha aura jIpana bhara abhAva-bRddha mAnate rahe paMDitAtmA ke prati nata-mastaka haiN| -sapAdaka (pR0 16 kA meSAMza) karami suyaNa saMbhAvau. karavala satAvau, zRMgAra, vIra, karuNa aura zAMta rasoM kA paripAka bhI hau kabvamau saroruvi / / (hari0 pu. 1-2) ullekhanIya hai| mahAkavi ne nagara, vana, parvata Adi kA mahAkavi ne apane purANa ko nAnA puSpa-phalo se alakRta mahattvapUrNa citraNa kiyA hai| isa kAvyakRti meM prakRti ke aura baddhamUla mahAtaru kahA hai| isI prasaMga meM kavi ne uddIpana rUpa kA sundara varNana huA hai| madhumAsa ke dvArA Atmavinaya pradazita kiyA hai| sajjana-durjana smaraNa aura madana ke uddIpta hone kA mohaka svarUpa prabhAvakArI bana Atmavinaya ke pazcAta hI kathArambha hotI hai| par3A hai| ___ harivazapurANa' kI kathA kA krama svayaMbhU Adi prAcIna isa prakAra mahAkavi dhavala viracita 'harivaMza purANa' kaviyoM kI paramparA ke anukUla hai| graMtha meM sthAna-sthAna para apabhraza kAvya kI nirupameya nidhi hai| alaMkRta aura sundara bhASA meM aneka kAvyamaya varNana upa maMgalakalaza labdha hote haiM / pajjhaTikA, allilaha, soraThA, pattA, vilA 394, sarvodayanagara, AgarA roDa, sinI sImarAja prabhati chaMdoM kA prayoga graMtha meM huA hai| alIgar3ha-202001(u0 pra0) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana / samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugala kizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhAgya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda natra prazasti saMgraha, bhAga 1 saMskRta aura prAkRta ke 171 prakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM pora paM0 paramAnanda zAstroM kI itihAsa viSayaka sAhityaparicayAtmaka prastAvanA se alaMkRta sajilda janaprantha-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 praprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana pratyakAroM ke aitihAsika paMthaparicaya aura pariziSTo sahita saM. paM. paramAnanda zAstrI sajilda 15-00 samAtintra aura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita bhavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha zrI rAjakRSNa jaMna 11-00 : ... ... 5-50 3-00 nyAya dIpikA : mA0 abhinava dharmabhUSaNa ko kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 pra0 / 10-00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizeSa prakAza pRSTha saMkhyA 74, sajilda kasA pAhuDasuta: mUla grantha kI racanA grAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI 7-00 pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe sampAdaka hIrAlAla jI siddhAnta - zAstrI | upayogI pariziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda na nibandha - ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnazataka (dhyAnastava sahita ) : saMpAdaka paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha sobiyA jaina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM saM0 paM0 bAlacanda siddhAnta zAstrA AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 30 vArSika mUlya 6) 0 isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise , jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI padmacandra zAstrI bahuta sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana prAkkathana siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita mUla jaina saMskRti aparigraha zrI padmacandra zAstrI Jaina Bibliography: Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942 ) Per set 4-50 5000 pratyeka bhAga 40-00 vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / 25-00 7-00 12-00 2-00 2.00 600-00 sampAdaka parAmarza maNDala DA0 jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI padmacandra zAstrI prakAzaka- bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie, gItA priMTiMga eje, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 ye mudrita Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 36 : ki04 akTUbara-visambara 1956 isa aMka meM krama viSaya 1. NamokAra-mahimA 2. tIrthakara pArzvanAtha kI kevalajJAna bhUmi : ahicchatrA-- DA. jyoti prasAda jaina 3. samavazaraNa sabhA ke 12 koThe -ratanalAla kaTAriyA, kekar3I (ajamera) 4. nemi zIrSaka hindI sAhitya --DA0 ku0 indurAya jaina 5. mahAkavi ahaMdAsa : vyaktitva evaM kRtitva ___ -DA. kapUracanda jaina, khataulI 6. bhagavatI ArAdhanA me tapa kA svarUpa DA0 ku. nizA, bijanaura 7. nItivAkyAmRta meM rAjakoSa kI vivecanA -candrazekhara ema0 e0 (arthazAstra) 8. ziromaNidAsa kRta dharmasAra satasaI - zrI kundanalAla jaina dillI 1. jarA socie : -sampAdakIya 10. anekAnta para lokamata 26 A.pR0 2 prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta para lokamata zrI paM0 phUlacandra jaina siddhAMtAcArya : hastinApura 'aura par3ha yA samaya na mile to na paDha , para, Apake vicAra avazya par3hatA hai| Apa ho ki kisI kI cintA na karake tathyapUrNa likhate ho| yaha pravRtti sarAhanIya hai| 27-6-86 zrI DA0 jinendra kumAra zAstro pI-eca. DI. : sAsanI 'Agama aura siddhAnta kI aisI aitihAsika khoja, binA lAga-lapeTa ke prastuta karanA, samAja kI AMkheM kholanA hai| vIra sevA mandira aba sArthaka ho rahA hai| samAja meM anekAnda jaisI patrikA kI AvazyakatA hai-jisakI pUrti vIra sevA mandira kara rahA hai|' 26-6-86 DA0kanchedIlAla zAstrI: saha-sampAdaka, 'jana-sandeza' (zahaDola) anekAnta milA : Apake 'mukti me karuNA eka visagati, patana kA kAraNa parigraha, jarA socie' tInoM zabdaza: paDheM Apake tarka eva yuktiyA~ Agama ke pariprekSya meM bhI tathA laukika dRSTi se bhI ucita hai| vItarAga ke karuNA kahA~ ? rAga-dveSa kI taraha karuNA va kaThinatA paraspara sabaddha hai / zrI pa0 mUlacandra jI pratibhAzAlI saMskRta kavi the| unake abhAva kI jAnakArI mujhe nahI thii| phira bhI ve 'vidvAmo ghnantu mAgamam' likha kara de gae / lakSmI kA sammAna hI samAja karatI hai / sarasvatI bhI lakSmI kA sammAna karatI hai, yaha Azcarya kI bAta hai| Apane do TUka bAta likhI hai| 3-10-86 DA0 jyoti prasAda jaina : lakhanaU 'Apake lekha baDe jJAna-varddhaka, bodhaka eva mAmayika bhI haiM'-cAva se paDhatA ha, likhe jaaie| 6.10.86 zrI paM0 bhaMvaralAla nyAyatIrtha : sampAdaka-vIravANI, jayapura-3 Apa digamba ratva ke lie likhate haiM-khUba likhate hai / vAstavika dharma jo jIvana me apanAyA jAnA cAhiye usa para ApakI lekhanI kamAla rakhatI hai| mai Apake lekho ko vIravANI me sthAna dene meM apanA ahobhAgya mAnatA huuN| Apa likhate rahiye, bhejate rhie| 3-4-86 DA0 nandalAla jaina : (rIvAM ma0 pra0) zrI padmacandra zAstrI ke mAdhyama se anekAnta kI dizA vyApaka aura vikasita ho rahI hai / isake stara ko banAye rakhane me paNDita jI mahattvapUrNa yogadAna kara rahe hai-unake spaSTavAdI lekho se jAgarUkatA A rahI hai| 7-4-86 zrI paM0 ratanalAla kaTAriyA : kekar3I "jAnataH pazyatazcovaM jagatkAruNyataH punaH / tasya bandha prasaMgo na, sarvAzrava parikSayAt / / " isakA artha isa prakAra hai jAnate dekhate bhI (mukta jIva) sAsArika karuNA se Upara haiM-Upara uTha gae hai ataH unake karma-bandha kA punaH prasaMga nahI hotA kyoki saba Asravo kA pUrNa kSaya ho gayA hai| yahA~ UvaM ko 'jagatkAruNyataH' ke sAtha lagAnA cAhie / arthAt saMsAra ke prati karuNA se U~ce ho gae hai / 4-10-66 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ momabahama IIIIIII, 7 TAIR - paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM nmaamynekaantm|| vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra- nirvANa savat 2513, vi0 sa0 2043 varSa 36 kiraNa 4 akTUbara-disambara 1986 NamokAra-mahimA ghaNaghAikammamahaNA, tivaraNavarabhavva-kamalamattaNDA / arihA prataNAraNI, aNubamasokkhA jayaMtu jae // 1 // aTTavihakammaviyalA, ripaTTiyakajjA paragaTThasaMsArA / diTThasayalatthasArA, siddhA siddhi mama disaMtu // 2 // paMcamahanvayagA, takkAliya-saparasamaya-sudadhArA / raNAraNAguragagaraNamariyA, pAiriyA mama pasIdaMta // 3 // aNNANaghoratimire, duraMtatIramhi hiMDamAraNAraNaM / ___ bhaviyAragaNujjoyayarA, uvajhAyA varamadi deMtu // 4 // thiradhariyasIlamAlA, bavagayarAyA jasohapaDihatthA / bahuviraNayabhUsiyaMgA, suhAiM sAhU payacchaMtu // 5 // bhAvArtha- saghana-ghAti karmoM kA AloDana karane vAle, tInoM lokoM meM vidyamAna bhavyajIvarUpI kamanoM ko vikasita karane vAle sUrya anaMtajJAnI aura anupama sukhamaya arahaMtoM kI jagat meM jaya ho| aSTakarmoM se rahita, kRtyakRtya, janmamRtyu ke cakra se mukta tathA sakalatattvArtha ke dRSTA siddha mujhe siddhi pradAna kreN| paMcamahAvatoM se samunnata, tatkAlIna sva-samaya aura para-samayarUpa zruta ke jJAtA tathA nAnAguNasamUha se paripUrNa AcArya mujha para prasanna hoN| jisakA ora-chora pAnA kaThina hai, usa ajJAnarUpI ghora aMdhakAra meM bhaTakane vAle bhavyajIvoM ke lie jJAna kA prakAza dene vAle upAdhyAya mujhe uttama mati pradAna kreN| so mAlA ko sthiratApUrvaka dhAraNa karane vAle, saMgarahita, yazaHsamUha se paripUrNa tathA pravara vinaya se alaMkRta zarIra vAle sAdhu mujhe sukha pradAna kreN| 000 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara pArzvanAtha kI kevalajJAna bhUmi : prahicchatrA DA0 jyoti prasAda jaMna zramaNa jaina paramparA ke teisaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha ( IsA pUrva 877 777 ) kI aitihAsikatA Adhunika itihAsajJoM dvArA bhI prAyaH sarvamAnya tathya ke rUpa meM svIkRta ho cukI hai / vaha kAzI-vArANasI ke kAzyapagotrI uragavaMzI nareza azvasena aura unakI sahadharmiNI vAmAdevI ke suputra the / bAlyAvasthA se hI vaha atyanta nirbhaya. zaravIra, medhAbI evaM pratibhAsampanna, sasAra-bhogo se prAyaH udAsIna, karuNAmUrti evaM vintanazIla vyaktitva ke dhanI the / apane mAtula, kuzasthalapura (kannauja) nareza ke AvhAna para eka durdAnta videzI AkrAntA se unake rAjya kI rakSArthaM rAjakumAra pArzva vahA~ pahuce aura ukta AkramaNakArI ko pUrNatayA parAjita karane me saphala hue| vahI vana-vihAra karate ekadA unhone katipaya haThayogi tapa sviyoM se eka maraNAsanna nAga-nAgi yugala kI rakSA kii| isa ghaTanA ke pariNAmasvarUpa pArzvakumAra kA citta saMsAra se virakta ho gayA. aura unhone samasta sAMsArika badhanoM ko tor3akara, niHspRha, niSparigrahI eva akiJcana ho vana kI rAha lI / sAdhika cAra mAsa kI AtmazodhanArtha kI gaI tapaH sAdhanA ke madhya vicarate hue kuru janapada kI mahAnagarI hastinApura ( gajapura ) phuNce| vahAM pAraNA karake, gaMgA ke kinAre-kinAre vihAra karate hue vaha bhImATavI nAmaka mahAvana meM yoga dhAraNa kara kAyotmarga mudrA me dhyAnamagna ho ge| isa avasthA me vahA~ una para zavara ( apara nAma meghamAlI eva kamaTha) nAmaka dRSTa asura ne bhISaNa upasarga kiye | nAgarAja dharaNendra aura yakSezvarI padmAvatI ne ukta vividha bhayakara upasargo kA nivAraNa karane kA yathAzakya prayAsa kiyA / nAgarAja (ahi) ne bhagavAna ke sira ke Upara apane sahasra phaNo kA vitAna yA chatra banA diyaa| svayaM yogirAja pArzva to zuddhAtmasvarUpa me lavalIna the; ukta upasargoM kA unheM koI bhAna hI nahI thA, balki unheM tabhI kevalajJAna kI prApti ho gaI, vaha arhat jinendra bana ge| vana ke bAhara AsapAsa ke kSetroM ke nivAsI logoM kI apAra bhIr3a vahA~ ekatra ho gaI / bhagavAna kI arcanA vandanA stutigAna huA / unakI samavasaraNa sabhA jur3a gaI aura loga unake sarvakalyANakArI divya upadeza ko sunakara kRtArthaM hue / isa punIta sthala se nAtidUra bhImATavI vana ke bAhira, uttara pAMcAla janapada kI rAjadhAnI pAMcAlapurI, apara nAma paricakrA evaM zaMkhAvatI, avasthita thI / isa abhUtapUrva ghaTanA ke kAraNa vaha sthAna hI nahIM, vaha nagarI bhI chatrAvatI yA ahicchatrA nAma se lokaprasiddha huI / jaina purANoM evaM paurANika kAvyoM Adi meM varNita tIrthaMkara pArzvanAtha ke caritra ke antargata gahana vana me dhyAnastha una yogirAja para asura dvArA kiye gae bhISaNaupasarga kA tathA usake nivAraNArthaM nAgarAja dharaNendra eva padmAvatI devI dvArA kiye gae phaNacchatra lagAne Adi prayAso kA aura vahI usI samaya bhagavAna ko kevalajJAna prApti kA sarvatra ullekha hai / 11vI zatI I0 me apabhraMza bhASA meM nibaddha AcArya padmakIrti ke 'pAsAgAha - cariu' me to isa ghaTanA kA ati vistRta eva spaSTa varNana hai / vahA~ upasarga-sthAna kA nAma bhImATavI nAmaka mahAvana diyA hai, jahA tapasvI pArzva gajapura ( hastinApura ) me pAraNA karane ke pazcAt vicaraNa karate hue pahuMce the, kintu pAMcAla, zaMkhAvAtI yA ahicchatrA nAmo kA koI ullekha nahI hai / hAM, 11 vI zatI I0 ke hariSeNIya ! vRhatkathA koSa', prabhAcandrIya 'ArAdhanA-satkathA-prabandha' tathA kaI uttaravatIM kathA kopoM- 'puNyAsrava kathAkoSa', 'ArAdhanA- kathAkoSa', Adi me bhI ahicchatrA ke pArzva jinAlaya meM padmAvatI devI ke prabhAva se brAhmaNa vidvAna pAtrakesari svAmI ke mataparivartana, arthAt jinendra ke syAdvAdadarzana kI zraddhAnI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara pArzvanAtha kI kevalajJAna bhami : advicchatrA bana jAne kI kathA prApta hai| pAtra kesarI svAmI kA ina khamharoM meM milI hai, sthAna kA ahicchatrA nAma spaSTa samaya chaThI zatI0 I0 ke lagabhaga anumAnita hai| isake likhA milA hai| usase bhI lagabhaga 300 varSa pUrva ke atirikta, acArAMga-niyukti meM bhI pArzva-upasarga kI kauzAmbI ke nikaTa pabhosA kI pahAr3I para ke eka guhAghaTanA kA prAyaH uparokta purANo jaisA hI varNana hai, lekha se prakaTa hai ki usakA nirmANa kozAmbI-nareza bahavizeSa itanA hai ki usa kSetra kA nAma kurUjAMgala dega satimitra ke mAtula, ahicchatrA-nareza ASAr3hasena ne vahAM kiyA hai aura nagarI kA nAma zakhAvatI, jisake nikaTa- jAkara muniyo ke nivAsa ke lie karAyA thA-pabhosA vartI nirjana vana me yaha ghaTanA ghaTI thii| yaha bhI likhA hai kauzAmbI me janme chaThe tIrthakara papaprabhu kA tapa evaM mAna ki kAlAntara me ukta sthAna me bhaktajano ne eka uttama kalyANaka sthala hai| isase ahicchatrA evaM kauzAmbI ke jinAlaya banAkara usame bhagavAna pArzva kI nAgaphaNAlakRta tatkAlIna rAjAnoM kA jaina dharmAnuyAyI honA bhI sUcita pratimA pratiSThita kI thI yaha tIrtha ahicchatrA-pArzvanAtha hotA hai| dUsarI zatI I0 ke antima pAda meM isI ahinAma se loka prasiddha huA aura nikaTavartI sakhAvatI nagarI cchatrA ke rAjA padmanAbha ke daddiga evaM mAdhava nAmaka kA nAma bhI tabhI se ahicchatrA pdd'aa| jina prabhasUri ne patradvaya ne dakSiNa deza meM jAkara siMhanandi ke AzIrvAda apane "vividha-tIrtha-kala' (la. 1330 I.) ke atargata evaM mArgadarzana meM maisUra ke suprasiddha gaMgavADI rAjya kI 'ahicchatrA nagarI kalpa' me AcArAganiyukti ke uparokta sthApanA kI thI, jo sAdhika eka sahasra varSa paryanta sthAyI kathana kA prAyaH akSarazaH samarthana kiyA hai, sAtha hI unhoMne mayanAkayA hai, sAtha hA unhAne rahA jisame jaina dharma kI pravRtti prAyaH nirantara banI rhii| ahicchatrA ke durga eva prAcIra ke bhagnAvazeSoM, kuNDo, nAvazeSA, kuNDo, gupta samrATa samudra gupta kI prayAga-prazasti se prakaTa hai kapo, vAnaspatika mahoSadhiyo; khanijo, dharaNendra padmAvatI ki cauthI zatI I. ke pUrvArddha meM ahicchatrA kA rAjA samanvita pArva-jinAlaya, stUpo, anya janArjana devAlayo acyata nAga thaa| tadanantara guptoM Adi ke sAmantoM ke Adi kA bhI vistRta varNana kiyA hai| 17vI zatI I0 rUpa me ahiccatrA para nAgavazI rAje rAjya karate rahe / ke pUrvArddha me (la. 1630 I0 meM) paM. banArasIdAsajI ne yavana bhagolavettA TAlemI (2rI zatI I0) kI 'AdimudrA' ahicchatrA kI yAtrA kI thI, aura 1784 I0 me kavi tathA cInI yAtrI yuvAna bAga (7vI zatI I0) kI AsArAma ne kSetra para hI 'ahicchatrA pArzvanAtha stotra' 'ohicitAlo' kA samIkaraNa iso ahicchatrA se kiyA (bhASA) kI racanA kI thii| prAkRta nirvANa kANDa ke gayA hai aura mahAbhArata meM ullikhita uttara pAMcAla rAjya atizaya kSetra kANDa me bhI 'mahurAe ahichatte vIraM pAsa ko rAjadhAnI ahicchatrA kA abhiprAya bhI isI sthAna se taheva vadAmi' pATha dvArA bhagavAna pArzvanAtha ke sAtha hai| kUru rAjya (hastinApura) ke uttara meM, gagA ke pAra ahicchatrA kA sambandha sUcita kiyA hai| phailA huA himAlaya kI tarAI kA vistRta araNya kuruisa ahicchatrA kI pahacAna, gata lagabhaga Der3ha sau varSoM jAMgala kSetra kahalAyA tathA usake pUrvI bhAga me uttara meM vibhinna dezI-videzI vidvAnoM ne, aitihAsika, sAhi- pAMcAla rAjya thA, jisakI rAjadhAnI yaha pAMcAlapurI yA tyika, purAtAtvika, zilAlekhIya, mudgala zAstrIya Adi ahicchatrA thI / aisA pratIta hotA hai ki sAtavI zatI I0 vividha puSTa sAkSyoM ke prAdhAra para vartamAna uttara pradeza ke AsapAsa ahicchatrA kI rAjyasattA samApta ho gaI, rAjya ke barelI jile kI AMvalA tahasIla meM sthita rAma- parantu nagara va usakA mahattva ho gayA, parantu nagara ba nagara (yA rAma nagara kilA) nAmaka kasbe ke bAhara ghane usakA mahattva kama se kama 11vI zatI paryanta banaH rahA / bana meM phaile eka prAcIna durga ke avazeSoM evaM TIloM Adi yahAM se prApta antima zilAlekha 1004 I0 kA hai aura se kI hai| kaI purAtAtvika sarvekSaNoM evaM utkhananoM ke prAyaH usI kAla meM zAyada isI ahicchatrA meM mahAkavi phalasvarUpa yahAM se vividha evaM vipula sAmagrI prApta huI vAgbhaTTa ne apane 'nemi-nirvANa' kAvya kI racanA kI thii| hai| lagabhaga dUsaroM zatI I. kI eka yakSa mUrti para, jo taduparAnta yaha nagara vighaTita hotA tathA bana khaNDa meM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4,parva 36,04 bhanekAnta pariNata hotA calA gyaa| tathApi pUre madhyakAla meM, bize- (savAlAkha) parvata mAlAoM kA dyonaka hai, ataeva vaha Sakara AsapAsa ke jiloM ke nivAsI jaina apane pavitra ahicchatrA, jahAM se ajamera ke cauhAna (cADamAna) vaMza tIrtha ke rUpa meM isakI yAtrA eva kathaMcit sarakSaNa bhI kA pUrvaja sAmanta AyA thA, gaMgA-yamunA ke UparI bhAga meM karate rhe| unhoMne ahicchatrA kA nAma aura smRti sura- kahI honA cAhie / arthAt vaha sthAna kurujAMgala kSetra meM kSita banAe rkho| astu, isa viSaya meM koI sandeha nahI sthita uttara pAMcAla rAjya kI prAcIna rAjadhAnI ahihai ki pArzvanAthIya janazruti kA pAvana jaina tIrtha ahi. cchatrA hI ho sakatI hai| pachatrA yahI u0pradeza ke barelI jile kA rAma nagara yoM purANa prasiddha prAcIna nagaroM ke anukaraNa para deza kilA hai| ke anya bhAgoM meM kaI tannAma nagara kAlAntara meM prasiddha idhara kucha varSoM se eka vivAda cala par3A hai ki ho gae haiM / ayodhyA, mathurA, kAzI hI aise aphele udAahicchatrA yaha nahIM, varan rAjasthAna meM jodhapura ke nikaTa haraNa nahIM hai| hastinApura ke aparanAma gajapura aura sthita nAgaura athavA ajamera ke nikaTa bijoliyA pArva nAgapura rahe haiM, aura nAgapura nAma ke jitane anya nagara nAthIya prAcIna ahicchatrA hai| isakA AdhAra yaha batAyA base ve anukaraNa para hI base / vijaya nagara sAmrAjya kI jAtA hai ki ukta bijoliyA ke san 1169-70 I0 ke suprasiddha rAjadhAnI kA nAma bhI hireAvalAM se prApta zilAlekha meM zAkaMbharI (sapAdalakSa) ke cAhamAna (cauhAna) 1365 I0 ke eka zi0 le. meM 'zrImadarAya rAjadhAnI narezoM kA jo itihAsa diyA hai, usake anusAra vaza kA hastinApura vijayAnagara' likhA hai| (e0 ka0 111, prathama puruSa vADamAna thA, jisakA putra vAsudeva aura potra saura tA0, na0103) aura damavI zatI I. ke eka sAmanta thA, tathA vaha sAmanta ahicchatrapura me janmA vatsa zilAlekha se dakSiNApatha ke karnATaka pradeza meM bhI eka gotrI brAhmaNa thaa| usakA putra purNatalla zAkambharI ke / ahicchatrA rahe hone kA patA calA hai / bahattara bhArata ke cauhAna rAjya kA sasthApaka thaa| usI kI santati me , barmA, syAma, kambuja Adi bhAratIyakRta rAjyoM meM bhI Age calakara vigraharAja pRthvIrAja, aNorAva, somezvara, ayodhyA, mathurA Adi nAmoM ke nagara rahe pAe gaye haiN| pRthvIrAja tRtIya (dillIpati) Adi rAjA hue / paNDita purANaprasiddha mUla sthAnoM ke anukaraNa para paravartI kAloM meM gaurIzaMkara harIcanda ojhA ne ukta ahicchatrA kI pahacAna sthApita ukta tannAma navIna nagaro Adi ko vidyamAnatA jodhapura ke nikaTa sthita nAgaura (saskRtarUpa nAgapura) se se mUla sthAnoM kI sthiti meM koI antara nahIM pdd'taa| kI, jise unhone kisI samaya jAMgal yA jAMgaladeza kI rAjadhAnI rahA btaayaa| kintu paM0 bhagavAnalAla idrajI astu, tIrthakara pArzvanAtha kI kevalajJAna bhUmi, uttara. tathA DA0 DI0 Ara0 bhaNDArakara ke matAnusAra zAkaMbharI pradeza barelI jile kI rAmanagara vAlI ahicchatrA hI hai| kA apara nAma sapAdalakSa (savAlAkha) hai aura yaha uttara nAgaura, bijoliyA, athavA anya koI tathAkathita ahipradeza ke meraTha kamiznarI ke uttara meM sthita sivAlika cchA nhii| sandarbho ke lie dekhie lekhaka kRta1. ruhela khaNDa-kumAyaM aura jaina dharma, lakhanaU, 1970 dillI 1975-76, pR0 59-60 71 2. ruhela khaNDa-kumAyUM jaina DAyarekTarI, kAzIpura 1970, 6. barelI jile kA navIna gajeTiyara, adhyAya 2 (itihAsa) pR0 123 a0 16 pR0 363-366 3. uttarapradeza aura jainadharma, lakhanaU, 1676, pR. 47-48 7. jina prabhasUrikRta vividha tIrtha kalpa', anu0 agaracaMda bhaMvara lAla nAhaTA, bAlotarA 1978: pR0 30-32 4. bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, dvi0 saM0, dillI 8. pro. kRSNadatta bAjapeyIkRta 'ahicchatrA', lakhanaU 1956 1666, pR0 45-46, 136 6. janAbibaliyogrAphI (dillI 1982), na0 28, 171, 5. pramukha aitihAsika jana puruSa aura mahilAe~, 257 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavazaraNa sabhA ke 12 koThe - ratanalAla kaTAriyA, kekar3I (ajamera) nirgrantha kalpavanitA pratikAbhabhauma, teSu munyapsaraH svAryA dyauti bhaumA surAstriyaH / nAga striyo bhavana bhauma bha kalpadevAH / nAgavyanta ra candrAdyA: svarbhUnapazavaH kramAt // 79 // koSTha sthitA napazavo'pi namaMti yasya, saudharmendra kI prAjJA se kubera samavazaraNa kI racanA tasmai namastrimuvana prabhave jinAya // 4 // (nadI0bhakti) karatA hai / isame 11 bhUmiyAM hotI hai| AThavI sadgaNa pahale koThe meM-nirgrantha muni| dUsare koThe meM-kalpa- bhUmi hai isI ke madhya me tIna pITha para zrI maDapa hai| bIca vAsI deviyaaN| tIsare koThe meM-AryikAdi saba striyaaN| meM gadhakUTI para bhagavAna virAjamAna rahate hai unako cauthe koThe meM-jyotiSka deviyaaN| pAMcaveM koThe meM-vyaMtara pradakSiNA rUpa se 12 sabhA-koThe hote hai jo nirmala sphaTika deviyAM / chaThe meM-nAga (bhavanavAsI) deviyAM / sAtaveM maNi kI 16 dIvAloM se yukta hote haiN| meM-bhavanavAsI deva / AThaveM meM-vyaMtara deva / navame me-- deva manuSya tiyaMca (pacendriya) ke ina koThoM kI Rmika jyotiSa deva / dazaveM meM-kalpavAsI deva / gyArahaveM me- vyavasthA baDI buddhimAnI zAlInatA ke sAtha AdarzarUpa meM sarva manuSya (cakravartI, vidyAdhara, kSullaka ailkaadi)| kI gaI hai| bArahaveM meM-tiyaMca (pshu-pkssii)|| sarvaprathama bhagavAn ke sAmane nirgrantha muniyoM kA aisA hI saba prAcIna granthoM meM likhA hai, dekho koSThaka rakhA hai jisame kevalI gaNadhara manaHparyaya jJAnI 1. mahApurANa (jinasenAcArya kRta) parva 23, avadhi jJAnI RddhidhArI RSi muni yati anagAra baiThate sloka 193-164 / haiM jo sarva prANiyoM me zreSTha hai / ata: inakA prathama koSThaka 2. harivaMzapurANa (jinasena kRta) sarga 2 zloka 76 rakhA hai| "Ladies First" sabhA meM mahilAeM prAge rahatI se 88, sarga 57 zloka 157-161 / hai, isa bhAratIya niyamAnusAra dUsare se chaThe koThe meM deviyoM 3. atizaya bhakti-nirvANa bhkti| aura striyo ko rakhA hai| iname bhakti bhI vizeSa hotI hai RSikalpaja vanitAryA, jyotivanabhavana yuvati bhaavnjaaH| isalie bhI inhe Age rakhA hai| jyotivana kalpadevA, naratiyaMco vasaMti teSvanupUrvam / striyo ko dUsare koThe me na rakhakara tIsare meM rakhane 4. jayasena pratiSThA pATha ___ kA kAraNa unase munIzvaroM ke sAnidhya kA abhAva karanA buddhIzAmara nAyikAryamahatI jyotiSka sad vyaMtara, hai tAki zAlInatA banI rahe aura koI lokApavAda utpanna nAgastrI bhavaneza kiM puruSa sajjayotiSke klpaamraaH| na ho / deviyA manuSyagati kI na hone se unheM dUsare koThe mA vA pazavazca yasya hi sabhA Aditya saMkhyA vRSa, meM rakha diyA hai| zAlInatAdi kI dRSTi se hI deva aura pIyUSaM svamatAnurUpa makhilaM svAdaMti tasmai namaH // 54 // deviyoM tathA manuSya aura striyoM ke koThe pAsa-pAsa nahIM 5. siloya paNNattI (yativaSabhAcArya kRta) adhi- rakhe haiN| chaThA evaM sAtabA koThA eka hI jAti ke devIkAra 4 gAthA 556 se 863 / deva kA hone para bhI chaThe koThe ke Age Dabala dIvAla hone 6. samavazaraNa stotra-saMskRta (viSNusena kRta) se koI doSa nahIM rhtaa| 7. dharmasaMgraha zrAvakAcAra (paM0 medhAvI kRta) adhi- prazna-AyikA gRhatyAgI sAdhvI haiM use muniyoM ke kAra 2 sAtha pahale koThe meM na rakhakara sAmAnya striyoM ke sAtha Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 39, ki04 anekAnta tIsare koThe meM kyoM rakhA? manuSyoM meM tIna koThe rakhe gye| uttara-vaha upacAra se sAdhvI haiM, vastutaH nhii| isa taraha caturNikAya ke devoM ke do-do koThe hone se savastra hone se usakA guNasthAna zAstroM meM pAMcabA hI kula 8 koThe devagati ke aura 3 koThe manuSyagati ke tathA batAyA hai vaha saMyata nahI hai isI se use paMca parameSThI me 1 koThA tiryaMca gati kA kula 12 hI koThe rakhe haiM na kama sthAna nahIM hai| jisa veza se aura paryAya se mukti ho aura na jyAdA / narakagati ke nArakI na anyatra jA sakate sakatI hai use hI pUjya hone yogya mAnA hai| AyikA haiM na koI unhe lA sakatA hai ata: tIna gatiyo ke AdhAra isameM nahIM haiN| ata: parameSThiyo ke prathama koSTha me use para ye 12 hI koThe hote hai / nahIM rakhA hai / dUsarA kAraNa yaha hai ki usakA aura muni- ye koThe bhagavAna ke cAroM ora golAkAra hote haiN| ratnoM kA sAnidhya AcAra zAstra se niSiddha hai| atizaya ke kAraNa eka hI bhagavAn cAro dizAoM meM prazna-ailaka kSullaka to gRhatyAgI aura kumAra caturmakha dikhAI dete hai| ve siMhAsana para cAra agula U~ce zramaNa hai AcAra zAstra se bhI muniyoM ke sAtha rahane me adhara padmAsana se virAjamAna hote hai saba jIva unheM hAtha koI doSa nahIM hai| phira unheM prathama koThe me na rakhakara jor3e apane-apane koTho me baiThe hue divya dhvani kA asRtasAmAnya manuSyo ke sAtha 11veM koThe me kyo rakhA ? pAna karate hai| uttara-ailaka kSullaka bhI vastradhArI hone se pacama- prazna---devA ko purUSo se pahile kyo rakhA? guNasthAnI hai| parameSThI, pUjya-deva nahI hai| atainhe uttara ---- (ka) gola vastu kA kahI se bhI Adi aura prathama koThe me sthAna na dekara 11veM me diyA hai| prathama kahI para bhI ata kiyA jA sakatA hai| samavazaraNa ke koThe me kevalI-gaNadhara-upAdhyAya-sAdhu ye cAra parameSThI hI koThe bhI golAkAra hone se uname koI bhI pahile pIche hote hai| kalpita kiye jA sakate hai / ___prazna -- AyikA ke koThe me saba striyo ko rakha diyA (kha) guNasthAna kI apekSA bhI Age pIche kA krama to muniyo ke koThe meM saba manuSyoM ko kyoM nahI rakhA? nahI hai kyoki devo meM cAra guNasthAna taka hI sabhava hai uttara-nAyikA pacamaguNasthAna se Upara nahI ho jabaki tiyaco taka meM bhI pacama guNasthAna sabhava hai| sakatI jabaki muni SaSThAdi guNa sthAnI hote hai / AryikA manuSyo me to sarva hI guNasthAna hai / kI taraha anya vratI zrAvikAe bhI pacama guNasthAnI ho (ga) devo me manuSyoM kI apekSA vizeSa bhakti hotI jAtI haiM jabaki muniyo kI taraha ailaka kSullakAdi kabhI hai niyoga DyUTI bhI vizeSa hotI hai| isI se kalyANakoM SaSTha guNasthAnI nahIM ho skte| ata: AyikA aura muni me svargoM ke samasta deva aura indra Ate hai jabaki sarva ke pada meM mahAn antara hone se inake koThoM kI yogyatA. manuSya nahI aate| deva hI bhagavAn ke camara Dhorate haiMpAtratA meM bhI mahAn antara hai| isase AyikA ke koThe vaSTi karate hai, siMhAsana chatra bhAmaMDalAdi aSTa prAtihArya me to pacamaguNasthAna kI sambhAvanA se saba striyAM A karate haiM manuSya nhii| mUrti meM bhI yakSa gaMdharva kinnarAdi gaI kintu muni ke koThe meM saba manuSya nahIM Aye kyoMki kA yaha saba karate hue aMkana hai, manuSya kA nhii| unake kucha na kucha vastra-parigraha hai| (gha) koI bhI devatA bhagavAn kA kabhI avarNavAda prazna-cAra prakAra ke devo ke do do koThe rakhe to nahIM karatA saba devatA jaina hote hai| koI anya dharmI manuSyoM ke do koThe na rakhakara tIna koThe kyoM rakhe gye| manuSya hI yA mithyAtvI jainI manuSya hI kabhI bhagavAn kA uttara-devoM meM deva devI ke rUpa meM do hI pada hote avarNavAda karate haiM jaise pote marIci ne bhagavAna RSabhahai saMyata (pUjya) pada nahIM hotA jabaki manuSyoM meM nara-nArI nAtha kA kiyA thaa| ke rUpa me do pada ke sivA eka saMyata (pUjya-parameSThI) pada (Ga) deviyoM ke bAda devo ko eka hI gati vAle aura hotA hai ataH devoM meM do-do koThe hI rakhe gaye aura hone kI vajaha se rakhA gayA bIca meM manuSyo ke Ane para Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavazaraNa sabhA ke 12 koThe gatibhinnatA ho jAtI aura strI sAnidhya se zAlInatA meM zubha dizA Agneya viSe kahI, lasata koThA tIna bhaleM thiiN| bhI doSa aataa| muni AryA kalpavAsanI, tiyA, manuSaNI tisare yaha baiThiyA / / ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI paM0 sadAsukhadAsa jI kRta (cAroM dizAoM meM tIna-tIna koThe ke hisAba se 12 hindI vacanikA meM 12 koThoM ke krama meM eka antara isa koThe batAye haiN| prathama Agneya dizA (pUrva dakSiNa koNa) prakAra hai| (dekho SaSTama adhikAra ke upAntya meM) meM tIna koThe isa prakAra haiM-1. muni aura AyikA, __ "bhagavAn gaMdha kuTI meM pUrva dizA athavA uttara dizA / 2. kalpavAsI deviyAM, 3. manuSyaNI-sAmAnya striyAM / ) ke saMmukha tiSThe hai unakI pradakSiNA rUpa saMmukha pahalI sabhA zeSa kathana prAcIna zAstrAnusAra hI hai| sirpha striyo ke meM gaNadharAdi munIzvara tiSThe hai, dUsarI sabhA meM kalpavAsI tIsare koThe se AyikAo ko nikAlakara muniyo ke prathama deviyAM tIsarI me AyikA ara manuSyaNI cauthI meM cakra koThe meM rakha diyA hai yaha galatI hai| vAdi sahita manuSya pAMcabI meM jyotiSa deviyAM chaThI me chadmasthatAdi kI vajaha se, apekSAbheda se, AcArya vyaMtariyA sAtavI me bhavanavAsI deviyA AThavI me bhavana AmnAya kI dRSTi se, mudraNa-lekhana prati lekhana kI bhUla se vAsI deva navamI me vyaMtaradeva dazavI meM jyotiSka deva zAstroM meM vibhinna kathana ho jAte hai| jisa taraha hama gyArahavI me kalpavAsIdeva bArahavI meM tithaMca haiN|" anAja ke kakarAdi ko zodha bIna kara pAnI ko chAna kara ___ saba zAstroM meM manuSyo kA koThA 11vA diyA hai phira kAma meM lete hai usI taraha zAstroM ko bhI pUrvApara kintu yahAM use cauthe sthAna para rakha diyA hai| isase yahIM milAkara yuktipUrvaka zodhakara samyak adhyayana karanA se saba kA bhaMga ho gayA hai| pAMcaveM devI aura tIsare caahie| dhavala jayadhavala me bhI aneka jagaha ina bAtoM manaSyaNI ke koTe ke bIca cauthA manuSya koThA rakhane se kA ullekha hai| ye saba svAbhAvika hai saMbhAvya hai inhI ke zAlInatA me bhI doSa AyA hai| aisA kyoM kiyA gayA? zAyada paDita jI ko manuSya jAti kI uccatA ne aimA pravAhita karanA agni samarpaNa karanA ghora mUr3hatA aura karane ko bAdhya kiyA ho| yaha kathana sApekSa hai / koI aviveka hai| kaSAya aura anudAratA se yaha saba apanI saiddhAntika bhUla nahIM hai phira bhI vidvAnI ko isa para nidhi kA apane hI hAtho barabAda karanA hai| aisI pravatti vicAra karanA cAhi ! / yahA~ paDita jI ne 12 koTho ko me bacanA caahie| koI cIja abhI hame samabha nahI AI 12 sabhA kahA hai kimI ne 12 gaNa kahA hai| yaha rAva ho to use Age ke lie choDa denA cAhie isa dUradarzitA zabda bheda hai artha bheda nhii| mahApurANa me 12 gaNa aura ko to hameM kama se kama agIkAra karanA hI caahie| 12 koSTha kahA hai eva jayasena pratiSThA pATha me 12 sabhA kahA hai| jainadharma laha mada bar3he, vaida na mili hai koii| samavazaraNa pATha (pa0 bhagavAnadAsajI kRta) pR0 148 abhata pAna viSa pariNave, tAMhi na auSadhi hoii| meM--pahale muni koSThaka me hI AyikAo ko bhI rakha jo caracA cita me nahI car3he, so saba jaina sUtra so kddh'e| diyA hai aura tIsare koSThaka meM sirpha sAmAnya striyoM ko athavA je zruta maramI loga, tinheM paMcha lIje yaha joga / rahane diyA hai| yaha spaSTataH saiddhAtika bhUla hai isase saMyata itane para saMzaya raha jAya, so saba kevala jJAna smaay| asayata eka hokara gur3a gobara ho gayA hai zAlInatA aura yo ni.zalya kIje nijabhAva, caracA meM haTha ko nahI daav|| AcAra zAstra kA bhI hanana huA hai / mUla padya isa prakAra kekaDI (ajamera) 305404 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemi zIrSaka hindI sAhitya 0 DA0 kumArI indurAya jaina jaina paramparA ke bAIsaveM tIrthaMkara neminAya kI aiti- haihAsika prAmANikatA bhale hI middha na ho sakI ho parantu neminAtha phAgu-isake racayitA rAja zekhara sari yaha nirvivAda hai ki unakA byaktitva jaina sAhityakAro ko haiM jo harSapurIya gaccha ke koTika gaNa se sambandhita muni adhika priya rahA hai| vara-veza meM sugajjina nemikumAra kA tilaka sari ke ziSya the| pazuoM kA karuNa krandana sunane mAtra para vAgdattA rAjula 27 padyoM vAle isa phAgu kI racanA kavi ne vi0 (rAjImatI) ko vivAha maNDapa meM vigha dagdha choDakara saM0 1405 ke lagabhaga kI thI / kAvya bhakti pradhAna hai akSaya vairAgya dhAraNa kara lenA tathA revataka parvata para tadapi rAjuna ke saundarya citraNa sambandhI pada dRSTavya haiMdurdhara tapazcaryA dvArA kevala jJAna prApta karanA, sAtha hI kima kiya rAjala devi taNaU siNagAru bhaNevaU, rAjula ke saMyama, ananya niSThA evaM anta meM vairAgyapUrvaka capai gorI aidhoi agi candana levau / muktilAbha kI ghaTanAoM ne kaviyoM ko kitanA adhika khUpa bharaviDa jAi kusuma kastUrI sArI, prabhAvita kiyA hai isakA pratyakSa pramANa haiM unake jIvana sImatai siMdUra re moti sari sArI // neminAtha nava rasa phAgu-isake racayitA soma para likhI gayI vipulAtmaka kRtiyAM / sundara sUri haiM tathA phAgu kI bhASA para prAkRta evaM gujayaM to Agama granthoM jaise kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, rAtI kA paryApta prabhAva hai kavi ne tIrthaMkara neminAtha ke antakRddazA, RSibhASita Adi, vibhinna purANoM meM yathA prati apanI ananya bhakti ko nivedita kiyA hai| harivaMza purANa, mahApurANa, neminAtha purANa, pANDavapurANa, neminAtha vivAhalo-upAdhyAya jayasAgara racita uttara purANa Adi tathA anya kAvya granthoM yathA triSaSTi isa kRti kA paricaya DA0 prema sAgara jaina ne 'hindI jaina zalAkA puruSa carita, ca upana mahApuruSa caritra, pradyumna- bhakti kAvya aura kavi' pustaka meM pRSTha 52 para diyA hai| caritra, sauricaritra, zrIcihna kAvya, dvisaMdhAna kAvya, kAvya kA racanA kAla vi0 saM0 1478 lagabhaga hai| vasudeva hiNDI jaisI mahattvapUrNa racanAoM meM tIrthakara nemi- nemIzvara kA bAraha mAsA-vivecya kAvya kRti nAtha kA jIvana varNita hai parantu prastuta lekha meM vistArabhaya ke racanAkAra bUcarAja vikrama kI 16vI zatI ke antima se, kevala hindI bhASA me viracita nemi zIrSaka kRtiyoM caraNa ke pramukha va viyo meM se the / inake bUcA, valha, vIlha kA paricaya denA abhISTa hai / 14vI 15vI zatAbdI taka valhava nAma bhI lokapriya rahe tathA ye bhaTTAraka bhuvanakIti uttara bhArata meM apabhraMza bhASAoM kA prasAra aura prAcarya ke ziSya the / 'nemIzvara kA bArahamAsA' meM rAga bar3ahaMsa rahA tadapi khaDI bolI hindI tathA anya sthAnIya boliyo nivaddha kula 12 padya haiM tabhA prArambha zrAvaNa mAsa se karake kA svarUpa likhanA prArambha ho gayA thA ataH nemi zIrSaka ASADha para samApta kiyA hai / isake atirikta bUcarAja ne racanAoM meM jo hindI bhASA kI sarva prAcIna racanA milI 'neminAtha vasantu' tathA 'vIlhaba nAma se 'nemIzvara gIta' hai vaha 'neminAtha phAga' hai jisake racayitA rAjazekhara sari gIta kI racanA kI thii| 'kavi bUcarAja evaM unake samahaiM tathA kRti kA racanAkAla saMvat 140', lagabhaga hai kAlIna kavi' nAmaka pustaka meM lekhaka, sampAdaka DA0 ataeva lekha meM isa kRti se lekara bIsavI zatAbdI taka kastUracanda kAsalIvAla ne 'nemIzvara kA bArahamAsA' tathA kI racanAoM kA kAlakramAnusAra saMkSipta ullekha prastuta 'neminAtha basantu' kA mUla pATha prastuta kiyA hai| 'nemI. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemi zIrSaka hindI sAhitya zvara gIta' meM kula 15 padya haiM tathA bhASA abhraza pradhAna nemi raMga ratnAkara chanda-prastuta kRti ke racahai aura isakI hastalikhita prati badhIcanda jI ke mandira yitA kavi lAvaNya samaya haiM inake bacapana kA nAma laghuke zAstra bhaNDAra guTakA naM0 25 meM tathA eka prati zrI rAja thA aura ye 16vI zatAbdI ke prasiddha kaviyoM meM se mahAvIra jI ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| eka haiN| 'nemiraMga ratnAkara chanda' jise 'nemi jina prabaMdha' neminAtha rAsa-isake racayitA AcArya jinasena bhI kahA gayA hai, kI racanA saMvat 1546 meM kI thii| bhadrAraka yaza:kIti ke ziSya the / 'rAma' kI racanA inhoMne bhASA para apabhraza kA kAphI prabhAva hai / isakI 17 patroM saMvat 1558 meM javAhara nagara meM kI thI / neminAtha ke vAlI prati Amera zAstra bhaNDAra (jo aba zrI mahAbIra janma, kumAra avasthA, vivAha hetu prayANa, toraNa dvAra se jI meM sthAnAntarita ho gayA hai) meM saMgrahIta hai| lAvaNya lauTa Ane, vairAgya, kaivalya prApti taka kI ghaTanAoM ko samaya kRta 'rAjula viraha gIta' athavA rAjula nemi kavi ne 63 chandoM meM varNita kiyA hai| bhASA rAjasthAnI. abolA' kI prati bhI ukta zAstra bhaMDAra meM hai| gujarAtI mizrita hai tathA vivecya rAsa kI eka pUrNa prati neminAtha stavana-isake racanAkAra kavi dhanapAla jisakA lipikAla saM0 1613 hai digambara jaina mandira haiM / jo prasiddha kavi delha ke putra tathA ThakkurasI ke anuja bar3A terApaMthiyo kA, jayapura veSTana 624 meM upalabdha hai| the| inakA samaya saMvat 1525 se 1560 taka mAnA nemorara ko uragAno--zrAvaka catarumala athavA jAtA hai / neminAtha stavana athavA nemi jina vandanA 5 cavamala viracita yaha eka mAtra 'uragAno saMjJaka racanA chandoM kI laghu kRti hai jisameM neminAtha ke toraNadvAra se hai| kavi ne spaSTa kiyA hai ki guNoM ko vistAra se kahane lauTane, rAjula kA tyAga, giranAra parvata para tapa evaM nemi vAle kAvya ko uragAno kahate haiM / kRti kI racanA saMvat nirvANa kA sundara varNana huA hai| 1571 me kI thii| kavi ne tIrtha nemi dvArA vivAha maMDapa nemIzvara rAsa-isake racayitA bra.jinadAsa haiN| se virakta ho loTa Ane aura vairAgya dhAraNa kI mArmika jinadAsa nAma ke kaI kaviyoM kA ullekha milatA hai, kathA ko 45 pado meM prabhAvapUrNa DhaMga se abhivyakta kiyA parantu vivecya jinadAsa bhaTTAraka sakalakIti ke ziSya evaM hai| 'kavivara carAja evaM unake samakAlIna' kavi zIrSaka anuja the| ye saskRta ke prakANDa vidvAna the aura pahale pustaka meM DA0 kAmalIvAla ne 'nemIzvara ko uragAno' kA neminAtha purANa (yA harivaMza purANa) kI racanA saMskRta mUla pATha prakAzita kiyA hai sAtha hI unhone catarumala kRta bhASA meM kI thI parantu bAda me bahu jana hitAya, savata 'nemacaritra' athavA 'nemi rAjala gIta' kA bhI ullekha 1520 meM svayaM hI 'nemizvara rAsa' kI racanA hindI meM kiyA hai| kii| isa kRti ko harivaza rAsa bhI kahate haiM / kavi ne nemi rAjamatI beli-isake racayitA ThakkurasI neminAtha ke garbha cyavana se lekara nirvANa taka kI kathA haiN| ye rAjasthAna ke DhUMThAhaNa kSetra ke 16vI zatAbdI ke kahI hai aura prAsagika rUpa meM kRSNa aura pAMDavoM kI kathA uttarAI ke kavi the| 'nemi rAjamatI beli' ko 'nemIzvara bhI anusyUta hai / DA0 premacanda rAvaMkA ne 'mahAkavi brahma. kI belI' bhI kahA gayA hai / kRti kI hastalikhita pratiyAM jinadAsa : vyaktitva eva kRtitva' nAmaka pustaka meM jayapura ke vibhinna zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta hai parantu 'nemIzvara rAsa' ke kucha aMza prastuta kiye haiN| 20 chandoM vAlI isa beli ko DA0 kAsalIvAla ne 'kavi- neminAtha rAsa-muni puNNa ratana ne rAjasthAnI vara bUcarAja eva unake samakAlIna kavi' pustaka meM prakA- mizrita hiNdI bhASA meM prastuta neminAtha rAsa kI racanA zita karavA diyA hai / anta nimna prakAra hai saMvat 1596 meM kI thii| isa kuti kI eka pUrNa prati jara janamu maraNu kari dUre. huu siddha guNahu~ pari pUre bhaTTArakIya digambara jaina mandira. ajamera ke zAstra bhaMDAra kari ghelha sutana ThAkurasI kiye nemi rAjamatI sarasI veSThana 736 meM baddha hai| kula padya saMkhyA 66 hai tathA nara nAri jAko nita gAve jo cita so phala pAvai // 20 // prArambha nimna prakAra se hai Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 39, ki04 anekAnta davandra sAradA paya praNamI kari nemi taNA guNa hIya ghrevi| nesinAtha ke vairAgya le lene para rAjula ne cAritra cunarI rAsa bhaNu ratnIyA guNa garu vaDa gai su sukha saMkhevi // ko kisa prakAra dhAraNa kiyA isakA 16 padyoM meM mArmika puNya ratana kavi viracita 'neminAtha phAgu' kA bhI varNana huA hai| ullekha milatA hai jisakI prati digambara jaina mandira nemozvara candrAyaNa-isake kRtikAra bhaTrAraka vijayarAma pAMDyA, jayapura ke zAstra bhaNDAra meM guTakA narendrakIti the jo Amera gAdI ke saMsthApaka bhaTTAraka naM0 14 veSTana 102 me sakalita hai| devandrakIrti ke ziSya the| nemIzvara candrAyaNa kI racanA neminAtha gIta--16vI zatAbdI ke prasapAta kavi saMvat 1690 meM kI thI aura isakI prati zrI mahAvIra jI brahma0 yazodhara ne 'neminAtha gIta' nAma se tIna sarjanAeM ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| kI thiiN| prathama 'neminAtha gIta' kI saracanA saMvat 1581 nemIzvara rAsa-rAsakAra brahma rAyamalla 17vIM meM bAMsavADA nagara meM kI thii| isa gIta me 28 antare zatAbdI ke pratinidhi kaviyoM meM haiM / nemIzvara rAsa kI haiM para isakI koI pUrNa prati abhI upalabdha nahI ho sakI racanA inhoMne savat 1615 ke lagabhaga kI thii| kRti me hai| dUsarA gIta rAga soraThA me nibaddha hai tathA gIta meM kula 145 kar3aka chanda haiM jinameM neminAtha ke garbha se kula pAMca chanda ii| tIsarA neminAtha gIta apekSAkRta bar3I nirvANa taka kI ghaTanAeM varNita haiM / badhIcanda jI ke madira, racanA hai| isame kula 71 chanda hai jo rAga gaur3I meM baddha jayapura se lekhikA ko prApta prati ke anta me likhA haihaiM / gIta kI bhASA rAjasthAnI hai tathA isakA mUla pATha aho solaha se paMdrAraha racyo, 'AcArya somakIrti eva brahma yazodhara' saMsthApaka DA. rAsa sAMvali terasi sAvaNa mAsa / kastUracanda kAsalIvAla kata meM prakAzita ho gayA hai| ___vAra to budhavAra bhalo aho, kAvya kA Teka nimna prakAra hai __ jaisI jI mati dIne avakAsa / sAmalA braNa vInavI rAjila nAri paMDita koI jI mati haso, pUrava bhava neha saMbhAri taisI jI budhi kIyo paragAsa // dayAla rAya vInavI rAjila nAri / / nemIzvara rAsa ke atirikta brahma, rAyamalla 'nemi neminAtha stavana-bhaTrAraka zubhacandra (prathama) jo nirvANa kAvya bhI likhA thA yaha eka atAnta laghu kRti hai 16vI zatAbdI ke mUrdhanya bhaTrAraka rahe tathA jinhoMne jisame tIrthakara nemi kI bhaktipUrvaka vandanA kI hai isakI 'pAMDava purANa jaisA mahattvapUrNa gratha likhA unhone hI hiMdI prati bhaTTAraka digambara jaina mandira, ajamera ke bhaNDAra bhASA meM neminAtha stavana kI racanA kI thii| stavana meM me hai| kUla 25 chanda hai aura isa kRti ko 'neminAtha chanda bhI nemi gota-isa gIta kI racanA bAI ajItamatI ne kahate haiM / kRti kA ullekha 'jina ratnakoza: me huA hai| kI thii| ye bhaTTAraka vAdicandra kI pramukha ziSyA thii| vastuta. neminAtha ke jIvana para sarvAdhika racanAe~ inhone kaI sphuTa pado aura gIto kI racanA ko 'nemigIta' satrahavI zatAbdI meM likhI gayI jaisA ki AgAmI pRSThoM se rAga basanta me nibaddha hai aura kula chanda sakhyA cha: hai| svataH spaSTa ho jaaegaa| gIta kA prathama chanda prastuta hainemozvara gIta-prastuta gIta ke racayitA jayasAgara zrI sarasvatI devI namIya pAya, bhaTTAraka ratnakIrti ke pramukha ziSyo meM se the parantu inake gAe suM guNa zrI nemi jina rAya / jIvana ke sambandha meM adhika jAnakArI nahI miltii| jeha nAmi sausa anata thAya, 'nemIzvara gIta' kI bhI koI prati upalabdha nahIM tadapi bhUri pAtiga bhara dure palAya // 1 // inake dvArA racita 'cunaDI gIta' prakAzita ho gayA hai| nemi jI ko maMgala-isake racayitA zrI vizvajise 'cAritra cunar3I' bhI kahate haiN| isa rUpaka gIta meM balAtkAra gaNa kI aTera zAkhA ke khyAti prApta bhaTTAraka Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemi zIrSaka hindI sAhitya the / nemi jI ko maMgala racanA Apane saMvat 1698 meM nemIra rAjula vivAha-isake racanAkAra brahma kI thii| kRti kI eka pUrNa prati digambara jaina mandira jJAna sAgara ke viSaya meM adhika jAnakArI upalabdha nahI pATodI kA, jayapura, gu0 na0 12 me sakalita hai / kavi ho skii| kRti kI ekamAtra prati guTakA naM050 (patra vizvabhUSaNa kRta 'lakSuri nemIzvara kI' kI prati digambara saMkhyA 26 se 31 taka pATodI ke manvira jayapura ke zAstra jaina mandira vijayarAma pADyA, jayapura ke bhaDAra me guTakA bhaNDAra me hai anta isa prakAra hai - naM. 4 me sagrahIta hai| rAjamatI prabodha ke sudha bhAva sayama liiyo| neminAtha rAsa-yaM to rUpacanda nAma ke aneka brahma jJAna sAgara kahe vAda nemi rAjula kIyo / kavi hue hai parantu Alocya kRti ke racanAkAra pANDe neminAtha phAga-kRtikAra bhaTTAraka ratnakItti rUpacanda bhagavAnadAsa ke putra the / neminAtha rAsa kI racanA satrahavIM zatAbdI ke mUrdhanya sata eva sAhityakAra the| savat 1690 ke lagabhaga kI thii| rUpacanda kavi viracita bhaTTAraka abhayanandI ne savata 1630 meM bhaTTAraka pada para 'rAjala vinatI' (muTakA na0 81 zAstra bhaNDAra, zrI mahA inakA mahAbhiSeka kiyA thaa| neminAtha bhAga kI racanA vIra jI) tathA 'neminAtha stavana' (guTakA na0 76 bhaTTAra gujarAta ke hAsoTa nagara gahuyI thii| isa kati me kula kIya di0 jaina mandira, ajamera) kA bhI ullekha milA hai| 66 padya hai jo rAga kedArameM nibaddha hai / bhaTTA. ratnakIti ne nemi janaMda byAhalo-isake racanAkAra khetasI gujarAta ke ho ghoghA nagara me 'neminAtha bArahamAsA' likhA athA khetasiha hai / ye sAdU zAkhA ke cAraNa kavi aura thaa| yaha 24 padyo kI sundara laghu kRti hai jisame rAjula jodhapura nareza ke Azrita the| 'byAhalo' kA sRjana inhone kI vyathA sazakta rUpa meM vyaMjita hai| inake atirikta sata savat 1661 me kiyA thA / kavitA me khetasI apanA kavi ne nemirAjImatI se sambandhita aneka sphuTa gIto kI 'sahi' yA 'sAhi' nAma prayukta karate the / nemi jinada racanA kI thii| ye gIta vibhinna rAgo me yathA malhAra. vyAhalo kI pratiyA-(1)guTakA na0 65 pATodI kA madira kedAra mAruNI, sAraga, AsAvarI Adi me nibaddha hai| phAga, jayapura, (2) guTakA na0 6 digambara jaina mandira pArzva bArahamAsA tathA kucha gati DA0 kastUracanda kAsalIvAla nAtha, jayapura (5) guTakA na0 42 zAstra bhaNDAra zrI likhita pustaka 'bhaTTAraka ratnakItti eva kumudacandra : mahAvIra jI me upalabdha haiN| vyaktitva evakRtitva' meM prakAzita hue haiN| nemIzvara ke daza bhavAntara-racayitA brahma0 rAjula kA bArahamAsA-isake racayitA satrahavIM dharmaruci abhayacanda prathama ke ziSya the aura inakA racanAkAla satrahavIM zatAbdI kA pUrvArdha rahA thaa| prastuta kRti zatAbdI ke hI kavi padmarAja haiN| sabhavataH ye hI padamarAja me tIrthaMkara neminAtha ke pUrva janmo kA vistRta varNana hai| 'abhayakumAra prabadha' ke racayitA haiM aura ye khataragacchIya AcArya jinahasa ke praziSya aura puNyasAgara ke ziSya the| kAvya kI pratiyAM, guTakA na0 136 badhIcanda jI kA vivecya racanA kI eka prati badhIcanda jI ke mandira, jayapura mandira, jayapura tathA guTakA naM0 8TakA naM0 85 godhoM kA mandira, jayapura ke zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta hai| ke zAstrabhaNDAra me guTakA na. 62 veSThana 1068 meM hai| nemIzvara ko DoraDo-vivecya kAvya ke kavi neminAtha rAsa-racanAkAra muni abhayacanda bhaTTAraka harSakIrti haiN| ye satrahavI zatAbdI ke uttarArdha meM rAjasthAna kumudacandra ke yogya ziSya the aura ye saMvat 1685 me ke khyAta sata rahe / nemIzvara ko DoraDo meM kula 21 padya haiM gAdI para virAjamAna hue| neminAtha rAsa kA sRjana aura kAvya bhASA rAjasthAnI pradhAna hai| isakI prati zAstra / satrahavIM satI ke uttarArddha meM kiyA thA aura isakI prati bhaNDAra zrI mahAvIra jI me hai| harSakIti ne hI neminAtha guTakA na 53 veSTana 562 meM bhaTTArakIya diga0 jaina mandira kA bArahamAsA, (guTakA na0 162 vadhIcandra jI kA mandira ajamera ke zAstrabhaNDAra meM hai| kavi kI eka anya prasiddha jayapura) tathA nemirAjula kI bhakti viSayaka 66 sphuTa pado ho kati 'candAgIta' hai jisameM kAlidAsa ke meghadUta kI virahI kRti ca kI racanA kI thii| yakSa kI bhAMti rAjula bhI apanA saMdeza candramA ke mAdhyama Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barva 39, ki.4 anekAnta se neminAtha ke pAsa bhejatI hai| yaha gIta DA0 kAsalIvAla kumudacandra vyaktitva' (lekhaka DA0 kAsalIvAla) me prakAzita saMpAdita, aikhita pustaka 'mahA0 ratnakoti eva kumudacandra: huA hai| vyaktitva evaM kRtitva' meM prakAzita kiyA gayA hai| nemigIta-racayitA brahma0 sayama sAgara bhaTTA0 nemAzvara rAsa-bhaTTAraka vIracandra satrahavI zatI ke kumudacandra ke ziSya the| kavi kI koI bar3I racanA prApta pratibhA sampanna kavi aura bhaTTAraka lakSmIcanda ke ziSya nahIM huyI hai| nemigIta kA sRjana satrahavI zatAbdI ke dUsare the nemIzvara rAsa eka laghu kRti hai jisame kevala neminAtha caraNa meM kiyA thA isake atirikta inhoMne nemi viSayaka ke vivAha kI ghaTanA kA varNana hai tathA isakI racanA saMvat sphuTa pada race jo bibhinna guTako me saMkalita hai| 1633 me pUrNa huI thii| vIracandra ne hI nemirAjula ke neminAtha rAsa-khataragacchIya zAkhA me nayakamala jIbana vRta para 133 padyoM kAeka khaNDa kAvya 'vIra vilAsa ke ziSya aura jayamandira ke ziSya kanakakItti ne neminAtha phAga nAma hai likhA thaa| rAsa phI racanA 1635 I0 me kI thI rAsa kI bhASA neminAtha dvAdazamAsA- isake racayitA sumati gujarAtI pradhAna hai aura isakI prati vinayacandra jJAna bhaNDAra, sAgara (savat 1600-1665) bhaTTA0 abhayanandI ke ziSya jayapura me upalabdha hai| the| prastuta bArahamAse meM 13 padya hai prathama 12 padyoM meM satrahavI zatAbdI me hI kavi siMhanandi viracita virahiNI rAjula kI vyathA vyajita hai aura antima pada meM nemozvara rAjamatI gIta (guTakA na0 262 bhaTTArakIya kavi prazasti hai / sumati sAgara ne hI eka sundara 'nemi gIta' di0 jaina mandira, ajamera) eva 'nemIzvara caumAsA' tathA kI racanA kI thI jisame bar3e mArmika Dhaga se vaNita hai ki sAdhukIti racita 'nemistavana' evaM namigIta kA ullekha svAmI ke abhAva me abalA nAri rAjula svayaM ko kaisA milatA hai| racanAkrama avikala rUpa se aThArahavI zatI meM nirIha, anAtha, parimala vihIna puSpa, kamala rahita sarovara, bhau pravahamAna rhaa| pratimA vihIna mandira jaisA anubhava karato hai| gIta nemIzvara rAsa- isake racayitA malUka putra bhAU hai 'bhaTTA0 ratnakItti eva kumudacandra : vyaktitva evaM kRtitva' jo aThArahavI zatAbdI ke pUrvAdhaM ke khyAta kavi rahe / pustaka me prakAzita huA hai| prastuta gasa meM kula 155 caupAI chando me nemi ke vairAgya, neminAtha hamacI-racanAkAra bhaTTA0 kumudacandra rAjula ke saMyama aura neminAtha ke nirmANa kA mArmika (savat 1656-1685) prasiddha bhaTTA0 ratnakIti ke pramukha nirUpaNa huA hai| isakI pratiyA guTakA na. 65 pATodI ziSya the| nemIzvara hamacI me kula 87 chanda he aura bhASA kA mandira jayapura tathA guTakA na0 232 bhaTTArakIya rAjasthAnI-marAThI mizrita hai| kumudacandra kRta 'traNyarati digambara jaina mandira ajamera me sagrahIta hai| gIta' eka virahAtmaka gIta hai jisame tIna pramukha RtuoM nemirAjula bArahamAtA-racanAkAra jinaharSa me priya viyoga janita, rAjUla kI manovyathA kA bar3A 'jasarAja' nAma se prakhyAta the aura isI nAma ke AdhAra marmasparzI citraNa hai| isI prakAra 31 chando bAle para 'jasarAja bAvanI' ko tikhA thaa| nemirAjula bAraha'hinbola gIta' me kavi ne viraha vidagdhA rAjImatI ke mAsA jise nemirAjImatI bArahamAsa savaiyA bhI kahA gayA sandeza vibhinna vAhakoM ke mAdhyama se neminAtha taka pahuMcAe hai kI racanA savat 1715 ke lagabhaga kI thii| kAvya me hai| 'neminAtha kA dAvazamAzA' bhI kumudacandra racita kula 12 savaiyA chanda hai aura isakI pratiyA~ abhaya jaina 14 chandoM kI laghu kRti hai aSAr3ha se sAvana mAsa taka grathAlaya bIkAnera tathA zAstra bhaNDAra zrI mahAvIra jI meM prasArita isa gIta me rAjula ke udgAro kI sundara abhi- upalabdha hai| jinaharSa kavi ne hI 'nemozvara gIta' (veSThana vyakti huyI hai| inake atirikta kavi ne nemibhakti viSayaka 1245, badhIcanda jI kA mandira jayapura) evaM 'nemirAjalavibhinna rAgo meM baddha, sphuTa pado kI bhI racanA kii| ukta stavana' guTakA naM0 67 geliyoM kA mandira, jayapura) kI sabhI racanAoM kA mUla pATha 'bhaTTA0 ratnakIrti evaM racanA kI thii| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemi zIrSakA hindI sAhitya nemIzvara gIta-racayitA brahma dharmasAgara aThA- isakI saMvat 1768 meM lipibaddha prati guTakA naM. 108 rahavIM zatI ke pUrvArddha ke saMta kavi aura ye bhaTTAraka abhaya- TholiyoM kA mandira, jayapura ke zAstra bhaNDAra meM prApya hai| canda dvitIya ke saMgha meM the| nemIzvara gIta meM kula 12 nemi rAjura bArahamAsA- racanAkAra lakSmI chanda hai jisameM rAjula ke saundarya aura viraha kA sundara vallabha khatara gacchIya zAkhA ke upAdhyakSa lakSmIkIrti ke nirUpaNa huA hai| yaha gIta DA0 kAsalIvAla sampAdita ziSya the| prastuta bArahamAsA inhone aThArahavI zatAbdI pustaka 'bhaTTA0 ratnakIti evaM kumudacandra vyaktitva eva ke dUsare caraNa meM likhA thaa| kAvya meM kula 14 padya hai kRtitva' meM diyA gayA hai| kavi ne isake atirikta bhI jo sabhI savaiyA chanda me nibaddha haiM ataH geyAtmakatA sarAhasphuTa gIta likha kara nemi prabhu ke prati ananya bhakti kA nIya bana par3I hai| eka udAharaNa prastuta haipradarzana kiyA hai| umar3I vikaTa ghanaghora ghaTA cihuM.neminAtha kA bArahamAsA-isake kRtikAra orani morani sora mcaayo| vinodIlAla (vi0 saM0 1750) tIrthakara nemi ke eka- camake divI dAminI yAminI kupaMtha, niSTha bhakta the ataH inakI aneka racanAe~ nemi rAjula se bhAminI kuM piya saMga bhAyare / sambandhita hai / inakI kRtiyAM atyadhika lokapriya huyI liva cAtaka pIu hI pIr3a lai bhaI, kAraNa kaI zAstra bhaNDAroM me ekAdhika pratiyAM bhI saMgra rAjabhatI bhuI deha chipaayoN| hIta hai| yaha bArahamAsA 'jaina pustaka bhavana kalakattA' patiyA va na pAdarI prItama kI ali, se prakAzita ho cukA hai / vinodIlAla kRta 'nemi zrAvaNa Ayo pai nema na aayo| vyAha' sundara khaNDa kAvya hai, 'rAjula paccIsI' 25 nemi rAjamatI jakhar3I-hemarAja nAma ke cAra chando kI laghu kRti hai 'neminAtha ke nava magala' me 6 chando kavi ho cuke haiM / vivecya kRti ke racanAkAra pANDe hemame nemi kathA vaNita hai, 'nemi rAjala rekhatA' urdU phArasI rAja hai / DA0 kAsalIvAla ne apanI pustaka 'kavivara mizrita hindI bhASA kI racanA hai tathA nemizvara rAjla bulAkhIdAsa, bulAkIdAsa eva hemarAja' meM pAMDe hemarAja savAda me zIrSaka ke anurUpa savAda zailI me nemi ke vairAgya- racita jakhaDI kI jisa prati kA paricaya diyA hai use pUrNa uttara aura virahiNI rAjula ke prazna mArmika rUpa se tilokacanda paTavArI cAkasU vAle ne savat 1782 me prastuta hai| dillI me lipibaddha kiyA thaa| isa laghu racanA kI eka neminAthASTaka-racayitA bhUdharadAsa atthaarhvii| prati badhIcanda jI ke mandira, jayapura guTakA na0 124 zatAbdI mUrdhanya sAhityakAroM meM se hai| 'neminAthASTaka' meM bhI hai| ATha chandoM ko eka svatantra laghu kati hai jisakI prati, nAmakumAra ko cU dar3A-eka muni hemacandra racita guTakA na0 365 zAstra bhaNDAra zrI mahAvIra jI me hai| 'nemi kumAra kI cUdar3I' dekhane kA lekhikA ko avasara kavi bhadharadAsa ne 'bhaghara vilAsa' nAmaka pada sagraha me milA / yaha kula 6 pRSTho kI laghu kRti hai aura isakI nemi rAjala para aneka pada likhe hai jinakA paricaya pUrNa prati digambara jaina mandira bar3A terApathiyo ke zAstraDA0 premasAgara jaina ne apanI pustaka hindI jaina bhakti bhaNDAra ke veSThana 615 me sakalita hai / gIta kI Teka hai kAvya aura kavi' me diyA hai| "merI sIla sU ragI cuuddd'ii"| neminAtha caritra-kavi ajayarAja pATaNI ne savata nemozvara rAsa -kavi nemicandra ne nemIzvara rAsa 1793 me neminAtha caritra kI racanA kI thii| kAvya- kI racanA saMvat 1766 me kI thI lekhikA ko badhIcanda sRjana kI preraNA inhe ambAvatI nagara ke jina mandira me jI ke mandira, jayapura (veSThana 1008) se jo prati prApta sthApita tIrthakara neminAthanAtha kI manojJa pratimA ko dekha huI usakA lekhana kAla sa0 1782 hai| vastutaH yaha eka kara milii| prastuta kAvya meM kula 264 padya haiM aura sundara vAraha mAsA hai aura kula 12 chando meM rAjula kI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 39, ki04 anekAnta vyathA kA hRdayasparzI citraNa huaA hai| rAsa kA prArambha chanda saMkhyA 86 hai| kannaujI bhASA prabhAvita isa khaNDa maMgasira mAsa sekiyA hai tathA gIta kI Teka pakni hai- kAvya ko kavi ne dohA, caupAI, soraThA prAdi chandoM meM 'kU to mohi sAhiba sAMvalA, nibaddha kiyA hai| isa kati para samIkSAtmaka lekha DAkTara rANI rAjala imi para vIna vai|' nemicanda zAstrI ne 'hindI jaina sAhitya parizIlana' pustaka nemi rAjula gIta-18yo zatAbdI ke bhaTrA0 zUbha- ke bhAga 1 me likhA hai| candra (dvitIya) jo ki abhayacandra ke ziSya the ne bhI nami- nemi-caritra-jayamala kavi viracita isa kRti rAjula ke jIvana ghaTanAoM para AdhArita bhaktiparaka gIto kA racanAkAla savat 1804 hai aura isakI pratiyAM zrI kI sRSTi kI thii| eka gIta kI do paktiyAM prastuta hai- mahAvIra jI ke zAstra bhaDAra, jayapura meM saMgrahIta hai / kauna sakhi sudhi lAve zyAma kii| neminAtha ke daza bhava-isakI racanA sevaNa kavi madhurI dhuni mukhacanda virAjati rAjamatI guNa gAve // ne kI thii|| isa sadhu kRti kI saMvat 1918 meM lipi neminAtha rAsa- isake racayitA vijayadeva sUri baddha prati digambara jaina mandira vijayarAma pAMDayA, jayapura hai| rAsa kI eka pUrNa prati jisakI patra saMkhyA 4 tathA ke zAstra bhadAra (vezThana 354) tathA eka prati zrI mahAlipikAla savat 1826 hai / pATodI ke mandira, jayapura vIra jI ke zAstra bhaNDAra ke guTakA na0 160 meM (veSThana na0 1026) me eva do pratiyA zrI mahAvIra jI upalabdha hai| ke zAstra bhaNDAra (guTakA na0 35 aura 2.6) meM nema jI kA caritra-ANaMda kavi viracita 'nemi sagrahIta hai| jI kA caritra' kA racanAkAla savat 1804 hai / isakI neminAtha kA bArahamAsA-racanAkAra zyAmadAsa savat 1851 me likho gaI prati pATodI ke mandira, jayagodhA hai aura kAvya-racanA savat 1786 meM kI thii| pura (veSThana 2257) tathA eka zrI mahAvIra jI ke zAstra bAraha mAse ko pUrNa prati badhIcanda jI ke mandira jApura bhaNDAra (guTakA na0 14 me hai|) ke zAstra bhaNDAra guTa kA na 161 me hai| nama jI rAjula pAhalo-kavi gopIkRSNa kRta uparyukta racanAo ke atirikta aThArahavI zatAbI savat 1863 kI racanA hai| isakI apUrNa prati pATodI me kavi bhavAnIdAsa ne 'neminAtha bAraha mAsA', nemi ke madira, jayapura me hai jisakI prArambhika paktiyAM haihiNDolanA; rAjamato hiNDolanA, aura neminAtha rAjamatI, zrI jina caraNa kamala namo namo aNagAra / gIta' likhe tathA kavi vinaya vijaya ne 'neminAya bhramara neminAtha raThAla taNe byAhalo kahuM sukhadrAya / gIta stavana' aura 'neminAtha bAraha mAsA' kI thii| inakA nemi byAhalo-isako savat 1848 me kavi hIrA ullekha DA. premasAgara jaina ne hindI jaina bhakti kAvya ne likhA thaa| kAvya kI eka pUrNa prati jisakI kula pRSTha kavi' zIrSaka pustaka meM kiyA hai| nemi viSayaka sAhitya sakhyA 11 hai vadhIcanda jI ke mandira, jayapura ke zAstra kI racanA unnIsavI zatAbdI me bhI rukI nahI para pramANa bhaNDAra, veSThana 1150 me hai| me avazya kamI A gaI / isa zatI kI racanAo kA pari- neminAtha purANa-bhAgacanda likhita yaha eka mAtra caya nimnalikhita hai| gadya kRti hai / isakI patra saMkhyA 166 tathA racanAkAla nemi candrikA 16vI zatAbdI kI mahattvapUrNa savat 107 hai / lekhikA te jisa prati kA adhyayana kRtiyo meM manaragalAla viracita 'nemi candrikA' hai| isako kiyA vaha godho ke mandira, jayapura ke bhaNDAra me (veSThana racanA savat 1880 meM huI thii| lekhikA ko digambara 153) sagrahIta hai / kRti ke prArambha me hI lekhaka ne spaSTa jaina madira bar3A terApathiyo kA jayapura (veSThana 616) se kiyA hai "jo purANa pUrva guNa bhadrAdi AcArya nikari jo prati milI usakA lipikAla savat 1883 va lipi- kahyA tAhI meM alpajJAnI khuugaa|" ataH kathya kI dRSTi kAra khuzAlacanda pallIvAla hai| patra sakhyA 16 tathA kula se to nahI parantu khar3I bolI hindI kI gadya bhASA ke Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemi zIrvaka hindI sAhitya vikAsa krama ko jAnane kI dRSTi se yaha purANa mahattva- kA zAstra bhaMDAra guTakA 55 veSThana 272 / nema byAha paJcIso-kavi vegarAja / pUrNa prati, bIsavIM zatAbdI ke vivecya viSaya se sambandhita kevala digambara jaina mandira voramalI, koTA kAzAstra bhaMDAra eka kati kA paricaya milA hai vaha hai kavi bAlacandra jaina guTakA na0 3 veSThana 352 / racita 'rAjula' khaNDa kAvya / yaha kAvya sAhitya sAdhanA neminAtha stavana-50 kuzalacanda / isakI prati samiti kAzI se san 1948 meM prakAzita haA thaa| kathA zrI mahAvIra jI ke zAstra bhaDAra me guTakA naM0 56 meM hai. meM navInatA yaha hai ki kavi ne vivAha sambandha nizcita neminAtha kA byAhalA-nAtha kavi / eka prati hone se pUrva hI nemi kumAra aura rAjala kA sAkSatkAra badhIcanda jI kA mandira jayapura veSThana 67tha tathA eka dvArikA kI vATikA meM karAyA hai| vahAM neminAtha eka prati digambara jaina dIvAna jI kA mandira, gaTakA naM011 matavAle gaja se ugrasena-kanyA rAjImatI kI rakSA karate veSThana 36 / haiM / isa prakAra pUrva rAga se rAjula kI viraha-vyathA kI rAjuna nema kA bAraha mAmA-kAMtivijaya racita marmasparzitA aura bhI bar3ha gaI hai| eka aza prastuta hai... isa kati kI prati zrI mahAvIra jI ke zAstra bhaMDAra me kiyA samarpita hRdaya Aja tana bhI maiM gau / sagrahIta hai| jIvana kA sarbasva aura dhana unako saupa / / nemi jI kI lahara-4 iNgo| isakI prati zrI raheM kahI bhI kintu sadA ve mere svaamii| mahAvIra jI ke bhaDAra meM 'neminAtha phA' nA. se hai tathA maiM unakA anukaraNa karUM bana patha anumaagii|| badhIcanda jI ke mandira jayapura me 'nemi jo kI lahara' aneka aisau racanAeM bhI hai jinake racanAkAla ke zIpaM se (veSThana 1278) / sambandha meM abhI jAnakArI nahIM prApta ho sako u kA ne ma rAjana gIta-bugaramI bainADA / prati badhIsaMkSipta ullekha abhISTa hai| hA / una kRtiyoM kA, canda jI kA madira, jayapura veSThana 1276 / namiza ko vinatI-cada kavi Amera zAstrajinakI saMkhyA bhI kucha nahI, ullekha nahIM kiyA jA rahA jinake racanAkAra aura racanAkAla ka bhI patA nahIM / bhadAra, zrI mahAvIra jI, guTakA 25 / neminAtha rArAkavi RSi samana da kana patra naMga gota-labdhi vijaya kana / Dholiyo kA madira saMkhyA 3 / pUrNa prati, pATodI kA mandira janAra, beThana jApura, guTakA na067 / nadinApa maMgala-lAlacada kavi / eka prati 2140 / nemi stavana-RSi ziva , patra saMkhyA 2 / pUrNa doliyo kA madira, jayapura guTakA 124 eka prati pATodI prati pATodI kA mandira, jayapura beSTana 108 kA madira, jayapura guTakA na0 41 tathA eka prati digambara nemi stavana--jita mAgara maNi / kula pRSTha makhyA jaina agravAla pacAyatI madira, alavara, guTakA na06 me 1 / pUrNa prati ukta bhaNDAra veSThA 1215 / sgrho|| nemi gIta-kavi pAma vanda / ukna bhaNDAra, ve'Tana bArahamAsA ra jula -- kavi haradaidAsa / zAstra1847 / bhaNDAra zrI mahAvIra jI guTa kA na0 461 / nemi rAjamato gIta-kavi hIrAnanda / ukta nani jI kI merI brahma nAthu / pUrNa prati, di. bhaMDAra, ve'Tana 2174 / jaina pacAyatI madira, bayAnA ke zAstra bhaDAra guTakA na. nami rAjamatI gIta-chItaramala / patra saMkhyA 1 / 1, veSThana 150 meM sakAlata hai| ukta zAstra bhaMDAra veSThana 2135 / noTa--vidvAno kI AlocanAtmaka sammatiyAM rAjula sajjhAya-paM0 jinadAsa kRta 37 pado kI Amantrita hai| 3, sadara bAjAra rcnaa| digambara jaina mandira vijayarAma pAdhyA, jayapura lkhnuu-226002| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age : mahAkavi prahadAsa : vyaktitva evaM kRtitva D DA0 kapUra canda jaina, khataulI purudeva campU suvidha rAjA bAda meM acyutendra tadanantara brajanAbhi rAjamahAkavi ahaMdAsa kI pratibhA kA carama nidarzana 'purU- putra aura anta meM ahamindra huaa| (caturtha stabaka) mahAdeva campU' hai| isameM Adya tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI rAja nAbhirAja aura rAnI marudevI se ukta ahamindra kathA vaNita hai| Arambha ke tIna stavakoM meM RSabhadeva ke vaSabha nAmaka rAjapatra AtIthaMkaronita / pUrva bhavoM kA sAtizaya varNana hai| bAda ke 7 stavakoM meM aura janmakalyANaka manAye gae / (paMcama stabaka) isame RSabha deva, bharata evaM bAhubalI kA caritra citrita hai| bhagavAna ke abhiSeka aura bAla-krIr3AoM kA sundara varNana isakA kathA bhAga atyanta rocaka hai, jisa para huA hai| ahaMdAsa kI navanavonmeSa zAlinI pratibhA se sampRkta naI (SaSTha stavaka) isameM RSabhadeva kI vivAha aura unake naI kalpanAoM tathA zleSa, virodhAbhAsa, parisakhyA Adi 101 putra tathA brAhmI aura sundarI nAmaka do kanyAoM ke alaMkAroM ke puTa ne isake saundarya ko aura adhika vRddhigata __ janma kA varNana hai bharata kI vAlyAvasthA kA sundara citraNa kara diyA hai| yahI kAraNa hai ki ajitasena jaise kAvya yahAM huA hai / (saptama stabaka) RSabhadeva ne putra putriyoM zAstriyoM ne purUdeva campa ke padyoM ko udAharaNa ke rUpa ma ko vibhinna zAstroM aura kalAoM kA upadeza diyaa| prastuta kiyA hai| RSabhadeva ke rAjyAbhiSeka ke bAda nIlAMjanA kA nRtya isakI kathAvastu mahApurANa se lI gaI hai jisameM aura bhagavAna ke vairAgya tathA dIkSA kalyANaka kA sundara aneka parivartana kiye gae haiM / isakA aMgIrasa zAta hai| varNana huA hai| varNana huA hai| (aSTama stabaka) isameM RSabhadeva kI rasAnukUla mAdhurya guNa kI madhuratA yatra tatra vidyamAna hai| tapasyA aura rAjA zreyAMsa dvArA ikSurasa ke AhAra kA aneka gadya vANabhaTTa kI Takkara lete hai| kula 23 chandoM varNana hai / phAlguna kRSNa ekAdazI ko bhagavAna ko kevalakA prayoga purUdeva campU meM huA hai / arhaddAna kA priya jJAna huaa| devatAoM ne dIkSA kalyANaka mnaayaa| (navama alaMkAra zleSa hai isameM bharata bAhuvali ke yuddha kA sundara / stabaka) isa meM bharata kI digvijaya aura ayodhyA lauTane citraNa huA hai| saMkSipta kathA vastu nimna hai kA varNana hai| (dazama stabaka) meM bharata aura bAhubali ke prathama stavaka meM maMgalAcaraNa ke uparAnta kahA gayA tIna yuddhoM, bAhubali kI dIkSA, kevala jJAna, mukti tathA rAjA atibala ke putra mahAbala ke mantrI kA nAma bharata ko dIkSA aura mukti kA varNana hai| mAgha kRSNa svayaMbaddha thaa| mahAbala 22 dina kI sallekhanA ke sAtha caturdazI ko bhagavAna RSabhadeva nivAMNa ko prApta hue / marakara lalitAMga deva huaa| vahI svayaM prabhA nAma ko antima maMgalAcaraNa ke sAtha kAvya samApta ho jAtA haidevI utpanna huI / (dvitIya stabaka) lalitAga kA jIva jayatAM madgambhIrarvacanaiH parinivRtterhetuH / vajajaMdha aura svaya prabhA kA cova zrImatI rAjaputrI surasArtha sevitapadaH purUdevastatprabandhazca / / huaa| paNDitA dhAya ke mAdhyama se donoM kA milana mani savrata kAvya : huaa| (tRtIya stabaka) bajajadha aura zrImatI ne pacAsa ahaMddAma kI dUsarI mahattvapUrNa kRti munisuvratakAvya yugala putroM ko utpanna kiyA aura Arya dampatI hue, isake hai| svaya kavi ne ise 'kAvya ratna' kahA hai / yaha dasa sago bAva zrIdhara tathA svayaprabhadeva hue / zrIdhara kA jIva kA mahA kAvya hai jisameM bIsaveM tIrthakara munisuvrata svAmI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi ahaMdAsa : vyaktitva evaM kRtitva kA jIvana caritra aMkita hai| kathA mUlata: mahApurANa se loMca paJcAzcarya, AhAradAna Adi kA varNana hai yahIM lI gaI hai| kavi ne kathAnaka ko mUlarUpa meM grahaNa kara dIkSA kalyANaka kA bhI varNana hai| navama sarga kA nAma prAMsagika aura avAntara kathAoM kI yojanA nahIM kI hai| bhagavattapo varNana hai jisameM munisuvrata nAtha kI tapasyA kA isa para eka prAcIna saMskRta TIkA prApta hai jise graMtha ke varNana hai antima dazama sarga se bhagavAna kI jIvana aura sampAdaka paM0 haranAtha dvivedI ne ahaMdAsa kRta hone kI videha mukti kA varNana meM isI kAraNa isakA nAma 'bhagavasambhAvanA prakaTa kI hai| TIkA meM varNanAnusAra sargoM ke dubhaya-mukti varNana hai / isa prakAra tIrthaMkara munisuvrata nAtha nAma diye gae haiN| kAvya meM kula 4.8 zloka haiN| DA0 kA samagra caritra atyanta manorama zailI meM ukta mahAkAvya zyAmazaraNa dIkSita ise paurANika mahAkAvya mAnate haiN| hamameM meM citrita hai| dhArmika bhAvanAoM kA prAdhAnya hai| svayaM ahaMDAsa ne ise tIrthakara muni suvratanAtha jaina dharma ke caubIsa tIrthaMkaroM jina stuti kahA hai| isake nAyaka tIrthakara muni sukhata meM se 20veM tIrthaMkara haiM / 'muni suvata kAvya' ke atirikta nAtha dhIra prazAnta hai| mahAkAvya ke lakSaNAnusAra isameM anya koI mahAkAvya unake caritra para likhA sambhavataH maMgalAcaraNa, sajjana prazaMsA tathA durjana nindA hai / aMgIrasa upalabdha nahIM hai| zAnta hai| aMga rasoM me zRMgArAdi pUrNarUpeNa prasphuTita hue haiN| bhavyajanakaNThAbharaNa : isakA kathAnaka aitihAsika hai tathA cAra puruSArthoM meM mahAkavi ahaMddAsa kI pratibhA kA tIsarA nidarzana se dharma aura mokSa-prApti isake phala haiN| saMdhyA, sUryodaya, " 'bhavyajanakaNThAbharaNa' hai jo sacamuca me bhavyajIvoM ke dvArA candrodaya Rtu Adi kA vistRta varNana yahAM huA hai| sabhI kaNTha meM AbharaNa rUpa se hI dhAraNa karane yogya hai / mahAkAvyAtmaka guNo se vibhUSita isa kAvya kI sargAnusAra kavi ne 242 padyoM meM deva, zAstra, gurU, samyagdarzana, samyakathA vastu nimna hai gyAna, samyakcAritra kA yathArtha svarUpa prastuta kiyA hai| 'bhagavabhijana varNana' nAmaka prathama sarga meM magalA. bhavyajanakaNThAbharaNa kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki caraNoparAnta kahA gayA gayA hai ki jambUdvIpastha AryakhaMDa usameM kahIM bhI vyartha vistAra nahIM haiM, hAM jitanA Avazyaka meM magadha nAma kA eka deza hai / 'bhagavajjananI janaka varNana' hai, utanA chor3A bhI nahI gayA hai / saMkSepa meM Avazyaka dUsare sarga meM rAjagRha ke zAsaka sumitra aura usakI rAnI bAta ko nibaddha karanA ahaMdAsa kI apanI vizeSatA hai| padmAvatI kA saundarya citraNa hai| 'bhagavat garbhAvatAra varNana' antima padya meM 'ahaMddAsa' nAma Ane se isameM koI saMzaya nAmaka tIsare sarga meM kahA gayA hai ki rAnI padmAvatI ne nahI ki yaha kRti ahaMdAsa ko hI hai| isake sAtha hI, solaha svapna dekhe anantara zrAvaNa kRSNa dvitIyA ko zravaNa jaisA ki hama pIche batA cuke haiM, purUdeva campU tathA muni nakSatra tathA ziva yoga meM gajAkarA se muni suvratanAma subrata kAvya kI taraha bhavyajanakaNThAbharaNa ke padya 236 meM tIrthakara ne padmAvatI ke zarIra me praveza kiyA devatAoM bhI AzAdhara kA nAma bar3e sammAna ke sAtha ahaMdAsa ne ne garbha kalyANaka manAyA / liyA hai| bhavyajanakaNThAbharaNa para samantabhadra ke ratnakaraNDa . bhagavajjananotsava varNana' me devatAo dvArA paurANika zrAvakAcAra kA atyadhika prabhAva par3A hai| aura jaina parasparA prApta janma kalyANaka meM indrANI dvArA kAvya ke prathama pAMca padyoM meM kavi ne paMca parameSThI jinendra ko lene ke liye antaHpura me jAne kA varNana hai| ko namaskAra karane ke bAda bhavyajanakaNThAbharaNa ke nirmANa 'bhagavanmandarAnayana varNana' nAmaka pAcaveM sarga tathA 'bhaga- kI pratijJA kI hai| Age kAvya kA prArambha karate hue eka vajjanmAbhiSeka varNana' meM sumera parvata kI pANDuka zilA para hI padya ke dvArA bar3e sundara DhaMga se grantha me varNya viSaya kA abhiSeka kA tathA 'bhagavatkaumArayauvanadArakarma sAmrAjya nirdeza kara diyA hai| tadanantara tarkapUrNa zailI meM Apta kI varNana' sarga me nAmAnurUpa kumArAvasthA aura sAmrAjya kA paribhASA dI gaI hai / 12beM padya meM kahA hai ki yadi saba varNana hai| dezoM aura kAloM ko jAnakara Apa kahate haiM ki prApta nahI bhagavatpariniSkramaNa varNana sarga meM bhagavAna ke keza (zeSa pR0 26 para) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age: bhagavatI prArAdhanA meM tapa kA svarUpa 0 ku.nizA, vijanaura parihAra-Agama me kathita vidhAna ke anusAra Adi kA nAma na chipAkara tathA jisa Agama kA adhyayana divasa Adi ke vibhAga se aparAdhI muni ko saMgha se dUra karanA hai usake lie vizeSa tA apanAte hue, Agama meM kara denA parihAra prAyazcita hai| yaha nijaguNAnupasthAna, tathA usake jJAtAoM meM bhakti rakhate hue, svAdhyAya ke saparagaNopasthAna aura pAraMcika ke bheda se tIna prakArakA hai| lie zAstravihita kAla meM, pIchI sahita hAtha jor3akara, vyutsarga-malotsarga Adi meM atIcAra lagane para ekAgracitta se mana, vacana, kAya kI zuddhipUrvaka jo yuktiprazasta dhyAna kA avalambana lekara antarmahataM AdikAla- pUrvaka Agama kA adhyayana, cintana, vyAkhyAna Adi kiyA paryanta kAyotsarga pUrvaka arthAt zarIra se mamatva tyAgakara jAtA hai vaha jJAnavinaya hai, vaha ATha prakAra kA hai| khar3e rahanA vyutsarga prAyazcita hai| darzana vinaya-upagRhana Adi tathA bhakti Adi zrayAna---jisane apanA dharma tyAgakara mithyAtva gaNoM ko dhAraNa karanA aura zakA Adi kA tyAga karanA ko svIkAra kara liyA hai, use puna: dIkSA dene ko zraddhAna hI darzana vinaya hai / eka anya sthAna para kahA gayA hai ki prAyazcita kahate haiM / usako upasthAna prAyazcita bhI kahA bhakti, pUjA, varNajanana aura avarNavAda kA nAza karanA jAtA hai| AsAdanA ko dUra karanA darzana vinaya hai / anagAra dharmAvinaya-vinayatIti vinayaH "vinaya' vi upasargapUrvaka mRta meM darzana vinaya ko isa prakAra kahA hai-kA, kAMkSA 'nI nayane' dhAtu se banA hai| yaha vinaya kA niruktyartha hai| Adi avicAroM ko dUra karanA darzana vinaya hai| isI vinayati ke do artha haiM-dUra karanA aura vizeSa rUpa se prakAra upa-gUhana , sthitikaraNa Adi guNoM se yukta karanA prApta karanA / arthAt jo aprazasta karmoM ko dUra karatI hai bhI darzana vinaya hai| nathA arhanta Adi ke guNoM me anurAgarUpa aura vizeSa rUpa se svarga aura mokSa ko prApta karAtI hai zaktipUjA, vidvAnoM kI sabhA meM yukti bala se jina zAsana vaha vinaya hai| isI prakAra krodhAdi kapAyo aura sparzana ko yazasvI banAnA aura usa para lage mithyA doSoM ko Adi indriyoM kA sarvathA nirodha karane ko yA zAstra- dUra karanA, avajJA bhAva dUra karake Adara utpanna karanA vihita karma meM pravRtti karane ko yA samyagdarzana Adi aura ye sabhI darzana vinaya haiN| unase sampanna sAdhakoM para anugraha karane vAle rAjAo kA cAritra vinaya-indriya aura kaSAya rUpa se AtmA yathAyogya upakAra karane ko vinaya kahate hai / jJAna vinaya, kI pariNita na honA guptiyAM aura samitiyA~ saMkSepa rUpa se darzana vinaya, cAritra vinaya aura tapa vinaya aura upacAra pAlanA cAritra vinaya hai| eka anya sthAna para kahA gayA vinaya ke bheda se vinaya pAMca prakAra kI hotI hai| tattvArtha hai-karmoM ke grahaNa me nimitta kriyAoM ko tyAganA hI zAstra ke vicArakoM ne darzana jJAna, cAritra aura upacAra cAritra vinaya hai / indriyoM ke rucikara aura arucikara ye cAra bheda vinaya ke kahe hai| viSayoM me rAga-dveSa ko tyAgakara, utpanna hue krodha, mAna, jJAna vinaya-kAla, vinaya, upadhAna, bahumAna, mAyA aura lobha kA chedana karake, samitiyo me utsAha nihnava, vyaJjana zuddhi; arthazuddhi ubhaya zuddhi ye jJAna karake, zubha mana, vacana, kAya kI pravRttiyoM meM Adara rakhate sambandhita vinaya ATha prakAra kI haiM / sAgAra dharmAmRta meM hue tathA vratoM kI sAmAnya aura vizeSa bhAvanAo ke dvArA likhA hai-zabda, artha aura dono kI zuddhatApUrvaka guru ahiMsA Adi vratoM ko nirmala karatA huA puNyAtmA sAdhu Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI ArAdhanA meM tapa kA svarUpa svarga aura mokSa lakSmI ke poSaka cAritra vinaya ko vivaraNa isa prakAra hai-unake Ane para Adara pUrvaka khar3e karatA hai| honA, unake yogya pustaka Adi denA, U~ce Asana para nahIM tapa vinaya-uttara guNa arthAt sayama me udyama, baiThanA, jAte hue ke sAtha kucha dUra taka jAnA, unake lie samyak rIti se bhUkha-pyAsa Adi ko sahana karanA, tapa me AsanAdi lAnA, kAla bhAva aura zarIra ke yogya kArya zraddhA, ucita chaha Avazyako me nyUnatA yA Adhikya na karanA aura praNAma karanA hai| honA, tapodhika sAdhu me aura tapa me bhakti tayA apane se vAcika vinaya-pUjApUrvaka vacana, hitakArI, mita tapa meM hIna muniyo kA tiraskAra na karanA yaha AgamA- bhASaNa, madhura bhASaNa, gRhasthoM ke sambandha se rahita vacana, nusAra AcaraNa karane vAle muni kI tapa vinaya hai / roga sUtrAnusAra vacana, aniSThara aura akarkaza vacana, upazAnta Adi hone para athavA rAgAdi ko dUra karane ke lie jo vacana, kiyA se rahita vacana, avajJA se rahitavacana bolanA pUrvokta Avazyako ko pAlatA hai, parigraho ko sahatA hai, vAcika vinaya hai| yaha vAcika vinaya yathAyogya karane uttara guNoM me athavA Upara ke guNa sthAno me jAne kA yogya hotI hai / vAcika vinaya cAra prakAra kI hai-hita icchuka hai, jo tapovRddho aura anazana Adi to kA sevana vacana, mita vacana, parimita vacana aura sUtrAnusAra vacana / karatA hai tathA jo tapohIna kI avahelanA na karake yathA anagAra dharmAmRta meM bhI vinaya ke inhIM cAra bhedoM kA yogya Adara karatA hai, vaha sAdhu tapa vinaya kA pAlaka ullekha kiyA gayA hai| hotA hai| mAnasika vinaya-pApa ko lAne vAle pariNAmoM upacAravinaya--pA~cavI aupacArika vinaya kAyika, ko na karanA, priya aura hita meM hI pariNAma lagAnA vAcanika aura mAnasika ke bheda se tIna prakAra kI hai aura sakSepa me yahI mAnasika vinaya hai| mAnasika vinaya ke do vaha tIno vinaya pratyakSa aura parokSa ke bheda se do prakAra bheda hai-azubha mana kI nivRtti tathA zubha mana kI pravRtti, kI hai| anagAra dharmAmata meM kahA hai ki azubha bhAvoM ko rokatA kAyika vinaya-khar3e honA, vandanA karanA, zarIra huA aura dharmApAra ke kAyA me tathA samyagjJAnAdi viSaya ko namra karanA, dono ko jor3anA, sira ko navAnA, garu me mana ko lagAtA huA mumukSa do prakAra kI vijaya ko ke baiThane athavA khar3e hone para unake sAmane jAnA, jAte prApta hotA hai| hue ke pIche-pIche gamana karanA, nIcA sthAna, nIcA gamana, isa prakAra yaha pratyakSa vinaya hai, tathA guru ke abhAva nIcA Asana, nIce sonA, Asana denA, upakaraNa denA aura meM bhI AjJA nirdeza kA AcaraNa karane para parokSa vinaya avakAza dAna ye upacAra vinaya ke prakAra haiN| isI prakAra hotI hai / ata: muni ko pramAda rahita hokara yaha vinaya guru gurU Adi ke anukUla sparzana, avasthA ke anurUpa vaiyAvRtya ke atirikta apane se utkRSTa tathA apane se hIna muni meM karanA, AjJA kA pAlana karanA, tRNa Adi kA saMthArA AryikAo me, gRhastho me bhI karanI caahie| karanA, upakaraNoM kI prati lekhanA karanA isI prakAra aura vinaya kA mahatva-vinaya mola kA dvAra hai| bhI jo upakAra yathAyogya apane zarIra dvArA kiyA jAtA vinaya se sayama aura jJAna kI prApti hotI hai ! usake hai vaha kAyika vinaya hai / kAyika vinaya ke sAta bheda hai| dvArA AcArya aura sarvasagha ArAdhita hotA hai| vinaya se 7 bheda isa prakAra haiM-abhyutthAna, sannati, AsanadAna, hI manuSya kI sampUrNa zikSA saphala hai / vinaya zikSA kA anupravAna, pratirUpa kriyAkarma, Asana, tyAga aura anu- phala hai| aura vinaya kA phala sarvakalyANa hai| AcAra, prajana / anagAra dharmAmRta meM kahA hai-siddhi ke icchuka jIvo guNoM kA prakAzana, Atmazuddhi, vaimanasya ka sAdhuoM ko gurujanoM ke upasthita hone para sAta prakAra kI abhAva, Arjava, mArdava, laghutva, bhakti, apane aura dUsaroM kAya sambandhI aupacArika vinaya karanI caahie| unakA ko prasanna karanA, kIti. mitratA, mAna kA nAza, guruSoM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, varSa 36 ki.4 kA bahumAna, tIrthaMkaroM kI AjJA kA pAlana aura guNoM ko sAdhuoM para mukti mArga kA ghAta karane vAlI koI bhI anumodanA ye saba vinaya ke guNa haiN| vipatti Ane para, use apane hI Upara AI huI jAnakara zArIrika ceSTA se athavA sayama ke aviruddha auSadhi, veyAvatya-sone baiThane ke sthAna aura upakaraNoM kI AhArAdi dvArA mAnta karatA hai athavA mithyAtvAdiprati lekhanA karanA, yogya AhAra, yogya auSadha kA denA, viSa ko prabhAvazAlI zikSA ke dvArA dUra karatA hai vaha svAdhyAya karAnA, azakta muni ke zarIra kA zodhana mahAtmA indra, ahamindra to kyA tIrthakara pada ke yogya karanA tathA eka karavaTa se dUsarI karavaTa liTAnA Adi hotA hai / isase ekAgracintA, dhyAna, sanAthatA, glAni kA upakAra vaiyAvRtya hai / mArga ke zrama se thakita, coroM hiMsra abhAva, sAdharmIvAtsalya Adi sAdhe jAte haiN| jantuoM, nadI rodhakoM aura bhArI roga se jo muni pIr3ita hai tathA durbhikSa meM phase hai, aise muniyoM ko dharya Adi denA svAdhyAya-jJAnAvaraNAdi karmoM ke vinAza ke lie tathA unakA saMrakSaNa karanA vaiyAvRtya kahA jAtA hai / tatpara mumukSu ko nitya stra dhyAya karanA cAhie / kyoki AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, guNa, kula, saMgha, ' 'sva' arthAt AtmA ke lie hitakAraka paramAgama ke sAdhu aura manojJa ke bheda se vaiyAvRtya dasa prakAra kA hai| 'adhyAya' arthAt adhyayana ko svAdhyAya kahate haiM athavA AcArya Adi ina dasa prakAra ke muniyoM ke kleza aura 'su' arthAt samyak zruta ke adhyayana ko svAdhyAya kahate saMkleza ko dUra karane meM jo sAdhu mana, vacana aura kAya haiN| isa prakAra svAdhyAya kI do niruktiyAM hai| vAcanA, kA vyApAra karatA hai, vaha vaiyAvatya hai aura use karanA cAhie / vaiyAvRtya ke guNapariNAma, zraddhA, vAtsalya, bhakti, prazna, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ke bheda se pAtralAbha, sandhAna, tapa, dharma tIrtha kI paramparA kA viccheda svAdhyAya ke pAMca bheda hai / nirdoSa grantha ke par3hane ko na honA tathA samAdhi Adi aneka guNa hai / vaiyAvRtya se vAcanA kahate haiM / sandeha nivAraNa ke lie athavA nizcita sarvaza kI AjJA kA pAlana, AjJA kA sayama, vaiyAvRtya / ko dRr3ha karane ke lie sUtra aura artha ke viSaya meM pUchanA karane vAle kA upakAra, nirdoSa ratnatraya kA dAna, saMyama prazna hai / jAne hue artha kA cintana karanA anuprekSA hai| meM sahAyatA, glAni kA vinAza, dharma kI prabhAvanA tathA kaNThastha karanA AmnAya hai / AkSepaNI, vikSepaNI, savejanI kArya kA nirvAha hotA hai| aura nivedanI ina cAra kathApro ke karane ko dharmopadeza nindanIya vaiyAvatya--apane bala aura vIrya ko na kahate hai / mUlAcAra meM svAdhyAya ke parivartana, vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, aura dharmakathA bheda kahe haiM / anyatra chipAne vAlA jo muni samartha hote hue bhI jina bhagavAna vAcanA Adi svAdhyAya ke sambandha meM kahA hai-vinaya ke dvArA kathita kramAnusAra yadi vayAvRtya ko nahI karatA Adi guNoM se yukta pAna ko zuddha prantha aura artha pradAna taba vaha muni dharma se bahiSkRta hotA hai / vaiyAvRtya na karane karanA vAcanA svAdhyAya hai / praya aura artha ke viSaya me se tIrthaMkaroM ko AjJA kA bhaMga, zruta meM kathita dharma kA 'kyA aisA hai yA nahIM' isa sandeha ke nivAraNa ke lie nAza, AcAra kA lopa tathA AtmA, sAdhu varga aura pravacana athavA 'aisA hI hai' isa prakAra ke nizcita ko dRr3ha karane kA tyAga hotA hai| ke lie prazna karanA pRcchanA hai / adhyayana kI pravRtti me vayAvRtya kA phala-yAvRtya se sAdhu guNapariNA- hone ke kAraNa prazna ko bhI adhyayana kahA jAtA hai ataH mAdi kAraNoM ke dvArA tInoM lokoM ko kampita karane vAle vaha bhI svAdhyAya hai| jAne hue yA nizcita hue artha kA tIrthakara nAmaka puNyakarma kA bandha karatA hai / vayAvRtya se mana se bAra-bAra cintana karanA anuprekSA hai isameM bhI apanA aura dUsaroM donoM kA hI upakAra hotA hai / anyatra svAdhyAya kA lakSaNa pAyA jAtA hai ' grantha ke zuddhatApUrvaka kahA hai ki jisa sAdhu yA dhAvaka kA hRdaya mukti meM puna: punaH uccAraNa ko AmnAya kahate haiM / deva vandanA ke tatpara sAdhuoM ke guNo me Asakta hone ke kAraNa una sAtha maMgala pAThapUrvaka dharma kA upadeza denA dharmopadeza hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI ArAdhanA meM tapa kA svarUpa svAdhyAya kA mAhAtmya-svAdhyAya tapa ko sabhI para kadAcit bhI viyoga na ho, isa prakAra cintana karanA tapoM se vizeSa batAte hue kahA gayA hai ki sarvajJa ke dvArA iSTaviyoga Ata dhyAna hai / kSudhA, tRSA Adi pariSaha ke upadiSTa bAhya aura Abhyantara rUpa bAraha prakAra ke Ane para unako dUra karane ke lie cintana karanA tIsarA tapoM meM svAdhyAya ke samAna koI tapa nahIM hai aura na Arta dhyAna hai| isa loka me putrAdi kI prApti aura prhogaa| jo muni vinaya se yukta hokara svAdhyAya karate hai loka meM devAdi hokara mujhe strI, vastrAdi sabhI prApta ho ve usa samaya pacendriyo ke viSaya vyApAra se rahita ho jaaeNge| isa prakAra kA cintana karanA cauthA nidAna jAte haiM aura zAstra kA adhyayana karane, cintana karane meM nAmaka AtaM dhyAna hai| ekAgracitta vAle ho jAte hai| svAdhyAya bhAvanA se muni raudra dhyAna-kaSAyayukta raudra dhyAna bhI vorI, jhUTha, kI sabhI gaptiyA bhAvita hotI hai aura guptiyA kI bhAvanA hiMsA kA rakSaNa tathA chaha Avazyako ke bheda se cAra prakAra se marate samaya ratnatraya rUpa pariNAmoM kI ArAdhanA me kA hotA hai| paradravya ke haraNa karane meM tatpara honA corI tatpara hotI hai / samyagjJAna se rahita ajJAnI jisa karma nAmaka prathapa raudra dhyAna hai| dUsaro ko pIr3A dene vAle ko lAkhoM, karor3o bhavo me naSTa karatA hai usI karma ko asatya vacana bolane me yatna karanA jhUTha nAmaka rodra dhyAna samyagjJAnI tIna guptiyo me yukta hokara kSaNa bhara me naSTa hai| pazu, putrAdi ke rakSaNa ke viSaya me cora, dAyAda kara detA hai| svAdhyAya se mumukSu kI tarkazIla buddhi kA arthAta bhAgIdAra Adi ke mArane me prayatna karanA tIsarA utkarSa hotA hai / paramAgama kI buddhi kA poSaNa hotA hai| rodra dhyAna hai| chaha prakAra ke jIvo (pRthvI, jala, agni, mana, indriyA aura sajJA arthAt bhaya, maithuna aura parigraha vAya. vanaspati aura prasa) ke mArane ke Arambha me abhikI abhilASA kA nirodha hotA hai / sandeha kA chedana hotA prAya rakhanA cauthA raudra dhyAna hai| hai, krodhAdi kaSAyo kA bhedana hotA hai, pratidina tapa meM dharma dhyAna-Arjava, laghutA, mArdava, upadeza aura zarma dhyAna-Arjava tA. mAta vRddhi hotI hai, saMvega bhAva bar3hatA hai / pariNAma prazasta hote jinAgama meM svAbhAvika rUci ye dharma dhyAna ke lakSaNa hai| hai samasta atIcAra dUra hote hai / anyavAdiyo kA bhaya naSTa ekAgratApUrvaka mana ko roka kara dharma me lIna honA hI hotA hai tathA mumukSa jinAgama kI bhAvanA karane me samartha dharmadhyAna hai| yaha ajJiAvicaya, apAyavicaya, vipAkahotA hai| vicaya aura saMsthAna vicaya ke bheda se cAra prakAra kA dhyAna-rAga-dveSa aura mithyAtva se achUte, vastu ke hotA hai| yathArtha svarUpa ko grahaNa karane vAle aura anya viSayo meM AjJAvicaya-pAMca AstikAya, chaha jIvanikAya saMcAra na karane vAle jJAna ko dhyAna kahate hai / vastu ke aura kAladravya tathA anya karma bandha mokSa Adi ko jo yathArtha svarUpa kA jo jJAna nizcala hotA hai vahI dhyAna sarvajJa kI AjJA se gamya hai| AjJAvicaya nAmaka dharmadhyAna tattvArtha satra meM uttama sahanana vAle ke ekAgracintAnirodha ke dvArA vicArA jAtA hai| acche upaTeharA ko dhyAna kahA hai| yaha Arta dhyAna, raudra dhyAna, dharmadhyAna apanI natamasTa hone se aura nA aura zukla dhyAna ke bheda se cAra prakAra kA hai| iname yUkti aura udAharaNa kI gati na ho taba aisI avasthA meM prathama do dhyAna aprazasta aura zeSa do dhyAna prazasta haiN| sarvajJa ke dvArA kahe gae Agama ko pramANa mAnakara gahana padArtha kA zraddhAna karanA ki 'yaha aisA hI hai' AjJAprArta dhyAna-kaSAyayukta ArtadhyAna ke cAra bheda vicaya hai| haiM-aniSTa saMyoga, iSTa viyoga, parISaha aura nidaan| jvara, zUla, zatru Adi aniSTa se merA viyoga kaba hogA apAya vicaya-jina bhagavAna ke dvArA kathita upaisa prakAra se cintana karanA aniSTa sayoga nAmaka Arta deza ke anusAra kalyANa ko prApta karAne vAle upAya kA dhyAna hai| putra-putrI Adi iSTajanoM ke sAtha sayoga hone vicAra athavA jIvoM ke zubha aura azubha karma viSayaka Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa , ki04 anekAnta aNapoM kA vicAra karanA apAyavicayaka hai| mokSa ke kAyayoga ke hone para hI hotA hai, isI kAraNa ise sUkSma abhilASI hote hue bhI jo kumArgagAmI hai unakA vicAra kriyA kahA jAtA hai / sUkSma kAyayoga me sthita kevalI usa karate rahanA ki ve mithyAtva se kisa taraha chUTe-yahI sUkSma kAyayoga ko bhI rokane ke lie isa zukla dhyAna vicaya hai| ko dhyAtA hai| vipAka vicaya-jIvoM ke eka bhava yA aneka bhava vyatsarga-parigraha kA tyAga karanA vyutsarga tapa hai| sambandhI puNya kArya aura pApa karma ke phala kA tathA udaya, vyutsarga tapa hI vi+uta+sarga ke mela se banA hai| 'vi' udIraNa, saMkramaNa, bandha aura mokSa kA cintana karanA hI arthAt vividha, uta arthAt utkRSTa aura sarga kA artha vipAka vicaya nAmaka dharma hai| tyAga hai / karmabandha ke kAraNa vividha bAhma aura Abhyantara saMsthAna vicaya-paryApta arthAta bheda rahita tathA doSo kA uttama tyAga arthAt jIvana paryanta ke lislAbhAdi vaitrAsana, jhallarI aura mRdaga ke samAna AkAra sahita kI apekSA se rahita tyAga vyutsarga hai / yaha vyutsarga kA Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka kA cintana karanA nirUkrtha hai / yaha Abhyantara aura bAhya ke bheda se do sasthAna vicaya nAmaka dharma dhyAna hai aura isI se saMbadhita prakAra kA hai| krodhAdi Abhyantara tathA kSetrAdi dravya anuprekSAoM kA bhI vicAra kiyA hai| loka ke AkAra bAhya vyutsarga hai| tathA usakI dazA kA vicAra karanA hI sasthAnavicaya hai| Abhyantara vyatsarga-mithyAtva, veda, rAga, hAsya, zakjJa dhyAna-dharma dhyAna pUrNa kara lene ke pazcAta rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, cAra kaSAyeM ina caudaha kSapaka ati vizuddha laizyA ke sAtha zukla dhyAna ko dhyAtA antaraga parigrahoM kA tyAga Abhyantara vyutsarga hai / anhai| zukla dhyAna bhI cAra prakAra kA hotA hai--pRthaktva gAra dharmAmRta me vyutsarga kA svarUpa isa prakAra kiyA savitarka, savitarka ekatva, sUkSmakriyA aura smucchinkiyaa| hai-pUrvAcArya kAyatyAga ko bhI antaraMga parigraha kA tyAga mAnate haiM / yaha kAyatyAga niyatakAla aura sArvakAlika pathaktva savitarka-kyoki aneka dravyo ko, tIna bheda se do prakAra kA hai| uname niyatakAla ke bhI nitya yogo ke dvArA upazAnta mohanIya guNasthAna vAle muni aura naimittika do bheda hai tathA sArvakAlika tyAga ke bhakta dhyAte haiM, isI kAraNa ise pRthaktva kahate hai| zruta ko vitarka pratyAkhyAna maraNa, iginI maraNa aura prAyopagamana maraNa kahA jAtA hai aura pUrvagata artha meM kuzala sAdhu hI dhyAtA ye tIna bheda kahe haiN| hai| isI kAraNa isa dhyAna ko savitarka kahA jAtA hai| bAhya vyutsarga-kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, tathA artha vyaJjana aura yogo ke parivartana rUpa vIcAra ke catuSpAda, yAna, zayana, Asana, kupya aura bhANDa ina dasa hone ke kAraNa isa zukla dhyAna ko savIcAra bhI kahA / parigrahoM kA tyAga karanA bAhya vyutsarga hai| jisa prakAra gayA hai| tuSa sahita cAvala kA tuSa dUra kie binA uyakA antarmala ekatva visarka-kyoki kSINa kaSAya guNa sthAnavartI kA zodhana karanA zakya nahIM hai, usI prakAra vAhya pari. muni ke dvArA eka hI yoga kA avalambana lekara eka hI graha rUpI mala ke tyAga ke binA usase sambaddha Abhyantara dravya kA dhyAna kiyA jAtA hai ataH eka hI dravya kA ava- karmamala kA zodhana karanA zakya nahIM hai lambana lene ke kAraNa ise ekatva kahate hai| vyutsarga tapa se parigrahoM kA tyAga ho jAne se sakSma kriyA-yaha zukla dhyAna zruta ke avalambana nigraMthatA kI siddhi hotI hai| jIvana kI AzA kA anta, se rahita hone ke kAraNa savitarka hai aura artha vyaJjana nirbhayatA tathA rAgAdi doSoM kI samApti ho jAtI hai aura aura yogoM kA parivartana rUpa hone ke kAraNa avIcAra / ratnatraya ke abhyAsa meM tatparatA AtI hai| isameM socchvAsAdi kriyA sUkSma ho jAtI hai aura sUkSma Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nItivAkyAmRta' meM rAjakoSa kI vivecanA 0 candrazekhara ema0 e0 (arthazAstra) 'nItivAkyAmRta' AcArya somadeva sUri kI prasiddha koSa ko kSINa hone se bacAne tathA saMcita koSa kI vRddhi racanA hai / isa grantha kA praNayana vikrama kI gyArahavI karane ke lie prAcIna AcAryoM ne aneka upAya batalAye zatAbdI meM kiyA gayA aura isakI racanA cAlukyoM ke haiN| rAjanIti ke granthoM me apane mahatva ke kAraNa hI rAjyAzrama meM huii| yaha grantha AcArya somadeva ke vikhyAta koSa eka svatantra viSaya rahA hai| AcArya somadeva ne bhI campU mahAkAvya ke uparA-ta likhA gayA thaa| nIti- anya rAjazAstra-praNetAo kI bhAMti isa viSaya kA bhI vAkyAmRta kA pradhAna viSaya hai rAjanIti / rAjya eva vizada vivecana kiyA hai / nItivAkyAmRta me koSa samuddezya zAsana-vyavasthA se sambandha rakhane vAlI prAya: sabhI Ava. koSa sambandhI bAtoM kA digdarzana karatA hai| zyaka bAtoM kA vivecana kiyA gayA hai| rAjya ke saptAMga- koSa kI paribhASA-AcArya somadeva ne koSa amAtya, janapada, durga, koza, bala evaM mitra ke lakSaNo para samuddezya ke prArambha me hI koSa kI paribhASA prastuta kI pUrNa prakAza DAlA gayA hai / sAtha hI rAjadharma kI bar3e hai| unake anusAra jo vipatti aura sampatti ke samaya vistAra ke sAtha vyAkhyA kI gaI hai / isa rAjanIti pradhAna rAjA ke tantra kI vRddhi karatA hai aura usako susaMgaThita grantha meM mAnava ke jIvana-stara ko samunnata karane vAlI karane ke lie dhana kI vRddhi karatA hai vaha koSa hai| dharmanIti, arthanIti evaM samAjanIti kA vizada vivecana dhanADhya puruSa tathA rAjA ko dharma aura dhana kI rakSA ke milatA hai| yaha graMtha mAnava-jIvana kA vijJAna aura darzana liye tathA sevako ke pAlana poSaNa ke lie koSa kI rakSA hai| yaha vAstava meM prAcIna nIti sAhitya kA sArabhUta karanI cAhie / koSa kI utpatti rAjA ke sAtha hI huI amata hai| manuSyamAtra ko apanI-apanI maryAdA me sthira jaimAki mahAbhArata ke varNana se spaSTa hotA hai| usameM rakhane vAle rAjyaprazAsana eva use pallavita-sadhina evaM likhA hai ki prajA ne manu ke koSa ke lie pazu aura sarakSita rakhane vAle rAjanItika tatvo kA imame vaijJAnika hiraNya kA pacIsavAM bhAga tayA dhAnya kA dasavAM bhAga denA daSTikoNa se vizleSaNa kiyA gayA hai| svIkAra kiyaa| jaina sanyAsI hote hue bhI unhone artha ke mahattva kA koSa kA mahattva-sampUrNa AcAryoM ne koSa kA bhalI-bhAMti anubhava kiyA hai / yaha bAta unako dUradarzitA mahatva svIkAra kiyA hai / AcArya somadeva kA pUrvokta kI paricAyaka hai| nItivAkyAmRta me dharma, artha aura kathana-koSa hI rAjAo prANa hai-isake mahAna mahatva kAma kI vizada vyAkhyA kI gaI hai| artha puruSArtha kI kA dyotaka hai / AcArya somadeva Age likhane haiM ki jo vyAkhyA karate hue AcArya somadeva likhate haiM-jimase rAjA kor3I-kor3I karake apane koSa kI vRddhi nahI karatA prayojanoM kI siddhi ho vaha artha hai| umakA bhaviSya meM kalyANa nahIM hotA / AcArya kauTilya rAjazAstra praNetAoM ne rAjyAMgo me koSa ko bahuta koSa kA mahatva batalAte hue likhate hai ki sabakA mUla mahattva diyA hai| AcArya somadeva likhate hai ki koSa hI koSa hI hai / ataH rAjA ko marvaprathama koSa kI surakSA ke rAjAoM kA prANa hai| saMcita koSa sakaTa kAla me rAjya lie prayatnazIla rahanA caahie| mahAbhArata meM bhI aisA rakSA karatA hai / vahI rAjya rASTra ko surakSita rakha sakatA varNana AtA hai ki rAjA ko koSa kI surakSA kA pUrNa hai jinake pAsa vizAla koSa hai| sacita kopa vAlA rAjA dhyAna rakhanA cAhiye / kyoki rAjA loga koSa ke hI hI yuddha ko dIrghakAla taka calAne meM samartha hotA hai| durga adhIna hai tathA rAjya kI unnati bhI koSa para AdhArita meM sthita hokara pratirodhAtmaka yuddha ko calAne ke lie hai| kAmanda ne kahA hai ki pratyeka se yahI sunA jAtA hai bhI sudRr3ha koSa kI atyanta AvazyakatA hotI hai / isalie ki rAjA koSa ke Azrita hai / koSa ke isa mahattva ke Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 29, ki04 anekAnta kAraNa hI manu ne likhA hai ki sarakAra tathA koSa kA rahatI hai, kyoMki senA aura anya rAjakarmacAriyoM ko vetana nirIkSaNa rAjA svayaM hI kare kyoMki inakA sambandha rAjA meM nANaka (pracalita mudrA) hI denA par3atA hai| isa mudrA se se hI hai / yAjJavalkya rAjA ko yaha Adeza dete hai ki use vyakti apanI AvazyakatA kI vastuoM kA saralatApUrvaka prati dina rAjya kI Aya-vyaya kA svayaM nirIkSaNa karanA kraya kara sakatA hai / svarNa aura rajata kI adhika mAtrA cAhie tathA isa vibhAga ke karmacAriyoM dvArA saMgrahIta hone se nANaka taiyAra kie jA sakate haiM / isIlie uttama svarNa evaM dhanarAzi ko koSa meM jamA karanA caahie| koSa vahI hai jisameM sonA aura rajata adhika mAtrA meM AcArya somadeva kA kathana hai ki rAjya kI unnati koSa ho| isake atirikta yadi koI zatru rAjA ke deza para se hotI hai, na ki rAjoM ke zarIra se / Age ve likhate haiM AkramaNa kara de aura usake pAsa yuddha karane ke lie ki jisake pAsa koSa hai, vahI yuddha me vijayI hotA hai| paryApta senA na ho to rAjA sAma-dAmAdi se zatru ko isa prakAra AcArya koSa ko rAjya kI sarvAGgINa loTA sakatA hai / zatru ko tabhI dhana se satuSTa kiyA jA unnati evaM usakI surakSA kA amogha sAdhana mAnate haiN| sakatA hai jabaki rAjA kA koSa svarNa evaM rajata se parikoSa vAle rAjA ko sevaka aura sainya saba kucha mUlabha ho pUrNa ho| sakate haiM parantu koSahIna rAjA ko koI bhI vastu sulabha koSa-vihIna rAjA kI sthiti nahIM hotii| koSavihIna rAjA nAma mAtra kA hI rAjA AcArya somadeva sUri ne dhanahIna rAjA kI nindA kI hai| kSINa koSa vAlA rAjA apanI prajA para dhana-saMgraha ke haiM, kyoki unakI dRSTi meM rAjya kI pratiSThA eva surakSA lie aneka prakAra ke atyAcAra karatA hai| jisake pari- kI AdhArazilA koSa hI hai| AcArya somadeva kA kathana NAmasvarUpa prajA dukhI hotI hai aura vaha usake atyAcAra hai ki dhanahIna vyakti ko to usakI strI bhI tyAga detI se taMga Akara usa deza ko choDakara anyatra calI jAtI haiM, phira anya puruSoM kA to kahanA hI kyA ? isakA abhihai| isase rAjA jana-zakti-vihIna ho jAtA hai| prAya yahI hai ki dhanahIna rAjA ko usake sevaka tathA uttama koSa-isa bAta kA samarthana sabhI vidvAn padAdhikArI tyAgakara anya rAjA kI sevA me cale jAte karate haiM ki rAjya kI pratiSThA, rakSA evaM vikAsa ke lie hai| jisase vaha asahAya avasthA ko prApta hokara naSTa ho koSa kI parama AvazyakatA hai| isake sAtha hI AcAryoM ne jAtA hai| AcArya kA yaha bhI kahanA hai ki dhanahIna isa bAta para bhI prakAza DAlA hai ki kauna-sA koSa uttama vyakti (rAjA) cAhe kitanA hI kulIna eva sadAcArI hai / AcArya somadeva uttama koSa kA varNana karate hae kyo na ho, sevakagaNa usakI sevA karane ko prastuta nahI likhate haiM ki jisa meM svarNa, rajata kA prAbalya ho aura hote kyoki vahAM se unhe dhana prApti kI koI AzA nahI vyAvahArika nANako (pracalita mudrAo) kI adhikatA ho hotii| isake viparIta nIca kula me utpanna hue eva caritra tathA jo ApAtkAla me bahata vyaya karane meM samartha ho vaha bhraSTa vyakti se dhanADhya hone ke kAraNa use dhana kA srota uttama koSa hai| samajha kara sabhI loga usakI sevA ko prastuta rahate haiN| koSa ke guNa-AcArya somadeva ne koSa ke guNoM ukta vivecana kA abhiprAya hai ki kulIna aura sadAkI jo vyAkhyA kI hai vaha Arthika dRSTi se bahuta mahattva. cArI hone para rAjA ko rAjatantra ke niyamita tathA vyavapUrNa hai / ApattikAla meM dhAnya aura pazuo ke vikraya se sthita rUpa se calAne ke lie nyAyocita upAyo dvArA paryApta dhana prApta nahIM ho sktaa| ata: jina vastuoM kA koSa kI vRddhi karanI caahie| vikraya turanta ho sake, aisI hI vastuo kA adhika mAtrA AcArya somadeva ne Age likhA hai ki usa tAlAba ke meM saMgraha rAjakoSa meM honA Avazyaka hai| isI uddezya se vistIrNa hone se kyA lAbha hai jisame paryApta jala nahI somadeva aisI vastuo kA saMgraha karane ke lie rAjA ko hai| parantu jala se paripUrNa choTA tAlAba bhI isase kahI parAmarza dete hai / nANaka kI bhI koSa me bar3I AvazyakatA adhika prazaMsanIya hai / sArAMza yaha hai ki manuSya kulInatA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nItivAkyAmRta' meM rAjakoSa kI vivecanA 25 mAdi se bar3A hone para bhI yadi daridra hai to usakA bar3appana mahAna anartha hogaa| usakA rASTra aura koSa sabhI kucha vyartha hai kyoMki usase koI bhI kArya siddha nahIM ho sktaa| naSTa ho jaaegaa| isake sAtha hI somadeva ne una upAyoM ataH naitika upAyoM dvArA dhana kA saMgraha karanA mahattvapUrNa kA bhI ullekha kiyA hai, jinake dvArA una rAjyAdhibatalAyA gayA hai| kAriyoM se utkoca kI dhana rAzi punaH prApta ho sakatI rikta rAjakoSa kI pUrti ke upAya hai| isakA sarva pramukha upAya yahI hai ki rAjyAdhikAriyoM AcArya somadeva ne riktarAjakoSa kI pUrti ke upAyoM para pUrNa niyantraNa rakhA jAe, jisase ki ve prajA se para prI prakAza DAlA hai| unake anusAra rAjakoSa ko utkoca lene kA sAhasa hI na kara skeN| yadi niyaMtraNa pUrti ke nimnalikhita upAya haiM . rakhane para bhI unhoMne isa anucita rIti se dhana saMgraha kara (1) brAhmaNa aura vyApAriyoM se unake dvArA saMcita liyA hai to usa dhana ko rAjA vibhinna upAyoM se grahaNa kie gae dhana me se kramazaH dharmAnuSThAna, yajJAnuSThAna aura kara le| koTambika pAlana ke atirikta jo dhanarAzi zeSa bace use adhikArI loga duSTavaNa ke samAna binA kaThora daNDa lekara rAjA ko apanI koSa-vRddhi karanI caahie| die ghara meM utkoca dvArA saMcita kiyA huA dhana AsAnI (2) ghanADhya puruSa, santAna-vihIna dhanI vyakti vidha- se dene ko prastuta nahI hote| unheM bAra-bAra ucca padoM se vAoM kA samUha aura kApAlika-pAkhaNDI logoM ke dhana sAdhAraNa padoM para niyukta karake bhayabhIta karanA caahie| para kara lagAkara unako sampatti kA kucha aMza lekara apane apanI avanati se ghabarAkara ve utkoca kA dhana svAmI ko koSa kI vRddhi kre| dene ke lie prastuta ho jAte haiM / jisa prakAra vastu ko (3) sampattazAlI dezavAsiyoM kI pracura dhana rAzi bAra-bAra prastara para paTakane se sApha kiyA jAtA hai usI kA vibhAjana karake unake bhalI-bhAMti nirvAha yogya dhana prakAra adhikAriyoM ko unake aparAdha siddha hone para chor3akara unase prArthanA pUrvaka dhana grahaNa karake rAjA ko bArambAra daNDita karane se ve utkoca kA dhana rAjA ko apane koSa kI vRddhi karanI caahie| saupa dete haiM / adhikAriyoM meM ApasI phaTa hone se bhI (4) acala samattizAlI, mantrI, purohita aura adhI- rAjA ke koSa kI vRddhi hotI hai / isakA tAtparya yaha hai nastha sAmanto se anunaya vinaya karake ghara jAkara unase ki adhikArI varga Apasa meM phUTa ke kAraNa eka dUsare kA vana yAcanA karanI caahie| aparAdha rAjA ke sammukha prakaTa kara dete haiM, jisake kAraNa isa prakAra ukta sAdhanoM se rAjA ko apane rikta utkoca Adi se saMcita kiyA huA ghana adhikArI varga se rAja koSa kI vRddhi karane kA prayatna karanA caahie| rAjA ko saralatApUrvaka prApta ho jAtA hai| isa prakAra rAjA ko sadaiva isa kArya meM prayatnazIla rahanA caahie| ina samasta sAdhano se rAjakoSa kI vRddhi kI jAtI thii| koSa hI rAjya kI prANazakti hai aura usake abhAva meM vaha AcArya somadeva ne adhikAriyoM kI sampatti ko rAjAoM naSTa ho jAtA hai| kA dvitIya koSa batalAyA hai jo ki yathArtha hI hai| utkoca lene vAle rAjyAdhikAriyoM se mApattikAla meM rAjA adhikAriyoM se prArthanApUrvaka dhana dhana prApta karanA prApta kara sakatA hai aisA AcArya kA mata hai| isI AcArya somadeva ne utkoca lene vAle rAjpAdhikA- kAraNa adhikAriyo kI sampatti ko rAjAoM kA dvitIya riyo kI ghora nindA kI hai aura unase rAjA ko sAvadhAna koSa batalAyA gayA hai| rahane kA parAmarza diyA hai| AcArya kA mata hai ki rAjA uparokta vivaraNa meM yaha bAta pUrNataH spaSTa ho jAtI ko una logoM para kaThora niyatraNa rakhanA cAhie aura hai ki AcArya somadeva sUri kevala eka dharmAcarya uccaunake sAtha kabhI nahIM milanA cAhie / yadi rAjA bhI koTi ke dArzanika, alaukika tArkika, vibhinna vidyAoM unameM dhana ke lobha se sAjhIdAra ho jAegA to isase ke jJAtA evaM udbhaTa vidvAna hI nahIM the, apitu ve ucca Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, barSa 36, ki04 anekAnta koTi ke arthazAstrI bhI the / arthazAstra ke sUkSma se sUkSma sevana kA Adeza diyA hai / AcArya tInoM puruSArthoM meM artha siddhAMtoM kA AcArya ko pUrNa jJAna thaa| ve eka vyAvahA- ko sabase adhika mahatva dete hai, kyoMki yahI anya puruSArthoM rika rAjanItijJa the aura isa bAta ko bhalI-bhAMti jAnate kA AdhAra hai| inake dvArA vaNita artha kI paribhASA the ki dhana ke binA rAjya kA koI bhI kArya sampanna nahIM bar3I mahatvapUrNa evaM sAragabhita hai| jisase saba prayojanoM ho sakatA / isI kAraNa unhoMne apane praNa nItivAkyAmata siddhi ho use vaha artha kahate hai / vAstava meM unakA kathana meM koSa samuddezya kA samAveza kiyA tathA anya samaddezyo yathArtha hI hai| kyoMki vizva me aisA koI bhI kArya nahI meM bhI yatra-tatra arthazAstroM ke gUr3ha siddhAntoM kI vivecanA jo dhana se pUrNa na ho sake / artha vyakti kI samasta kAmakI hai| dharmAcArya hote hue bhI unhoMne artha ke mahattva ko nAoM ko pUrNa karane meM samartha hai| isI kAraNa AcArya ne hai tathA koSa ko rAjAo kA prANa batalAyA hai| unhoMne artha ko sarvAdhika mahatva pradAna kiyA hai| dharma, artha, aura kAma tIno puruSArthoM kA hI samarUpa se digambara jaina kAlija, baDauta (meraTha) (pR0 17 kA zeSAza) hai to Apa svaya hI sarvaja A'ta Thaharate hai aura yadi saba aura mAMsa bhI jIva kA zarIra hai, phira bhI Arya puruSoM dezoM aura kAloM ko jAnakara nahIM kahate to ApakA kathana ko anna hI khAnA cAhie, mAma nahI / jaise mAtA bhI pramANita nahIM mAnA jA sakatA / Apta ke nAma para strI hai aura patnI bhI strI hai kintu loga palI ko hI AptAbhAsoM kA bAhulya hai / ata: AptAbhAso (banAvaTI bhogate hai, mAtA ko nhii| isa prakAra Apta kI parIkSA Apta) ko jAna lenA atyAvazyaka hai| isI kAraNa grantha- kara 117veM zloka me Apta kA svarUpa batAte hA kahA haikAra ne AptAbhAsoM kA vistAra se varNana kiyA hai| ziva, AptorthataH syAdama rAgamAgharacchAMgatAdhe rapi bhUSyamANaH / zivagaNa, gaMgA, pArvatI, gaNeza, vIrabhadra, brahmA, sarasvatI, tIrthakarapichannasamasta doSAvattizcamukSmAdi padArthadarzI // nArada, viSNu, rAma, parazurAma, buddha, idra, AThoM dikpAla, tadanantara tIrthakara kA artha batAte hue jinendra deva kA sarya, candramA, baddha, magala, bhairava, sarpa, bhairaviyA~, gomAtA, svarUpa batAyA hai aura kahA hai ki unake hI zrImAna pRthvI, nadI, samudra Adi jo bhI devI-devatA ke rUpa meM pUje svambha, vRSabha, ziva, viSNa, Adi aneka nAma hai / isake jAte haiM, eka-eka ko lekara unakI samIkSA kI hai| itanA bAda jIvAjIvAdi mAta tatvo kA svarUpa aura usake bAda hI nahI jaino ke bhI zvetAmbara, yApanIya kASTha saMghI, samyagdarzana kA varNana hai isI sandarbha me loka mUr3hatA kA dravir3a saghI, niSkuNDikA Adi bhI unakI AlocanA svarUpa batAyA hai| ATha mada aura cha. anAyatanoM ko parivi se bAhara nahI ho pAe hai| isa sandarbha me unhone batA kara sabhyagdarzana ke ni.zAktinAdi ATha aMgoM kA jo bhI pramANa diye haiM ve purANa prasiddha haiM, jisase yaha varNana kiyA hai| sabhyagdarzana ke ATha doSoM kA bhI vivecana anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai ki ahaMdAsa jaina yahI kiyA hai / isake bAda ATha agoM meM prasiddha hue purANoM ke sAtha hI hindU purANoM ke bhI azeSa paNDita the| vyaktiyo ke nAma aura samma gdarzana kA mAhAtmya batAyA buddha kI kI gaI AlocanA se unakA bauddha darzana sambandhI hai| sAta parama sthAno kA kathana kara do padyoM meM samyakagAdha pANDitya prakaTa hotA hai| gyAna kA svarUpa batAyA hai| Age samyak caritra kA mAMsa bhakSaNa ke prasago ko bhI granthakAra ne uThAyA hai svarUpa batAkara kahA gayA hai ki ina tInoM kI pUrNatA se aura bar3e vaiduSyapUrNa zabdo me mAsa bhakSaNa kA niSedha kiyA ho mokSa hotA hai| tadanantara AcArya, upAdhyAya aura hai| yahAM bhI kavi kI tAkika zailI ne virAma nahI liyA sAdhU kA svarUpa batAkara unakI stuti kI gaI hai / anta hai| veM zloka meM kahA gayA hai ki-'yadi koI kahe meM upasaMhAra karate hue kahA haiki anna jIva kA zarIra hai ata: anna kI taraha mAsa ityuktamAptAdivaSaTsvarUpa sazRNvatosvaiva dRDhA ruciHsyAt / bhakSaNa karanA koI burA nahIM hai, to usakA aisA kahanA sajjJAnamasyAzcaritatatosmAtkarmakSamosmAtsukhamapyaduHkham / ThIka nahIM hai, kyoki yadyapi anna bhI jIva kA zarIra hai jaina kAleja, khaatolii| pANa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age: paM0 ziromaNi dAsa kRta dharmasAra satasaI // zrI kundanalAla jana prinsipala, dillI atha paMcama saMdhi prArabhyate : caupAI-kara jor3e nRpa pUcha bAta, gaNadhara deva kaho tuma bAta / tIrthakara pada kase hoya, munivara dharma kaho puni soya / / 1 / / SoDaza kAraNa vrata ko kara, kevalI sati kSAyaka dharai / chaTa sAta guNathAna virAja, hoya digambara munivara rAjai // 2 // gaNadhara kahai suno ho rAya, yativara dharma mahA sukhadAya / mahA kaThina kahiye sasAra, jAta bhavadhi pAvai pAra // 3 // krodha lobha mAyA mada tyAgI, deha bhoga sasAra viraagii| AzA viSaya taje jaba vratI, ____ so jaga me yaha kahiye jatI / / 4 / / trasa thAvara kI jo karahiM surakSA, dayA mahAvrata yaha jina zikSA / nija para hetu mRSA jaba tarja, ananta mahA vrata so muni bhaje // 5 // para dhana icchA kara na bAdhu, nija doSana nahI gopa sAdhu / mana-vaca-kAya taja jaba doSa, steya mahA vrata yaha sukha popa // 6 // dohA-bau vidhi nArI jAnie, je tyAge mana vaca kAya / brata kIrati anumoda hai, iha vidhi guni jai rAya // 7 // pAMcaka idriya liMga dasa, kAma vikina dasa jAni / zIla bheda iha vidhi guna, aThAraha sahasa bakhAni / / 8 / / caupAI-iha vidhi zIla dhara muni koI, mahAvata brahmacarya hai soii| daza vidhi upadhI vAhija kahai, caudaha puni abhyantara rahe // 6 // e caubIsa utpAgai zuddha, mahAvrata yaha AkiMcana buddha / aba sunu pAcoM samiti bheda, ___ jAte hoya pApa bahu cheda // 10 // bhUmi zodha paga dharai ju sAdhu, jAta jIva lahai nahI bAdhu / nIcI dRSTi mada ati cale, IyA samiti yaha tAsau palaM // 11 / / dharma vacana bole zubha bana, ke ghari mona rahai dRr3ha jaina / vikayA vacana tajai jaba munI, bhASA samiti jAna yaha guno // 12 // pahara uThe dina caDhai ju jo lau, rahai pahara uThe puni to lau / AhAra zuddhi nava koTi bakhAni, eSaNA samiti kahI jina vAni // 13 // gharahi kamaDala gharanI dekha, aru puni tAhi lehi pata rekha / AdAna nikSepaNa samiti banAI, dharai munIndra sakala sukhadAI // 14 // bhUmi dekha mala mUtrahiM kSipa phira puni Ani jApa nita japaM / dharahiM jo guniya bhAso nitta, pratiSThApana yaha samiti ju mitta // 15 // pAco indriya viSaya virodhe, tapa soM agni mahA tanu sodhe / SaT Avazyaka sAdhe jatI, bhUmi zayana puni rAce vratI // 16 // snAna rahita sohai munirAja, vasana vijita puni digaMbara vAsa / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 varSa 36 ki.4 nija zira keza luMca vidhi kara, para hita sAra jara taru jAti, paMca gharA phira bhikSA dharai // 17 // sahai jIva dukha nAnA bhAMti // 26 // ThA bhojana leha pravIna, dohA-tahAM dhyAna dRDha muni dharai, karma kSaya nija heta / pANi pAtra ati para dhara lIna / dvAdazAnuprekSA citava, su varNani karauM suceta // 30 // dAtUna rahita sohai munirAi, caupAI-dhana yauvana nArI sukha neha, eka bAra bhojana tanu Ai // 18 // putra kalatra mitra tanu eha / dohA-ai aTThAIsa mUla guNa, jo pAle muni rAya / ratha gaja ghor3e deza bhaMDAra, so munivara gaNadhara kahai, tArana tarana sahAya // 16 // inhI jAta nahI lAga vAra // 31 // uttara guNa jo pAlahiM, lakSa caurAsI dhIra / jaise megha paTala kSaNa kSINa; te jina zAsana meM kahe, yativara guNani gaMbhIra // 20 // taso jAno kuTumba sagu dIna / caupAI-jo muni deha bhoga sukha AzA, jala saMyoga Ama ghaTa jaiso, dhana ika kor3i na rAkhai pAsA / sakala bhoga bidhi jAnahuM taso // 32 // dhari yati bheSa karai vrata bhaMgu, dohA-jo upajo so vinazaI, yaha dekho jaga rIti / bahuta moha kara bAMdha saMgu // 21 // adhruva sakala vicAri ke, karahu dharma sau prIti // 33 // sukha yaza hetu mahA vrata dharai, -iti adhra vonuprekSA hiMsA kari mAyA ko pare / caupAI-jaise hiraNa siMha basa parayo, te muni durgati jaihaiM sahI, taise jIva kAla ne dharayo / yaha gAtha (ha) zrI gaNadhara kahI // 22 // koU samartha nahI tAhi bacAva, dohA-tapa japa saMyama zIla zubha, dayAkSamA paramArtha / koTi yatna kari jo dikharAvai // 34 // te guru nizcaya jAnija, tAraNa taraNa samartha // 23 // matra tantra je auSadhAdi dhanI, bala vidyA jyotiSa ati gunii| caupAI-jo parvata para maMDahi joga, e saba niSphana hohiM vizAla, niyamA para chAMDa saba bhoga / jaba jIva Ani parai vaza kAla // 35 // grISama maghA mau para para, dohA-indra cakrI hari hara sabai, vidyAdhara balavata / ___arudapAri (dAvAgni) puni vana meM jara // 24 // kAla pAza teM upare suko kiha rakSahi anta // 36 // dohA-suHkha du:kha sama jAni ke, zatru mitra sama rUpa / -iti azaraNAnuprekSA dhari santoSa nirAza mati, sahaI parISaha bhUpa // 25 // caupAI-dravya kSetra puni kAla juAni, caupAI-varSA kAla vRkSa tala jAya, bhava aru bhAva tahI juva khAni / dharai joga tahaM mana vaca kAya / yaha saMsAra paMca vidhi kahI jai, varasai meha mahA mati ghora, jIvana maraNa jIva dukha lahIje // || cahuMdhA vAyu jhakorai jora / .26 / / samaya anatA nata ju lae, dohA-karakeMTA aru viSahanarA, vRzcika sarpa ju krUra / anatakAla taha pUraNa bhe| Upara car3ha ju bhAika, sahai parI vaha zUra // 27 // samaya eka kahuM baciU na tIva, zItala baMda jo TapakahI, beleM lapaTeM aNg| jAmana maraNa lahauM nahI jIva // 38 // AzA deha ju tyAgika, dharai dhyAna ni:saMga // 28. dohA - jinateM bahu sukha pAie te bhae dukha ko rUpa / caupAI-zItakAla puni jAnahu dhIra, parAvartana bahu pUriyo, yaha saMsAra svarUpa // 36 dharai joga saravara ke tIra / (zeSa agale aka meM) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie ! 1. aparigraha dharma ko kaise bacAyeM / AcArya kahate haiM 'virama kimapareNa kArya kolAhalena, jaina dharma kA mUla aparigraha hai aura isa dharma meM varNita / svayamapi nibhRtaH san pazya SaNmAsamekam / ' samayasAra kalaza; deva aura gurU donoM hI aparigrahI zauca-pUrNa hai| hamAre -he bhavya, anya kArya-kolAhaloM se (terA lAbha) deva-'jina' pUrNa aparigrahI hai, unakA dharma jaina bhI apari kyA ? tU virAma leM-unase apanA vighaTana kara aura chaha grahatvapUrNa hai aura guru-muni gaNa bhI aparigrahI hai| isI mAsa apane me rahakara dekha / tujhe paramAnanda prApta hogaa| bAta ko yadi hama abheda rUpa se kaheM to aparigraha ho / devatva hai ora aparigrahatva me hI gurutva yA digambaratva hai; ___ smaraNa rahe-vighaTana jina, jaina, digambara aura muni ke zuddha-rUpa meM Ane kA upAya hai| jaba taka hamArA paraaisA kaha sakate hai / arthAt aparigrahatva kI parAkASThA parigraha se vighaTana na hogA taba taka hamAre dvArA jina, hone para vItarAgI-jina 'deva' hai; unakA dharma 'jaina' bhI jaina, digambara aura muni jaise rUpoM meM eka bhI rUpa grahaNa aparigraha kI parAkASThA hai aura digambara muni bhI apari nahI kiyA jA sakegA; kyoMki-para-parigraha se to hama graha kI hI jItI-jAgatI mUrti hai| sadA se hI saMgaThita hote rahe hai, hameM ukta cAroM rUpoM meM se Upara kI kathanI se hameM spaSTa samajha lenA cAhie e eka bhI rUpa nahI mila sakA hai| bhI ki-jainatva ekAkI zuddha-rUpa me, para se nAtA toDane me magalottama-zaraNa pATha yAnI cattAri maMgalam Adi phalita hotA hai| hamAre yahA dA zabda Ata ha-sayAga pATha to Apa nitya par3hate hai| yaha pATha anAdi hai| Apa aura viyog| sayoga azuddhi kA dyotaka hai aura viyoga dekhe ki isame arahaMta, siddha, sAdhu aura dharma ina cAra ko ra zuddhi kA dyotaka hai| sayogI avasthA saMsArI hai aura maMgala rUpa aura zaraNabhUta kahA gayA hai| dUsarI ora viyogI avasthA zuddhi kI paricAyikA hai| Azcarya hai| vinaya-rUpa NamokAra-matra para bhI dRSTipAta kareM, vahAM ki vastu kI aisI maryAdA hone para bhI ajJAnIjIva AcArya upAdhyAya kA nAma jur3A huA hai| jabaki cattAri parigraha-saMyoga (azuddhi) me khuza aura parigraha-viyoga maMgala pATha meM unheM chor3a diyA gayA hai| aisA kyoM ? vyava(zuddhi) meM nAkhuza dekhe jAte hai| hAra meM hama samAdhAna kara lete haiM ki AcArya-upAdhyAya isI prakAra saMgaThana aura vighaTana jaise dono zabdo para donoM pada sAdhU pada me gabhita haiN| para, yadi aisA hI hai to vicAra kareM to dharma-vastu kA svabhAva, para se vigha. NamokAra mantra meM bhI ukta donoM pada na dekara inheM sAdhu-pada Tana meM hotA hai aura vastu kI vikRti para-saMgaThana se me kyoM nahI gabhita kara liyA gayA ? sUtra bhI laghu ho * hotI hai| jabaki Aja ke loga vighaTana ko tiraskRta kara jAtA aura bhAva bhI phalita ho jAtA / para aisA nahIM saMgaThana para jora dete dekhe jAte haiM / spaSTa hai ki-bhinna kiyA gayA; kyoMki NamokAra mantra mAtra vinaya-mantra hai, vyaktitvoM kA eka samudAya meM honA sagaThana hai aura hara namaskAra mantra hai, aura maMgalottama zaraNa-mantra vastu-svarUpa vyakti kA svatantra-sva-rUpa me rahanA vighaTana hai / kRpayA paricAyaka hai| yata:-jaise, siddha aura sAdhu pUrNa apari. socie janatva meM Ane ke lie Apa vighaTana ko cuneMge grahatva rUpa hai vaise AcArya aura upAdhyAyoM ke sAtha pUrNa yA vikArI bhAva saMgaThana ko? hamArI rAya meM Apa eka aparigrahatva nhii| unake ziSya parivAra hai, usakI zikSAbAra vighaTana karake to dekhie, para se alaga apane ko dIkSA Adi vikalpa rUpa zubha,parigraha hai| bhale hI ve vyava. dekhie : Apa svayaM hI bola uTheMge-jaina dharma kI jaya ! hAra dRSTi se hamArA maMgala karate hoM, loka dRSTi meM uttama Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30, varSa 39, ki0 4 anekAnta aura zaraNabhUta hoM phira bhI zuddha-vastu rUpa meM svayaM me zabda hotA hai aise hI do AdamI hone para bAteM bhI ho (jimmedArI samajhane-ziSyagaNa ko anuzAsana meM rakhane rUpa sakatI hai / para kumArI kanyA ke hAtha meM par3A kar3A akelA vikalpa ke kAraNa sva-maMgalarUpa aura uttama nahIM, kyoki hone se zabda nahIM karatA-zAnta rahatA hai / isI prakAra unameM ukta parigraha kA aMza hai| isIlie jo AcArya ugra- prakAra yadi muni ekAkI, nirjana sthAna meM rahegA vaha zAMta tapa ke icchuka hoM, samAdhi me jAnA cAheM unheM Adeza hai rahane meM saralatA se samartha hogaa| ki AcArya pada kA bhAra (parigraha) kisI yogya ziSya ko prasaga hai, apane guru muni zrI vidyAnanda jI ke saupa deM aura sAdhu rUpa meM vicaraNa kareM tathAhi sAtha hamAre haridvAra bhramaNa kaa| jaba hama haridvAra 'gacchANu pAlaNatthaM Ahoiya attagaNasama bhikkha / me the, hamane dekhA-zrI gaMgA jI kA muni-mana sama nirmala to tammigaNavisagaM appakahAe kuNadi dhIro // ' jala, parvata se nIce utaratA, kala-kala karatA, nagara meM -mUlArAdhanA-274, praveza ke bAda dUSita-malina hokara sar3ako ke nIce bane -apane gaNa ke samAna jisake gaNa hai aisA vaha gaTaro (nAle-nAliyoM) meM baha rahA hai| mAnoM vaha nagarabAlAcArya gaccha kA pAlana karane yogya hai aisA vicAra praveza ko apanI bhUla mAnakara zamindA ho, apanA muMha kara usa para apane gaNa ko visarjita karate hai, arthAt sar3aka ke nIce bane gaTaro meM chipA rahA ho| vAyu kI bhI apanA pada choDakara sampUrNa gaNa ko bAlAcArya ko chor3a yahI sthiti thii| jo vAyu parvato para pahale kucha samaya pUrva dete haiN| zItala, sugandhita aura mana-bhAvana thI; vaha nagara praveza ke yahAM aparigrahI hone-ekAkI hone kI bAta hai aura bAda dUSita ho gaI thii| hama socate rahe jaba unmukta bahane isI ko dhyAna meM rakhakara AcArya kunda kunda ne muniyo ke vAle svaccha jala aura calatI zuddha vAyu kI nagara praveza meM rahane yogya sthAno ko cunA hai| ve kahate haiM aisI dazA hai taba ve sAdhu dhanya hai jo yahA~ nivAsa kara 'suNNahare taruhiDhe ujjANe taha masANavAse vA, apane bhAvo ko apane me thAme hue ho / phira digambara sata giri-gRha giri-sihare vA bhImavaNe ahava vasime vaa|| to dhanya hai, tyAga-tapa kI parAkASThA hai, unheM apane me savasAsatta tittha va ca caidAlattayaM vRttehi, sthiratA ke lie sarvAdhika prayAsa karanA par3atA hogaa| jiNabhavaNa aha vejjha, jiNamagge jiNavarA viti // dhanya hai ve ! anyathA kahAvata to yaha hai ki -kundakunda, bodhapAhuDa, 42.43 "kAjala kI koTharI me kaiso hI sayAnoM jAya / -muniyo ko zUnya ghara me athavA vRkSa ke nIce kAjala kI eka rekha lAge 4 lAga hai|" udyAna me athavA zmazAna bhUmi me athavA parvato kI guphA abhI kucha dina pUrva hamane dharma-saMrakSaNI bhA0 di0 jaina me athavA parvata ke zikhara para athavA bhayakara vana me mahAsabhA ke mukha-patra jaina gajaTa me sampAdaka kA lekha athavA vasatikA meM rahanA cAhie / ye sabhI sthAna svAdhIna 'zata-zata bAra namana' palA / hama cauka paDe / sabhI jAnate hai| jo apane AdhIna ho aise tIrtha, va caityAlaya aura hai ki mahAsabhA dharma kI yathAsthiti rakhane me sadA kaTTara ukta sthAno ke sAtha-sAtha jina-bhavana ko jinendradeva uttama aura muni-bhakta rahI hai : vaha muniyo me kamajorI batAne mAnate haiN| me sadA upagRhana aMga kA pAlana karatI rahI hai| para lekha ukta vidhAna aparigrahapoSaka, ekAnta aura svAdhI- se aisA lagA ki isa parigraha ko lekara Aja vaha bhI natA saMrakSaNa kI dRSTi se hai kyoki jana-sakula sthAna me cintita dikhatI hai| AtmadhyAna bhI nahI ho pAtA / kisI ne kahA bhI hai tathAhivAse vahanA kalaho bhaved vArtA dvayorapi / "Aja sAdhuo me maTha-mandira-pAzrama banAne kI eka eva carettasmAtkumAryA iva kakaNam // pravRtti bar3ha rahI hai| unakA mamatva bhAva ina saMsthAoM ke -suhAgina ke hAthoM me aneka cUr3iyAM hotI hai jisase prati itanA gaharA hai ki varSa kA adhikAMza samaya unakA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barA sodhie eka hI sthAna para bItane lagA hai| yadi ise rokA na gayA anyathA-ahiMsA, satya, acaurya ora brahmacarya para to sabhI to bhrama hai ki nikaTa bhaviSya me jaina-sAdhu anya dhamA- dharma vAle ora rAjanIti calAnevAle, sabhI jana-sAdhAraNa valambI sAdhuo kI taraha kahI upAyayavAmI banakara na jora dete dekhe jAte haiN| raha jaaeN| ___* sAdhu yA tyAgI bhale hI paimA hAtha se chUte na hoM 2. eka patra ke aMza (jo hamane likhA) kintu usakA hisAba-kitAba rakhate dekhe jAte hai| dharma snehI, jaya jinendra ! *Aja kucha sAdhu apane sAtha picchI, kamaNDala aura Apake kaI prakAzana milate rahe / vicAra kara nivezAstra ke atirikta TeparikArDara, TrAjisTara Adi bhI dana kara rahA huuN|..... muni zrI ke bahAne hama aisI kisI rakhate haiN| logoM se kahakara kaisiTa Adi magAte hai| bhI sasthA ke khaDe karane ke pakSa me nahI, jisameM artha saMgraha *AcArya zAnti sAgara jI kahA karate the ki nakada karane yA usake hisAba ke rakha-rakhAva kA prasaMga ho| hama paisA lene vAlA sAdhu to naraka jAyegA hI, dene vAlA uname to muni zrI ko pracAra ke sAdhano-Tepa-rikArDara, mAika, pahile jAtA hai| candA-cokaDA karanA yaha sAdhu kA kAma bIDiyo aura maca Adi se bhI dUra dekhanA cAhate hai| hama nahIM hai| vairAgya kA vyApAra nahIM ho sktaa|" cAhate hai ki-muni zrI kA gherAva na kiyA jaae| yadi _ (jaina gajaTa 21 aktUbara 1986 se) unase kucha dharmopadeza sunanA ho to unake Thaharane ke sthAna ukta bAte kahAM taka, kitanI ThIka hai, hama nahIM para jAkara hI sunA jAya / muni zrI kA jayakArA karanAjAnate / hA, yaha avazya kahate hai ki ye saba bAta parigraha karAnA, unhe samUha kI aura khIcanA, unhe mArga se cyuta rUpa hone se vikArI-dharmabhraSTa karane vAlI hai| inase karane jaise mArga hai / inase sAdhu kA aha bar3hatA hai, yazabacakara hI jina-zAsana ko surakSita rakhA jA sakatA hai| lipsA hotI hai, rAga-raMjanA hotI hai, aura vaha jisake lie hama to yaha bhI kahege ki Aja gAnava-svabhAva itanA dIkSita haA hai usa sva-sAdhanA se vacita raha jAtA hai, dUSita bana gayA hai ki jaba hama choDane kI, aparigrahI aura gara-sudhAra ke cakkara meM par3a jAtA hai : Adi / jaina banane kI bAta karate hai taba yaha jor3ane ko bAta karatA ye hama imaliye bhI likha rahe hai ki Aja muni-mArga hai aura jor3ane kI isa dhuna me vaha aparigrahI ko bhI nahIM vikRta rUpa le rahA hai : sasthAo se badhe tyAgI artha saMgraha bakhzatA / use bhI ghere rahakara usake dhArmika kriyA-kANDo meM lage dekhe jAte hai, unake prati logoM ko zraddhA bhI ghaTa ke samaya taka ko apane upakAra meM hI lagavAnA cAhatA rahI hotI hai| aise meM jaba isa kAla meM koI saccA hIrA hai| kaI loga to aparigrahayo ke bahAne dhandha calAne kI hamAre sAmane AyA hai to hama Adarza rUpa meM usakA sadupadhana meM bhI dekhe jAte hai / koI unake pravacana chapAkara yoga apane AtmoddhAra-mArga me kare-use gherakara usakI becate haiM to koI anya bahAno se paimA ikaTThA karate hai| jyoti ke avarodhaka na ho| "bhale hI jabaki sAdhu ko unase prayojana bhI na ho, Adi / prasaMga meM hama itanA hI kahanA cAhege ki loga ari- 3. "siddhA Na jIvA" (dhavalA) ta ra yo kA gherAva na kare kevala jIvana-maraNa AvAgamana kA nAma hai| aura AvA. unake dharma-upakaraNoM ko hI juttaae| yadi hamArI svArtha- gamana ko zAstroM me sasAra kahA hai -'sasaraNaM sNsaar|' rUpI karanI se sAdhu kA sAdhutva aura aparigrahatva jAtA hai jaba koI vyakti zuddha-Atma-svarUpa ke vivecana meM to saca samajhiye ki jo dharma avazeSa hai, vaha bhI calA 'AtmA jItA hai', Adi jaise zabdo kA vyavahAra karatA hai jaaygaa| yataH kevala jaina hI aisA hai, jisame vItarAgatA to baDA aTapaTA lagatA hai, phira cAhe vaha 'cetana guNa se aura aparigraha kI pramukhatA aura parAkASThA hai aura isI. jItA hai aimA hI kyoM na kahe ? socane kI bAta hai ki liye sarvajJatA hai, aura isI kI pUjA hai, yahI dharma hai| jaba cetanA-jAna-darzana ko svabhAva mAna liyA to usameM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, 16, ki.4 banekAnta AvAgamana kaisA, jInA-maranA kaisA ? svabhAva to na kabhI rupAdeyo hyAtmA / ' (amRtacandra) jItA hai aura na kabhI maratA hai-sadA eka rUpa hI rahatA -jIvAdi vAhya tattva heya haiM, isa AtmA ko mAtmA hai| svabhAva meM anya paryAya kA vikalpa hI nahI hotaa| hI upAdeya hai| yaha AtmA karma kI upAdhi se paidA hone vyavahAra meM jise hama jInA-maranA kahate haiM vaha sarvathA para- vAle guNa paryAyoM se bhinna hai| para-dravya hone se jIva Adi Azrita hai, azuddha avasthA kA dyotaka hai aura vaha anya hI sapta tattva mAtra upAdeya nahIM haiN|'....."prkhr jJAnI parama kinhIM kAraNoM se hotA hai| aura isIlie AcAryoM ne bhI jina-yogIzvaro ke dvArA AtmA hI grAhya hai| jIvana-maraNa kA AdhAra karmodayAdi ko batalAyA hai| svAmI akalaMkadeva jIva ke svarUpa kA vizleSaNa karate saMsArI jIvo meM karmodaya se prANa hote haiM aura prANoM ke hue kahate haiM-'aupamikAdi bhAva paryAyo jIvaH paryAdhAraNa-visarjana ko jIvana-maraNa kI saMjJA dI gaI hai| yAdezAt / ' rAjavA0 1713 tathA 'opazamikAdi bhAva 'jIva' zabda bhI isI prakriyA meM phalita huA hai aura sAdhanazca vyavahArataH / '-1179 arthAt -paryAyArthika AcAryoM ne bhI 'mAupamANaM jIvidaM NAma' aisA-kahA hai| naya se aupazamikAdi bhAva rUpa jIva hai / vyavahAra naya se pichale dinoM hamane mAnya-Agama dhavalA kA uddharaNa aupazamikAdi bhAvoM se jIva (svarUpa lAbha karatA) hai| dete hue likhA thA ki 'siddha' jIva nahI haiM, jIvita pUrva siddhAnta cakravartI nemicandrAcArya viracita go. jI. haiM / vaha kathana prANoM kI audayika bhAvo ko dRSTi se thA kAM0 kI jIva tattva pradIpikA TIkA meM kahA hai-- aura yukta-yukta tathA pUrvAcArya zrI kundakunda samata thaa| 'karmopAdhi sApekSajJAnadarzanopayoga caitanya prANena jIvatIti hama kundakundAmnAyI haiM aura tattvArtha sUtra ke kartA zrI jIvaH / '-222108 umAsvAmI mahArAja, usI paramparA ke uttaravartI AcArya karmopAdhi kI apekSA sahita jJAnavarzana upayoga rUpa haiM aura dhavalAkAra AcArya bhI isI paramparA ke haiM / sUkSma caitanya prANoM dvArA jIne vAlA jIva hai| daSTi se dekheM to sabhI kA mantavya eka hai aura sabhI ne smaraNa rakhanA cAhie ki jIvana karmopAdhi sahita mukta AtmAoM ko jIva sajJA se bAhara rakhA hai| cetana kA vyApAra hai aura vaha prANoM para AdhArita hai 'jIva' saMzA kevala jIvana-maraNa-sasAra avasthA taka hI tathA prANa AyukAla-paryanta vibhinna karmAzrita hai / prANoM sImita rakhI hai| sabhI ne AtmA ke cetana guNa ko ke sambandha meM jIvakANDa me bar3e khalAsA rUpa me likhA haisvIkAra kiyA hai| unhoMne AtmA athavA cetana ko sasArI 'pacavi indiya pANA maNa vaca kAesa tiNi balapANA / aura makta yA jIva aura siddha ina do rUpo me svIkAra ANA pANappANA Auga pANeNa hoti dasa pANA // 12 // kiyA hai| saMsArI ko jIva aura mukta ko siddha (sazaka) vIriyajudamadikhauvasamutthA NoiMdiyesu blaa| batalAyA hai| AcArya kundakunda ne to jIvAdi-tattvamAtra dehRdaye kAyANA bacIvalA Au Audaye // 130 // ko bhI heya batalA, zuddha-AtmA mAtra ko upAdeya svIkAra pAMca indriya prANa hai, mana vacana kAya tIna bala prANa kiyA hai| yadi unheM siddho meM jIva-saMjJA kacit bhI iSTa haiM. zvAsocchavAsa prANa haiM aura eka Ayu prANa hai| manohotI to ve use kabhI bhI heya na batalAte / ve kahate haiM- balaprANa aura indriyaprANa vIryAntarAya karma aura matijJAnA 'jIvAdi vahiMtaccaM heyampAdeyamappaNo appA / varaNa karma ke kSayopazamarUpa antaraga kAraNa se utpanna hote kammopAdhi samubhava guNapajjAehi vdiritto|' haiN| zarIranAma karma ke udaya se kAyabala prANa hotA hai| -niyamasAra 38 zvAsocchvAsa aura zarIra nAma karma kA udaya hone para TIkA -jIvAdi sapta tattvajAtaM paradravyattvAnna pA vacana bala prANa hotA hai, Ayu karma ke udaya se Ayu prANa deyam / AtmanaH sahaja-vairAgyaprasAdazikharaMzikSAmaNe hotA hai / isI gommaTasAra jIva kANDa me yaha bhI likhA paraM dravya parAGamukhamya paMcendriya-prasaravajitagAtra mAtra hai ki siddhoM meM sabhI sasArI upAdhiyoM va prANoM kA sarvathA parigrahasya, paramajina yogIzvarasya, sva-dravya-nizitamate- abhAva hai Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'guNa jIva ThANa rahiyA saNNA pajatti pANa prihiinnaa| zAstra meM mukti-mArga meM sAta tattvoM kA varNana karate samaya sesaNavayaggaNUNA siddhA suddhA sadA hoMti // '-731 saMsAriyoM ko lakSya meM rakhakara unake baddha hone ke kAraNa, siddha parameSThI sarvathA zuddha hote haiM; ve guNasthAna, jIva- unheM jIva nAma se samajhAyA gayA hai tAki ve prasagagata tattvoM sthAna, saMjJA paryApti prANa rahita hote haiN| unameM jJAna, se paricita hoM-apane ko baddha samajha mukti-zuddha avasthA darzana, samyaktva aura anAhAra ko chor3a kara zeSa mArgaNAeM kI prApti ko utsuka ho sake / jo unakI vAstavika nahIM pAI jaatii| honI cAhie aura jise AcArya umA svAmI ne bhI dazama paMcAstikAya me to siddhoM ko jIva ke svabhAva se adhyAya me (jIvatva saMjJA se badalakara) siddhatva-saMjJA rUA sarvathA bhinna taka kaha diyA hai meM svIkRta kiyA hai| 'jesi jIva sahAvo Natthi, abhAvoya sabvahA tss*| smaraNa rahe ki pAriNAmika-bhAva kA artha sva-svabhAva te hoMti bhiNNa dehA, siddhA vaci goyaramadIdA // '-35 nahI hai, apitu pAriNAmika bhAva sasArI avasthA ke karmo. jiname |kaa svabhAva nahIM hai aura usakA sarvathA dayAdi kI apekSA-rahita ve bhAva hai jo AtmA kI svAbhAabhAva hai, ve siddha, zarIra-rahita haiM aura vacana agocara vika vikAsa-zakti ko igita karane ke bhAva meM vyavahata haiN| smaraNa rakhanA cAhie ki yadi jIva kI paribhASA hote haiM aura saMsArAvasthA ke bAda vyavahAra me nahI pAtezuddha rUpa meM cetanA yA upayoga rUpa hotI-karma prabhAvita chUTa jAte hai / jIvatva bhI chUTa jAtA hai, usakA sthAna na hotI, to AcArya umA svAmI-jo saMsArAvasthA me siddhatva' le letA hai / yadi pAriNAmika bhAva, svabhAva ise jIva nAma kA sambodhana dete rahe, isakA nAma badalakara (nirmala dazA rUpa) hote to kSAyika (mukti me vaNitamukta meM ise siddha nAma na dete-- 'anyatra kevala samyaktva samyaktvAdi) bhAvo ko bhI pAriNAmika bhAvo meM hI jJAna darzana siddhtvebhyH|' NamokAra matra me Namo siddhANaM garbhita kara liyA gayA hotA-prAcAryoM ne usake lie aura 'maMgalottamasaraNa' pATha meM siddhAmaMgalam Adi kA pRthak sUtra na racA hotaa| isI taraha tattvArthasUtrAdi me samAveza bhI jIva saMjJA ke abhAva kI puSTi karate hai ki vaNita 'sasAriNo muktAzca' jaise bheda AtmA kI azuddha karmavaza hone vAlI jIva paryAya saMsArI taka sImita hai- aura zuddha-paryAya ke digdarzana mAtra meM hai aura inheM saMsArImukta meM nhiiN| AtmA arthAt jIva (azuddha AtmA) ko samajhAne kI dRSTi Akhira, anAdi-mantra me jIva jaise prasiddha tattva kA se kahA gayA hai| ata. he jIva (azuddha AtmA-saMsArI) nAma na lekara use 'siddha' rUpa me kahane kA koI to mUla terA svarUpa to siddhatva hai, tU jIvatva pe na raha siddhatva me kAraNa honA hI caahie| hamArI dRSTi meM to kAraNa yahI aa| yahI jina vANI kA sAra hai aura yahI muktAtmA kA hai ki jIva avasthA karmabaddha hai aura siddha avasthA karma- svarUpa hai / 'nama: siddhebhyaH' ! rahita parama-AtmA hai| anta me hama likha de aura likhate bhI rahe haiM ki jo tattvArtha sUtra aise zAstra hai jo saMsArI-jIvo ko vicAra hama dete hai ve vicAra ke lie hote haiM-kisI mokSa-mArga batalAne kI dRSTi se likhe gae hai / phalataH isa Agraha ke binaa| vidyArie aura socie| -sampAdaka * grantho meM gAthA ke dUsare pada kA artha--'sarvathA usakA abhAva bhI nahIM hai' aisA kiyA gayA hai| hamArI dRSTi me yaha nyAyya nahI ThaharatA / hAM, yadi 'ya' zabda ke sthAna para 'vi' zabda hotA to ukta artha 'vi' (api) ke kAraNa ThIka baiTha jAtA-yaha vicAraNIya hai| phira yadi cetanA ke kAraNa kadAcit jIva kI kathacit (prasaga me) sattA bhI svIkAra kara lI jAya to use bhI 'karmopAdhi-sApekSajJAnadarzanopayoga caitanya prANena jIvati iti jIvaH' ke prakAza me bAdhita hI mAnA jaaygaa| 'azuddha cetanA lakSaNo jIvaH, zuddhacatanA lakSaNa: siddhaH / ' Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / 45. ananya-prazasti saMgraha, bhAga 1 : saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa mahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... nayama-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa sNgrh| pacapana grantha kAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15.00 samApitantra praura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 5-50 zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina .. 3.0. pAya-dIpikA : prA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa. anu| 10.00 jaina sAhitya pora itihAsa para vizada prakAza : pRSTha sakhyA 74, sajilda / kasAyapAhuusutta : mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativaSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM me| pRSTa kAgaja aura kapaDe kI pakkI jilda / 25.00 jana nibandha-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bAvaka dharma saMhitA: zrI darayAvasiMha soSiyA jaina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): sa0pa0 bAlacanda sidvAnta zAstrI pratyeka bhAga 40... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI panacandra zAstrI, bahucita sAta viSayo para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAza candra zAstrI dvArA likhita mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI padma candra zAstrI 2... Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) ___Per set 600-00 AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 30 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| mampAdaka parAmarza maNDala DA0 jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI panacandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 se mudrita /