Agam Sutra Satik 12 Auppatik UpangSutra 01

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Agam Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003346/1

Page #1

नमो नमो निम्मल सणस्स
आगमसुवाणा
(सटीकं)
भागः-८
संशोधक सम्पादक मुनि दीपरत्नालागार

Page #2

बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरुभ्योनमः
-
आगम सुत्ताणि (सटीक)
भागः-८ विपाकश्रुताङ्गसूत्रं, औपपातिकउपाङ्गसूत्रं, राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रं
-: संशोधकः सम्पादकश्चः :
मुनि दीपरत्नसागर ता. १४/४/२००० रविवार २०५६ चैत्र सुद ११
४५. आगम सुत्ताणि-सटीक ____ मूल्य रू.११०००/卐 आगम श्रुत प्रकाशन है
- संपर्क स्थल :"आगम आराधना केन्द्र' शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर,
अहमदाबाद (गुजरात)
--
CONCE

Page #3

विपाकश्रुताङ्गसूत्रस्य, औपपातिकउपाङ्गसूत्रस्य, राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रस्य
| विपाकश्रुताङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः |
मूलाङ्कः
विषयः
पृष्टाङ्क: मूलाङ्कः
विपयः
| पृष्टाङ्कः
श्रुतस्कन्धः-२
-१७
६४
६४
श्रुतस्कन्धः-१ १-१० अध्ययन-१ मृगापुत्रः
| अध्ययनं-२ उज्झितकः
| अध्ययन-३ अभगृसेनः .२६ / अध्ययनं-४ शकट: -२८ | अध्ययन-५ बृहस्पतिदत्तः -३० | अध्ययन-६ नन्दिवर्धनः -३१ । अध्ययन-७ उम्बरदत्तः
| अध्ययनं-८ सौर्यदत्तः -३३ | अध्ययनं-१. देवदत्तः
| अध्ययनं-१० अंजू
| ५ |३५-३७ अध्ययनं-१ सुबाहुः
१८ -३८. अध्ययन-२ भद्रनन्दी | २७ | -३९ | अध्ययन-३ सुजातः । ३६ -४० अध्ययनं-४ मुवासवः | ३९ / -४१ / अध्ययन- जिनदासः
४१ -४२ / अध्ययनं-६ धनवती ४४ | -४३ || अध्ययन-७ महाबलः ४९ / .४४ | अध्ययन-८ भद्रनन्दी ५२ -४५ | अद्ययन-९ महाचंद्र: ५७ / -४७ / अध्ययनं-१० वरदत्तः
औपपातिकउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः |
मूलाङ्कः
विषयः
पृष्ठाङ्कः
१.४३
समवसरण-पदं चम्पानगरी, पूर्णभद्रचैत्यं, यनखण्डः, अशोकवृक्षः, शिलापटुं, महावीरस्य अन्तेवासी, स्थवीरवर्णनं, तपभेदाः देवानांआगमनं आगारधर्म
पृष्ठाङ्क: मूलाङ्कः विषयः ६७ ४४-४८ उपपात-पदं
गौतम गणधरः, अंबडपरिव्राजकः, देवटपपातविषयक वर्णनम् केवली समुयातः, सिद्धजीव, सिद्धशीन्ना सिद्धजीवस्यसौख्यलक्षण-दृष्टि: इत्यादि
इत्यादिः

Page #4

विषयानुक्रमः
| राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः
मूलाङ्क:
| विषयः १-४७ | सूर्याभदेव प्रकरणं
आमलकल्पानगरी, सूर्यामदेवस्य विमानसभापर्षदा, भगवद् वन्दनं. दिव्यविमानविकुर्वणा, नृत्यं, सिद्धायतनः एवं जिन प्रतिमाधिकारः
पृष्टाङ्कः मूलाङ्कः विषयः पुष्ठाङ्क: ११३४८-८५ प्रदेशिराजन्-प्रकरणं
सूर्यकान्तादेवी, श्रावस्तीनगरी, केशीकुमारस्य धर्मदेशना, प्रदेशी राजस्यकेशीकुमार सार्द्ध धर्म-वार्ता, प्रदेशीराज्ञस्य समाधिमरणं, सूर्याभविमाने उत्पत्ति

Page #5

४
समाविष्टाः आगमाः
(१) विपाक श्रुताङ्गसूत्रम् (२) औपपातिकउपाङ्गसूत्रम् (३) राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्

विपाक श्रुताङ्गसूत्रम्

Page #6

આથિક અનદાતા
-પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એફ.
પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરતન તપસ્વી ગણિવયશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ જે. મૂર્તિ. જેન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિચારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય બચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એફ.
પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે. ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક. - -પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિફા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ. સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સોમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા. શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક,
-પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સીખ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૧૩ના યશસ્વી ચાતુમાસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બેં.
-પ.પૂ. રત્નત્રયારાધફા સાધ્વીથી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુમાંસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે, મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એફ.

Page #7

-પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનેશા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વી શ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમેતશિખર તિર્થો દ્વારિકા પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયા નૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.નાં. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એફ.
પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી પ.પૂજ્ય વેચાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ. સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ. સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણતંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા ફકીલકંઠી સા. શ્રી ફેરવપ્રજ્ઞાથજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ લે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન છે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુમસ નિમિત્તે નકલ બે. - શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. 1શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યક્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.

Page #8

नमो नमो निम्मल सणस्त पंचम गणपर श्री सुधर्मास्वामिने नमः
१२ ओपपातिक-उपाङ्गसूत्रम्
स टी कं
प्रथमं उपाङ्गसूत्रम् (मूल सूत्रम् + अभयदेवसूरि विरचिता-द्रोणाचार्यशोधिता वृत्तिः) ॥१॥ श्रीवर्द्धमानमानम्य, प्रायोऽन्यग्रन्थवीक्षिता ।
औपपातिकशाश्त्रस्य, व्याख्या काचिद्विधीयते ॥ अथौपपातिकमितिकः शब्दार्थ?,उच्यते, उपपतनमुपपातो-देवनारकजन्म सिद्धिगमनं च, अतस्तमधिकृत्य कृतमध्ययनमौपपातिकम् । इदं चोपाङ्गं वर्तते।
आचाराङ्गस्य हि प्रथममध्ययनशास्त्रपरिज्ञा, तस्याद्योद्देशके सूत्रमिदम्-'एव मेगेसिं नो नायं भवइ अस्थि वा मे आया उववाइए, नस्थिवा मे आया उववाइए, के वा अहं आसी? केवा इह चुए पेच्चा इह भविस्सामी' त्यादि ।
इह च सूत्रे यदीपपातिकत्वमात्मनो निर्दिष्टं तदिह प्रपञ्चयत इत्यर्थतोऽङ्गस्य समीपभावेनेदमुपाङ्गम् । अस्य चोपोद्घातग्रन्थोऽयम्
(समवसरण वर्णकः मू. (१) तेणं कालेणं तेणं समएणं चंपा नाम नयरी होत्या, रिद्धस्थिमियसमिद्धा पमुइयजणजाणवया आइण्ण जणमणुस्सा हलसयसहस्ससीकिट्ठविकिट्टल्लट्ठपन्नत्तसउसामो कुक्कडसडअगामपउरा उच्छुजवसालिकलिया गोमहिसगवेलगप्पभूता आयारवंतचेइयजुवइविविहसन्निविठ्ठबहुला उक्कोडियगायगंठिभेयभडतक्करखंडरक्खरहिया खेमा।
निरुवद्दवा सुभिक्खा वीसत्थसुहावासा अनेगकोडिकुडुंबियाइण्णनिव्वुयसुहा नडनट्टगजल्लमल्लमुट्ठियकेलंख्यकहगपवगलासगआइक्खगलंखमंखतूणइलतुंबवीमियअनेगतालायराणुचरिया आरामुजाणअगडतलागदीहियवप्पिणिगुणोववेया नंदनवनसनिभष्पगासा।
वृ. इह च बहवो वाचनाभेदा ६श्यन्ते, तेषु च यमेवावभोत्स्यामहे तमेव व्याख्यास्यामः, शेषास्तुमतिमता स्वयमूह्याः। तत्र योऽयं णंशब्दः स वाक्यालङ्कारार्थ, 'ते' इत्यत्र च य एकारः समये यस्मिन्नसौनगरिबभूवेति, यथा 'करेमि भंते!' इत्यादिषुततोऽयंवाक्यार्थोजातः-तस्मिन् काले तस्मिन् समये यस्मिन्नसौ नगरी बभूवेति, अधिकरणे चेयं सप्तमी। ___अथ कालसमययोः कः प्रतिविशेषः?, उच्यते, काल इति सामान्यकालो वर्तमानावसर्पिण्याश्चतुर्थविभागलक्षणः समयस्तुतद्विशेषोयत्र सा नगरी स राजा वर्द्धमानस्वामी च बभूव

Page #9

६८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१ अथवा-तृतीयैवेयं, ततश्च तेन कालेन अवसर्पिणाचतुर्थारकलक्षणेन हेतुभूतेन तेन समयेन तद्विशेषभूतेन हेतुना चम्पा नाम नगरी ‘होत्यत्ति' अभवद्, आसीदित्यर्थ । ननु चेदानीमपि साऽस्ति किं पुनरधिकृतग्रन्थकरणकाले ? तत्कथमुक्तमासीदिति?, उच्यते, अवसर्पिणीत्वाकालस्य वर्णकग्रन्थवर्णितविभूतियुक्ता सा तदानीं नास्तीति । 'ऋद्धस्थिमियसमिद्धा' ऋद्धाभवनादिभिवृद्धिमुपगता, स्तिमिता भयवर्जितत्वेन स्थिरा, समृद्धा-धनधान्यादियुक्ता, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः ।
___“पमुइयजणजाणवया प्रमुदिताः-हृष्टाः प्रमोदकारणवस्तूनांसद्भावात् जना-नगरीवास्तव्यलोका जानपदाश्च-जनपदभवास्तत्रायाताः सन्तो यस्यां सा प्रमुदितजनजानपदा, पाठान्तरे 'पमुइयजणुजाणजणवया' तत्र प्रमुदितजनान्युद्यानानि जनपदाश्च यस्यां सा तथा । 'आइण्ण जणमणुस्सा' मनुष्यजनेनाकीर्णा-सङ्कीर्णा, मनुष्यजनाकीर्णेतिवाच्ये राजदन्तादिदर्शनादाकीर्णजनमनुष्येत्युक्तम्, आकीर्णो वा-गुणव्याप्तो मनुष्यजनो यस्यां सा तथा ।
'हलसयसहस्ससट्टिविकिट्ठलट्ठपन्नत्तसेउसीमा' हलानां-लाङ्गलानां शतैः सहनश्च शतसहस्रैर्वा-लक्षैः संकृष्टा-विलिखिता विकृष्टं-दूरंयावद्अविकृष्टावा-आसन्ना लष्टा-मनोज्ञा कर्षकाभिमतफलसाधनसमर्थत्वात् ‘पन्नत्त'त्ति योग्यीकृता बीजवपनस्य सेतुसीमा-मार्गसीमा यस्याः सा तथा, अथवा-संकृष्टादिविशेषणानि सेतूनि-कुल्याजलसेकक्षेत्राणि सीमासु यस्याः सा तथा, अथवा-हलशतसहस्राणां संकृष्टेन-संकर्षणेन विकृष्टा-दूरवर्त्तिन्यो लष्टाः प्रज्ञपिताःकथिताः सेतुसीमा यस्याः सा तथा, अनेन तज्जनपदस्य लोकबाहुल्यं क्षेत्रबाहुल्यं चोक्तम् । 'कुक्कडसंडेयगामपउरा' कुक्कटाः-ताम्रचूडाः षण्डेयाः-षण्डपुत्रकाः तेषां ग्रामाः--समूहास्ते प्रचुराः-प्रभुताः यस्यां सा तथा, अनेन लोकप्रमुदितत्वं व्यक्तीकृतं, प्रमुदितो हि लोकः क्रडिार्थं कुक्कुटान् पोषयति षण्डांश्च करोतीति।।
'उच्छुजवसालिकलिया' पाठान्तरेण 'उच्छुजवसालिमालिणीया एतदव्याप्तेत्यर्थ, अनेन चजनप्रमोदकारणमुक्तं, न ह्येवंकारवस्त्वभावेप्रमोदोजनस्य स्यादिति । 'गोमहिसगवेलगप्पभूया' गवादयः प्रभूताः-प्रचुरा यस्यामिति वाक्यम्, गवेलगा-उरभ्राः।।
'आयारवन्तचेइयजुवइविविहसंन्निविठ्ठबहुला' आकारवन्ति-सुन्दराकाराणि आकारचित्राणि वा यानि चैत्यानि-देवतायतनानि युवतीनां च-तरुणीनां पण्यतरुणीनामिति हृदयं, यानि विविधानि सन्निविष्टानि-सन्निवेशनानि पाटकास्तानि बहुलानि बहूनि यस्यां सा तथा, 'अरिहन्तईयजणवयसिन्निविट्ठबहुले तिपाठान्तरं,तत्रार्हच्चैत्यानां जनानां वतिनांच विविधानि यानि सन्निविष्टानि-पाटकास्तैर्बहुलेति विग्रहः, 'सुयागचित्तचेईयजूयसण्णिविठ्बहुला' इति च पाठान्तरम्, तत्र च सुयागाः-शोभनयज्ञाःचित्रचैत्यानि-प्रतीतानियूपचितयो-यज्ञेषुयूपचयनानि घूतानि वा क्रीडाविशेषाश्चितयः तेषां सन्निविष्टानि-निवेशास्तैर्बहुला या सा तथा, 'उक्कोडियगायगंठिभेयभडतक्करखंडरक्खरहिया' उत्कोटा-उत्कोचा लञ्चेत्यर्थस्तया ये व्यवहरन्ति ते
औत्कोटिकाः गात्रात्-मनुष्यशरीरावयवविशेषात् कट्यादेः सकाशात् ग्रन्थि-कार्षापणादिपुट्टलिकां भिन्दन्ति-आच्छिन्दन्तीतिगात्रग्रन्थिभेदका, 'उक्कोडियगाहगंठिमेय' इति च पाठान्तरं व्यक्तं, भटाः चारभटाः बलात्कारप्रवृत्तयः तस्कराः-तदेव चौर्यं कुर्व्वन्तीत्येवंशीलाः खण्डरक्षा

Page #10

मूलं-१
दण्डपाशिकाः शुल्कपाला वा एभी रहिता या सा तथा, अनेन तत्रोपद्रवकारिणामभावमाह । 'खेमा' अशिवाभावात्।
'निरुवद्दवा निरुपद्रवा, अविद्यमानराजादिकृतोपद्रवेत्यर्थ । 'सुभिक्खा' सुष्टु-मनोज्ञाः प्रचुरा भिक्षा भिक्षुकाणां यस्यां सा सुभिक्षा ।अत एव पाषण्डिनांगृहस्थानांच'वीसत्थर हावासा' विश्वस्तानां-निर्भयानामनुत्सुकानां वा सुखः-सुखस्वरूपः शुभो वा आवासो यस्यां सा तथा 'अनेगकोडिकुडुम्बियाइण्णनिब्बुयसुहा' अनेकाः कोटयो द्रव्यसझ्यानांस्वरूपपरिमाणेगा येषां ते अनेककोटयः तैः कौटुम्बिकैः-कुटुम्बिभिराकीर्णा-सङ्कला या सा तथा, सा चासौगिता च-सन्तुष्टजनयोगात्सन्तोषवतीतिकर्मधारयः, अतएवसाचासौ सुखाच शुभा वेति कर्मधारयः
'नडनट्टगजल्लमल्लमुट्टियवेलम्बयकहगपवगलास ग आइक्खगलंखमंखतूणइल्लतु बवीणियअणेगतालायराणुचरिया' नटाः-नाटकानां नाटयितारो नर्तका ये नृत्यन्ति, अ.िइत्येके, जल्ला-वरनाखेलकाः, राज्ञः स्तोत्रपाठका इत्यन्ये, मल्लाः-प्रतीताः मौष्टिका-मल्ला एव ये मुष्टिभिप्रहरन्ति, विडम्बकाः-विदूषकाः, कथकाः-प्रतीताः, प्लवका-ये उत्प्लवन्ते नद्यादिकं वातरन्ति, लासका-येरासकान् गायन्ति, जयशब्दप्रयोक्तारोवा, भाण्डाइत्यर्थ, आख्यायका-ये शुभाशुभमाख्यान्ति, लजा-महावंशानखेलकाः, मङ्काः-चित्रफलकहस्ता भिक्षुकाः, तूणइल्लातूणाभिधानवाद्विशेषवन्तः, तुम्बवीणिका-वीणावादकाः, अनेके च ये तालाचराःतालादानेन प्रेक्षाकारिणस्तैरनुचरिता-आसेविता या सा तथा । _ 'आरामुञ्जाणअगडतलायदीहियवप्पिणिगुणोववेया' आरमन्तियेषुमाधवीलदागृहादिषु दम्पत्यादीनिक्रीडन्ति, आरामाः, उद्यानानि-पुष्पादिमदवृक्षसकुलान्युत्सवादौ बहुजनभोग्यानि, 'अगडत्ति' अवटाः-कूपाः, तडागानि-प्रतीतानि, दीर्धिका-सारणी, 'वप्पिणि'त्ति केदाराः, एतेषां ये गुणारम्यतादयस्तैरुपपेता-युक्ता या सा तथा, उप अप इत इत्येतस्य शब्दत्रयस्थ स्थाने शकन्ध्वादिदर्शनादकारलोपे उपपेतेतिभवति।कवचित्पठ्यते 'नन्दणवणसन्निभप्पगासा' नन्दनवनं-मेरोर्द्वितीयवनंतप्रकाशसन्निभः प्रकाशो यस्यां सा तथा, इह चैकस्य प्रकाशशब्दस्य लोपः उष्ट्रमुख इत्यादाविवेति।
मू. (१-वर्तते) उब्बिद्धविउलगंभीरखायफलिहा चक्कगयमुसुंढिओरोहसयग्घिजमलकवाडघणदुप्पवेसा धणुकुडिलवंकपागारपरिक्खित्ता कविसीसयवट्टरइयसंठियविरायमाणा अट्टालयचरियदारगोपुरतोरणउण्णयसुविभत्तरायमग्गा छेयायरियरइयदढफलिहइंकीला।
वृ. 'उब्विद्धविउलगम्भीरखायफलिहा' उद्विद्धं-ऊर्द्धं विपुलं-विस्तीर्णं गम्भीरम्अलब्धमध्यं खातम्-उपरिविस्तीर्णम् अधःसङ्कटं परिखाच-अध उपरिचसमखातरूपा यस्यां सातथा । चक्कगयमुसुंढिओरोहसयग्घिजमलकवाडधणदुप्पवेसा' चक्राणि-रथाङ्गानिअरघट्टाङ्गानि वा, गदाः-प्रहरणविशेषाः, मुसुण्ढयोऽप्येवम्, अवरोधः-प्रतोलिद्वारेष्ववान्तरप्राकारः सम्भाव्यते, शतघ्नयो महायष्टयो महाशिला वा या उपरिष्टात्पातिताः सत्यः शतानि पुरुषाणां जन्तीति, यमलानि-समसंस्थितद्वयरूपाणि यानि कपाटानि घनानि च निश्छिद्राणि तैर्दुष्प्रवेशा या सा तथा । 'धणुकुडिलवंकपागारपरिक्खित्ता' धनुःकुटिलं-कुटिलधनुस्ततोऽपि वक्रेण प्राकारेण परिक्षिप्ता या सा तथा।

Page #11

७०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१ 'कविसीसयवट्टरइयसंठियविरायमाणा' कपिशीर्षकैर्वृत्तरचितैः-वर्तुलकृतैः संस्थितैःविशिष्टसंस्थानवद्भिर्विराजमाना-शोभमाना या सा तथा । ‘अट्टालयचरियदारगोपुरतोरणउग्णयसुविभत्तरायमग्गा' अट्टालकाः-प्राकारोपरिवत्यारियविशेषाः, चरिका- अष्टहस्तप्रमाणा नगरप्राकारान्तरालमार्गा, द्वाराणि-प्राकारद्वारिकाः, गोपुराणि-पुरद्वाराणि, तोरणानि-प्रतीतानि, उन्नतानि-गुणवन्ति उच्चानि च यस्यां सा तथा, सुविभक्ताः-विविक्ता राजमार्गा यस्यां सा तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः। ___'छेयायरियइयदढफलिहइंदकीला' छेकेन-निपुणेनाचार्येण-शिल्पिना रचितो ढो-बलवान् परिघः-अर्गला इन्द्रकीलश्च-गोपुरावयवविशएषो यस्यां सा तथा।
मू. (१-वति) विवणिवणिच्छेत्तसिप्पियाइण्णणिब्बुसुहा सिंघाडगतिगचउक्कचञ्चरपणियावणविवि-हवत्युपरिमंडियासुरम्मा नरवइपविइण्णमहिवइपहा अनेगवतुरगमत्तकुंजररहपहकरसीयसंदमाणीयाइण्णजाणजुग्गा विमउलणवणलिणिसोभियजला पंडुवरभवणसण्णिमहिया उत्ताणणयणपेच्छणिजा पासादीया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा।
वृ.'विवणिवणिच्छेत्तसिप्पियाइण्णणिव्वुयसुहा' विपणीनां-वणिक्पथानांहट्टमार्गाणां, वणिजांच-वाणिजकानांच, क्षेत्रस्थानं या सा तथा, शिल्पिभिः-कुम्भकारादिभिराकीर्णा अत एवजनप्रयोजनसिद्धेर्जनानां निवृतत्वेन सुखितत्वेन च निवृतसुखाच या सा तथा, वाचनान्तरे छेत्तशब्दस्य स्थाने छेयशब्दोऽधीयते, तत्र च छेकशिल्पिकाकीर्णेति व्याख्येयम् । सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरपणियावणविविहवत्युपरिमंडिया' श्रृङ्गाटकं-त्रिकोणंस्थानं, त्रिकं यत्ररथ्यात्रयं मिलति, चतष्कं-रथ्याचतष्कमेलकं,चत्वरं-बहरथ्यापातस्थानं,पणितानि--भाण्डानितप्रधाना आपणा-हट्टाः, विविधवस्तूनि-अनेकविधद्रव्याणि, एभि परिमण्डिता या सा तथा, पुस्तकान्तरेऽधीयते–'सिंघाडगतिगचउक्कचम्चचउम्मुहमहापहपहेसुपणियावणविविहवेसपरिमंडिया' तत्रचतुर्मुखं-चतुरि देवकुलादि, महापथो-राजमार्ग, पन्थाः-तदितरः, ततश्च श्रृङ्गाटकादिषु पणितापणैः विविधवेषैश्च जनैर्वविधवेश्याभिर्वा परिमण्डिता या सा तथा।
'सुरम्मा' अतिरमणीया । नरवइपविइण्णमहिवइमहा नरपतिना-राज्ञा प्रविकीर्णोगमनागमनाभ्यां व्याप्तो महीपतिपथो राजमार्गोयस्यांसा तथा, अथवा-नरपतिना प्रविकीर्णाविक्षिप्ता निरस्ताऽन्येषां महीपतीनांप्रभा यस्यां सातथा, अथवा-नरपतिभिप्रविकीर्णा महीपतेः प्रभा यस्यांसा तथा। 'अनेगवरतुरगमत्तकुंजररहपहकरसीयसंदमाणीयाइण्णजाजुग्गा' अनेकैर्वरतुर- गैर्मत्तकुञ्जरैः रहपहकरत्ति-रथनिकरैः शिबिकाभि स्यन्दमानीभिराकीर्णा-व्याप्ता यानैर्युग्यैश्च या सा तथा, अथवा अनेकेवरतुरगादयोयस्यांआकीर्णानिच गुणवन्तियानादीनि यस्यांसा तथा, तत्रशिबिकाः-कूटाकारणाच्छादिता जम्पानविशेषाः, स्यन्दमानिकाः-पुरुषप्रमाणजम्पानविशेषाः, यानानि-शकटादीनि, युग्यानि-गोल्लविषयप्रसिद्धानि द्विहस्तप्रमाणानि वेदिकोपशोभितानि जम्पानान्येवेति ।
'विमउलणवणलिणिसोभियजला' विमुकुलाभि-विकसितकमलाभिर्नवाभिनलिनीभि-पद्मिनीभिःशोभितानि जलानि यस्यां सा तथा । 'पंडुरवरभवणसण्णिमहिया' पाण्डुरैः-- सुधाधवलैः वरभवनैः प्रासादैः सम्यनितरांमहितेव महिता-पूजिताया सा तथा। उत्ताणन

Page #12

७१
मूलं-१ यनपेच्छणिज्जा' सौभाग्यातिशयादुत्तानिकैः अनिमिषितैर्नयनैः-लोचनैः प्रेक्षणीया या सा तथा ___'पासाइया' चित्तप्रसत्तिकारिणी। 'दरिसणिज्जा यांपश्यच्चक्षुःश्रमंन गच्छति । अभिरुवा' मनोज्ञरूपा । 'पडिरूवा' द्रष्टारं २ प्रति रूपं यस्याः सा तथेति ॥
मू. (२) तीसे णं चंपाए नयरीए बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसिभाए पुन्नभद्दे नामं चेइए होत्था, चिराईए पुब्वपुरिसपण्णते पोराणे सदिए वित्तिए कित्तिए नाए सच्छत्ते सज्झए सघंटे सपडागे पडागाइपडागमंडिए सलोमहत्थे कयवेयदिए लाउल्लोइयमहिए गोसीससरसरतचंदनदद्दरदिण्णपंचंगुलितले उवचियचंदकलसे। ____ चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभाए आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्यारियमल्लदामकलावे पंचवण्णसरससुरहिमुक्कपुष्फपुंजोवयारकलिए कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकधूवमघमघंतगंधुद्धयाभिरामे सुगंधवरगंधगंधिए गंधवट्टिभूए नडनट्टगजल्लमल्लमुट्ठियवेलंबयपवगकहगलासगआइक्खगलंखमंखतूणइल्लतुंबवीणियश्रुयगमागहपरिगए।
बहुजनजानवयस्स विस्सुयकित्तिए बहुजणस्स आहुस्स आहुणिज्जे पाहुणिज्जे अच्चणिजे वंदणिज्जे नमंसणिज्जे पूणिजे सक्कारणिजे सम्माणणिजे कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं विनएणं पञ्जुवासणिजे दिब्वे सच्चे सच्चोवाए सन्निहियपाडिहेरे जागसहस्सभागपडिच्छए बहुजणो अच्छेइ आगम्म पुन्नभई चेइयं २।
वृ. 'तीसे'त्ति तस्यां 'ण'मित्यलङ्कारे चम्पायां नगर्यां 'उत्तरपुरथिम'त्ति उत्तरपौरस्त्येउत्तरपूर्वायामित्यर्थः, दिसिभाए'त्तिदिग्भागे, पूर्णभद्रनामचैत्यं-व्यन्तरायतनं, होत्ये तिअभवत् 'चिराईए पुव्वपुरिसपन्नत्ते' चिरम्-चिरकाल आदि-निवेशो यस्य तच्चिरादिकम्, अत एव पूर्वपुरुषैः-अतीतनरैः प्रज्ञप्तम्-उपादेयतया प्रकाशितं पूर्वपुरुषप्रज्ञप्तं । 'पोराणे'त्ति चिरादिकत्वात्पुरातनं । 'सहिए'त्तिशब्द:-प्रसिद्धि ससातो यस्य तच्छब्दितं । 'वित्तिए'त्ति वित्तं-द्रव्यं तदस्ति यस्य तद्वित्तिकं, वृत्तिं वाऽऽश्रितलोकानां ददाति यत्तवृत्तिदं । 'कित्तिए'त्ति पाठान्तरं, तत्र कीर्त्तितं-जनेन समुत्कीर्तितं कीर्तिदं वा ।
'नाए तिन्यायनिर्णायकत्वात् न्यायःज्ञातंवा-ज्ञातसामर्थ्यमनुभूततत्प्रसादेन लोकेनेति सच्छत्रंसध्वजंसघण्टमिति व्यक्तं । सपडागाइपडागमंडिए' सह पताकया वर्तत इति सपताकं तच्च तदेकां पताकामतिक्रम्य या पताका सा अतिपताका तया मण्डितं यत्तत्तथा, वाचनान्तरे'सपडाए पडागाइपडागमंडिए'त्ति । 'सलोमहत्थे' लोममयनमार्जनकयुक्तं । 'कयवेयदिए' कृतवितर्दिकं-रचितवेदिकं । 'लाउल्लोइयमहिए' लाइयं यद्भूमेश्छगणादिनोपलेपनम्, उल्लोइयंकुड्यमालानां सेटिकादिभि संमृष्टीकरणं, ततस्ताभ्यां महितमिव महितं-पूजितंयत्तत्तथा 'गोसीससरसरत्तचंदणदद्दरदिन्नपंचंगुलितले' गोशीर्षेण-सरसरक्तचन्दनेन च दद्दरण-बहलेन चपेटाप्रकारेण वा दत्ताः पञ्चाङ्गुलयः तला-हस्तका यत्र तत्तथा।
___'उवचयचन्दनकलसे' उपचिता-निवेशिताः चन्दनकलशा-माङ्गल्यघटा यत्र तत्तथा । 'चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभाए' चन्दनघटाश्च सुष्टु कृततोरणानि च द्वारदेशभागं २ प्रति यस्मिंस्तच्चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागं, देशभागाश्च देशा एव । 'आसत्तोसतविउलवट्टवग्धारियमल्लदामकलावे' आसक्तो-भूमौ संबद्धः उत्सक्त-उपरिसंबद्धः विपुलो

Page #13

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२
विस्तीर्ण वृत्तो - वर्त्तुलः ' वग्घारिओ' त्ति प्लम्बमानः माल्यदामकलापः - पुष्पमालासमूहो यत्र तत्तथेति 'पञ्चवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिए' पञ्चवरेणेन सरसेन सुरभिणा मुक्तेन- क्षिप्तेन पुष्पपुञ्चलक्षणेनोपचारेण पूजया कलितं यत्तत्तथा ।
'कालागुरुपवरकुंदुरुक्क तुरुक्कधूवमधमधन्तगन्धुद्धुयाभिरामे' कालागुरुप्रभृतीनां धूपानां यो मघमघायमानो गन्धः उद्भुत उद्भूतस्तेनाभिरामं यत्तत्तथा, तत्र 'कुंदुरुक्क' तिचीडा 'तुरुक्क' ति च सिल्हकं । ‘सुगन्धवरगंधगंधिए' सुगन्धा ये वरगन्धाः - प्रवरवासास्तेषां गन्धो यत्रास्ति तत्तथा गन्धवट्टिभूए' सौरभ्यातिशयाद्गन्धद्रव्यगुटिकाकल्पमित्यर्थः । 'नडनट्टे' त्यादि पूर्ववन्नवरमिह भुयगा-भुजङ्गा भोगिन इत्यर्थः, भोजका वा तदर्च्चकाः 'मागधा' भट्टा इति । 'बहुजणजाणवयस्स विस्सुयकित्तिए' बहोर्जनस्य - पौरस्य जानपदस्य च - जनपदभवलोकस्य विश्रुतकीर्तिकंप्रतीतख्यातिकं । 'बहुजणस्स आहुस्स' त्ति आहोतुः - दातुः क्वचिदिदं न दृश्यते, 'आहुणिजे त्ति आहवनीयं - सम्प्रदानभूतं । 'पाहुणिज्जे' त्ति प्रकर्षेण आहवनीयं ।
1
‘अच्चणिज्जे’ चन्दनगन्धादिभि । 'वन्दणिज्जे' स्तुतिभि । 'नमंसणिज्जे' प्रणामतः । 'पूयणिज्जे' पुष्पैः । ' सक्करणिजे ' वस्त्रैः । 'सम्माणणिजे ' बहुमानविषयतया । 'कल्लाणं मङ्गलं देवयं चेइयं विनएणं पज्जुवासणिजे ' कल्याणमित्यादिबुद्धया विनयेन पर्युपासनीयं तत्र 'कल्याणम्' अर्थहेतुः 'मङ्गलम्' अनर्थप्रतिहतिहेतुः 'देवतं' देवः 'चैत्यम्' इष्टदेवताप्रतिमा 'दिव्वे' दिव्यं प्रधानं । 'सच्चे' सत्यं सत्यादेशत्वात् । 'सच्चोवाए' सत्यावपातं । 'सत्यसेवं' सेवायाः सफलीकरणात् ।
'सन्निहियपाडिहेरे' विहितदेवताप्रातिहार्यं । 'जागसहस्स भागपडिच्छए' यागाःपूजाविशेषाः ब्राह्मणप्रसिद्धाः तत्सहस्राणां भागम् - अंशं प्रतीच्छति आभाव्यत्वात् यत्तत्तथा, वाचनानन्तरे ‘यागभागदायसहस्सपडिच्छए' यागाः --पुजाविशेषाः भागा- विंशतिभागादयो दायाः-सामान्यदानान्येषां सहस्राणि प्रतीपच्छति यत्तत्तथा । 'बहुजणो' इत्यादि सुगमं, नवरं 'पुन्नभद्दचेइयं २' इति अत्र द्विर्वचनं भक्तिसम्भ्रमविवक्षयेति ।
७२
नू. (३) से णं पुन्नभद्दे चेइए एक्केणं महया वनसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, सेणं वनसंडे किण्हे किण्होभासे नीले नीलोभासे हरिए हरिओभासे सीए सीओभासे निद्धे निद्धोभासे तिब्वे तिब्वोभासे । किण्हे किण्हच्छाए नीले नीलच्छाए हरिए हरियच्छाए सीए सीयच्छाए निद्धे निद्धच्छाए तिब्वे तिव्बच्छाए घणकडि अकडिच्छाए रम्मे महामेहणिकुरंबभूए ।
वृ. 'सव्वओ समन्ता' इति सर्वतः - सर्व्वदिक्षु समन्तात् - विदिक्षु । 'किण्हे' त्ति कालवर्ण । 'किण्होभासे 'त्ति कृष्णावभासः कृष्णप्रभः, कृष्ण एवावभासत इति कृष्णावभासः । एवं 'नीले नीलोभासे' प्रदेशान्तरे, 'हरिए हरिओमासे' प्रदेशान्तरे एव, तत्र नीलो - मयूरगलवत्, हरितस्तु शुकपुच्छवत्, हरितालाभ इति वृद्धाः । 'सीए' त्ति शीतः स्पर्शापेक्षया, बल्याद्याक्रन्तत्वात् इति वृद्धाः । 'निद्धे' त्ति स्निग्धो न तु रूक्षः । 'तिव्वे' त्ति तीव्रो वर्णादिगुणप्रकर्षवान् ।
'किण्हे किण्हच्छाए 'त्ति, इह कृष्णशब्दः कृष्णच्छाय इत्यस्य विशेषणमिति न पुनरुक्तता, तथाहि - कृष्णः सन् कृष्णच्छायः, छाया चादित्यावरणजन्यो वस्तुविशेषः । 'घणकडियकडिच्छाए' त्ति अन्योऽन्यं शाखानुप्रवेशाद् बहलनिरन्तरच्छाय इत्यर्थ । 'महामेहणिकुरंबभूए' त्ति महामेघवृन्दकल्पः ।

Page #14

__७३
मूलं-३
मू. (३-वर्तते) ते णं पायवा मूलमंतो कंदमंतो खंभमंतो तयामंतो सालमंतो पवालमंतो पत्तमंतो पुप्फमंतो फलमंतो बीयमंतो अणुपुव्वसुजायरुइलवट्टभावपरिणयाएकखंधा अनेगसाला अनेगसाहप्प- साहविडिमा अनेगनरवामसुप्पसारिअअग्गेज्झघणविउलबद्धखंधा अच्छिद्दपत्ता अविरलपत्ता अवाईणपत्ताअनईअपत्ता नियजरढपंडुपत्ता नवहरियभिसंतपत्तभारंधकारगंभीरदरिसणिज्जा उवणिग्गयणवतरुपत्तपल्लवकोमलउज्जलचलंतकिसलयसुकुमालपवालसोहियवरंकुरग्गसिहरा।
निखं कुसुमिया निचं माइया निच्चं लवइया निचं थवइया निचं गुलइया निच्चं गोच्छिया निचं जमलिया निचं जुवलिया निच्चं विणमिया निच्चं पणमिया निचं कुसुमियमाइयलवइयथवइयगुलइयगोच्छियजमलियजुवलियविणमियपणमियसुविभत्तापिंडमंजरिवडिंसयधरा ।
सुयबरहिणमयणसालकोइलकोहंगकभिंगारककोंडलकजीवंतीजीव कणंदीमुहकविलपिंग लक्खकारंडचक्कवायकलहंससारसअनेगसउणगमिहुणविरइयसढुण्णइयमहुरसरणाइएसुरम्मे संपिडियदारियभमरमहकरिपहकरपरिलिन्तमत्तछप्पयकसमासवलोलमहरग-मगमंतगंजंतदेसभागे अभंतरपुष्फफले बाहिरपत्तोच्छण्णे पत्तेहियपुप्फेहि य उच्छण्णपडिवलिच्छण्णे साउफले निरोयए अकंटए नानाविहगुच्छगुम्ममंडवगरम्मसोहिए विचित्तसुहकेउभूए वावीपुक्खरिणीदीहियासुय सुनिवेसिय रम्मजालहरए।
वृ. 'ते णं पायव'त्ति यत्संबन्धाद् वनखण्ड इति । 'मूलमन्तो कन्दमन्तो' इत्यादीनि दश पदानि, तत्र कन्दो मूलानामुपरिवृक्षावयवविशेषो, मतुपप्रत्ययश्चेह भूम्नि प्रशंसायांवा। स्कन्धःस्थुङ । 'तयत्तित्वक्वल्कलं शाला-शाखाप्रवालः-पल्लवाङ्कुरः,शेषाणिप्रतीतानि । हरियमन्ते'त्ति क्वचिद् श्यते, तत्र हरितानि-नीलतरपत्राणि । 'अणुपुव्वसुजायरुइलवट्टभावपरिणय'त्ति आनुपूव्येर्ण-मूलादिपरिपाट्या सुष्टुजाता रुचिराः वृत्तविस्तारो वा येषां ते तथा ।
'अनेगनरवामसुणसारियअग्गेज्झघणविउलवट्ट(बद्ध)खंधे'त्ति अनेकाभिर्नरवामाभि सुप्रसारिताभिरग्राह्यो घनो-निबिडो विपुलो-विस्तीर्णो बद्धो-जातः स्कन्धो येषां ते तथा, वाचनान्तरेऽत्र स्थानेऽधिकपदान्येवं दृश्यन्ते–'पाईणडिणाययसाला उदीणदाहिणविच्छिण्णा ओणयनयपणयविप्पहाइयओलंबपलंबलंबसाहप्पसाहविडिमा अवाईणपत्ताअनुईण्णपत्ता' इति, अयमर्थ-प्राचीनप्रतीचीनयोः--पूर्वापरदिशोरायता दीर्घाशालाः-शाखा येषांतेतथा, उदीचीनदक्षिणयोः-उत्तरयाम्ययोर्दिशोर्विस्तीर्णाविष्कम्भवन्तो येषां ते तथा।
___ अवनता अधोमुखा नता-आनम्राः प्रणताश्च-नन्तुं प्रवृत्ताः विप्रभाजिताश्च विशेषतो विभागवत्यः अवलम्बा--धोमुखतया अवलम्बमानाः प्रलम्बाश्च-अतिदीर्घा (लम्बाः) शाखाः प्रशाखाश्च-यस्मिन् स तथाविधो विटपो येषां ते तथा, अवाचीनपत्राः-अधोमुखपर्णा अनुद्गीर्णपत्राः-वृत्ततया अबहिर्निर्गतपर्णा । अथाधिकृतवाचनाऽनुश्रि यते-'अच्छिद्दपत्ता' नीरन्ध्रपत्राः । 'अविरलपत्ता' निरन्तरदलाः।
'अवाईणपत्ता' अवाचीनपत्रा अधोमुखपलाशाः, अवातीनपत्रा वा–अवातोपहतबर्हा
'अणईयपत्ता' ईतिविरहितच्छदाः । निद्भूयजरढपंडुपत्ता' अपगतपुराणपाण्डुरपत्राः । 'नवहरियभिसंतपत्तभारंधकारगंभीरदरिसणिज्जा' नवेन हरितेन भिसंतत्ति-दीप्यमाने पत्रभारेण

Page #15

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम् - ३
-दलचयेनान्धकारा-अन्धकारवन्तः अत एव गम्भीराश्च दृश्यन्ये ये ते तथा । 'उवनिग्गयनवतरुणपत्तपल्लवकोमलउज्जलचलंतकिसलयकुमालपवालसोहियवरंकुरग्गसिहरा' उपनिर्गतैर्नवतरुणपत्रपल्लवैः - अत्यभिनवपत्रगुच्छैः तथा कोमलोज्ज्वलैश्चलद्भिः किशलयैः - पत्रविशेषैः तथा सुकुमारप्रवालैः शोभितानि वराङ्कुराणि अग्रशिखराणि येषां ते तथा । इह च अङ्कुरप्रवालपल्लवकिसलय पत्राणामल्पबहुबहतरादिकालकृतावस्थाविशेषाद्विशेष: सम्भाव्यत इति ।
७४
'निचं कुसुमिया' इत्यादि व्यक्तं, नवरं 'माइय'त्ति मयूरिताः 'लवइय'त्ति पल्लविताः 'थवइय'त्ति स्तबकवन्तः 'गुलइया' गुल्मवन्तः 'गोच्छिया' जातगुच्छाः, यद्यपि च स्तवकगुच्छयोरविशेषो नामकोशेऽधीतस्तथाऽपीह पुष्पपत्रकृतो विशेषो भावनीयः, 'जलमिय'त्ति यमलतयासमश्रेणितया व्यवस्थिताः, 'जुवलिय'त्ति युगलतया स्थिताः, 'विणमिय'त्ति विशेषेण फलपुष्पभारेण नताः, 'पणमिय'त्ति तथैव नन्तुमारब्धाः, प्रशब्दस्यादिकम्र्म्मार्थत्वात् । 'निच्चं कुसुमियमाइयलवइयथवइयगुलइयगोच्छियजमलियजुवलियविणमियसुविभत्तपिंडिमंजरिवडिंसयधर' त्ति केचित् कुसुमिताद्येकैकगुणयुक्ताः अपरे तु समस्तगुणयुक्ताः, ततः कुसुमिताश्च ते इत्येवं कर्म्मधारयः, नवरं सुविभक्ताः सुविविक्ताः सुनिष्पन्नतया पिण्डयो - लुब्यो मञ्जर्य्यश्च प्रतीतास्ता एव अवतंसकाः - शेखरकास्ता धारयन्ति ये ते तथा ।
'सुयवरहिणमयणसाललोइलकोहंगकभिंगारककोंडलकजीवंजीव
कनंदीमुहकविलपिंग
लक्खकारंडचक्कवायकलहंससारसअनेग सणगणमिहुणविरइयसहुण्णइयमहुरसरणाइए' शुकादीनां सारसान्तानामनेकेषां शकुनगणानां मिथनैर्विरचितं शब्दोन्नतिकं च- उन्नतिशब्दकं मधुरस्वरं च नादितंलपितं यस्मिन् स तथा, वनखण्ड इति प्रकृतम् । 'सुरम्मे' अतिशयरमणीयः । संपिंडियदरियभमरमहुकरिपहकरपरिलिन्तमत्तछप्पय कुसुमासवलोलमहुरगुमगुमंतगुंजंतदेसभागे' संपिण्डिताः प्तानां भ्रमरमधुकरीणां वनसत्कानामेव पहकरत्ति - निकरा यत्र स तथा, परिलीयमाना–अन्यत आगत्य लयं यान्तो मत्तषटपदाः कुसुमासवलोलाः- किञ्जल्कलम्पटाः मधुरं गुमगुमायमानाः गुञ्जन्तश्च - शब्दविशेषं विदधानाः देशभागेषु यस्य स तथा, ततः कर्म्मधारयः ।
'अब्मन्तरपुप्फफले बाहिरपत्तोच्छष्णे पत्तेहि य पुष्फेहि य उच्छन्नपडिवलिच्छन्ने' अत्यन्तमाच्छादित इत्यर्थः, एतानि त्रीण्यपि क्वचिद्वृक्षाणां विशेषणानि दृश्यन्ते- 'साउफले' त्ति मिष्टफलः, 'निरोयए' त्ति रोगवर्जितः, 'अकण्टक' इति । कचित् 'नानाविहगुच्छगुम्ममंडवगरम्मसोहिए 'ति तत्र गुच्छा - वृत्ताक्यादयो गुल्मा - नवमालिकादयो मण्डपका - लतामण्डपादयः 'रम्मे'त्ति कवचिन्न दृश्यते । 'विचित्तसुहकेरभूए' विचत्रान् शुभान् केतून् ध्वजान् भूतः - प्राप्तः 'विचित्तसुहसे उकेउबहुले' त्ति पाठान्तरं तत्र विचित्राः शुभाः सेतवः - पालिबन्धा यत्र केतुबहुलश्च यः स तथा । 'वावीपुक्खरिणीदीहियासु य सुनिवेसियरम्मजालहरए' वापीषु चतुरनसु पुष्करिणीषु - वृत्तासु पुष्करवतीषु वा दीर्घकासुच - ऋजुसारणीषु सुष्ठु निवेशितानि रम्याणि जालगृहकाणि
यत्र स तथा ।
मू. (३- वर्तते) पिंडिमणीहारिमसुगंधिसुहसुरभिमनहरंच महया गंधद्धणिं मुयंता नानाविहगुच्छगुम्ममंडवकधरकसु हसेउकेउबहला अनेगरहजाणजुग्गसिवियपविमोयणा सुरम्मा पासादीया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा ।

Page #16

मूलं-३
७५ . 'पिंडिमणीहारिमसुगंधिसुहसुरभिमणहरं च महया गंधद्धणिं मुयंता' पिण्डिमनिहारिमां-पुद्गलसमूहरूपां दूरदेशगामिनींचसुगन्धिंच-सद्गन्धिकांशुभसुरभिभ्योगन्धान्तरेभ्यः सकाशान्मनोहरा या सा तथा तांच, महता मोचनप्रकारेण विभकतिव्यत्ययान्महती वा गन्ध एव ध्राणिहेतुत्वात्तृप्तिकारित्वाद्गन्धप्राणिस्तां मुञ्चन्त इति वृक्षविशेषणम् । एवमितोऽन्यान्यपि 'नानाविहगुच्छगुम्ममंडवकघरकसुहसेउकेउबहुला' नानाविधागुच्छाः गुल्मानि मण्डपका गृहकाणि चयेषां सन्तिते तथा, तथा शुभाः सेतवो-मार्गाआलवालपाल्योवाकेतवो-ध्वजाबहुला-बहवो येषां ते तथा, ततः कर्मधारयः । अनेगरहजाणजुग्गसिवियपविमोयणा' अनेकेषां रथादीनामधोऽतिविस्तीर्णत्वात् प्रविमोचनं येषु ते तथा ।
'सुरम्मा पासाइया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूव'त्ति एतान्येव वृक्षविशेषणानि वनखण्डविशेषणतया वाचनान्तरेऽधीतानि ।
मू. (१) तस्स णं वनसंडस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एके असोगवरपायवे पन्नते, कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूले मूलमंते कंदमंते जाव पविमोयणे सुरम्मे पासादीए दरिसणिज्जे अभिरुवे पडिलवे
वृ. 'तस्स णं वनसंडस्से' त्यादौ अशोकपादपवर्णके कवचिदिदमधिकमधीयते'दूरोवगयकंदमुलवट्टलङ्कसंठियसिलिट्टयणमसिणणिद्धसुजायनिरुवहउब्विद्धपवरखंधी' दूरोपगतानि अत्यर्थं भूम्यामवगाढानि कन्दमूलानि-प्रतीतानि यस्य स तथा, वृत्तो-वर्तुलो, लष्टो-मनोज्ञः, संस्थितो-विशिष्टसंस्थानः,श्लिष्टः-सातो, घनो-निबिडो, मसृणः-अपरुषः, स्निग्धः-अरूक्षः, सुजातः-सुजन्मा, निरुपहतो-विकारविरहित,उविद्धः अत्यर्थमुच्चः,प्रवरःप्रधानः,स्कन्धः-स्थुडं यस्य स तथा, इन्प्रत्ययश्च समासान्तः।
'अनेगनरपवरभुयागेज्झो' अनेकनराणां प्रवरभुजैः-प्रलम्बबाहुभिर्वामाभिरित्यर्थः, अग्राह्यः-अनाश्लोष्यो यः सतथा, 'कुसुमभरसमोनमंतपत्तलविसालसालो' कुसुमभरेण समवनमन्त्यः पत्रलाः-पत्रवत्यः विशालाः शाला यस्यस तथा। 'महुकरिभमरगण-गुमगुमाइयनिलिंतउडिंतसस्सिरीए' मधुकरीभ्रमरगणेन-लोकरूढिगम्येन, 'गुमगुमाइन्त'त्ति कृतगुमगुमेतिशब्देन, नीलीयमानेन-निविशमानेन, उड्डियमानेन च-उत्पतता सश्रीकः-सशोभो यः स तथा । 'नानासउणगणमिहुणसमुहुरकण्णसुहपलत्तसद्दमुहरे नानाविधानांशकुनिगणानांयानिमिथुनानि तेषां सुमधुरः कर्ण सुखश्च यः प्रलप्तशब्दस्तेनमधुरइवमधुरो-मनोज्ञोयः सतथा । अथाधिकृतवाचना-'कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूले कुशा-दर्भाविकुशा-वल्व (ल) जादयस्तैर्विशुद्धं-विरहितं वृक्षानुरूपं वृक्षविस्तरप्रमाणमित्यर्थो मूलं-समीपं यस्य स तथा ।
'मूलमंते' इत्यादिविशेषणानि पूर्वद्वाच्यानि, यावत् पडिलवे।
मू. (४-वति) से णंअसोगवरपायवे अन्नेहिं बहूहिं तिलएहिं लउएहिं छत्तोवेहि सिरीसेहिं सत्तवन्नेहिं दहिवन्नेहिलो हिंधवेहिं चंदणेहिं अज्जुणेहिंजीवेहिं कुडहिंसव्वेहि फणसेहिं दाडिमेहिं सालेहिं तालेहिं तमालेहिं पियएहिं पियंगूहिं पुरोवगेहिं रायरुक्खेहिं नंदिरुक्खेहिं सब्बओ समंता संपरिखिते
तेणं तिलया लवइया जाव नंदिरुक्खा कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूला मूलमंतो कंदमंतो

Page #17

७६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-४ एएसिं वन्नओ भाणियब्वो जाव सिबियपविमोवणा सुरम्मा पासादीया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा, ते णं तिलया जाव नंदिरुक्खा अन्नेहिं बहूहिँ पउमलयाहिं नागलयाहिं।
असोअलयाहिं चंपगलयाहिं चूयलयाहिं वनलयाहिं वासंतियलयाहिं अइमुत्तयलयाहिं कुंदलयाहिं सामलयाहिं सव्वओ समंता संपरिखित्ता, ताओ णं पउमलयाओ निच्चं कुसुमियाओ जाव वडिंसयधरीओ पासादीयाओ दरिसणिज्जाओ अभिरुवाओ पडिरूवाओ॥
१.सोऽशोकवरपादपः अन्यैर्बहुभिस्तिलकैलकुचैरछत्रोपैः शिरीषैः सप्तपणे अयुक्छदपर्यायरयुक्पत्रनामकैः दधिपणे लोधैः धवैः चन्दनैः-मलयजपर्यायरर्जुनः ककुरापर्यायः नीपैः-कदम्बैः कुटजैः-गिरिमल्लिकापर्यायः सव्यैः पनसैर्दाडिमैः शालैः-सर्जपर्यायस्तालैःतृणराजपर्यायः तमालैः प्रियकैः-असनपर्यायः प्रियङ्गुभिः-श्यामपर्यायैः पुरोपगैः राजवृक्षैः नन्दिवृक्ष-रूढिगम्यैः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्त इत्यादि सुगममापद्मलताशब्दादिति।
___ 'पउमलयाहिं'ति पद्मलताः-स्थलकमलिन्यः पद्मकाभिधानवृक्षलता वा, नागादयो वृक्षविशेषास्तेषां लताः-तनुकास्त एव, तत्राशोकः-कथेल्ली चूतः-सहकारः वनः-पीलुकः, वासन्तीलता अतिमुक्तकलताश्च य्यप्येकार्था नामकोशेऽधीतास्तथाऽपीह भेदो रूढितोऽवसेयः, श्यामा प्रियङ्गु, शेषलता रूढिगम्याः, इह लतावर्णकानन्तरमशोकवर्णकं पुस्तकान्तरे इदमधिकमधीयते-'तस्स णं असोगवरपायवस्स उवरिबहवे अडअट्ठमंगलगा पन्नत्ता' अष्टावष्टाविति वीप्साकरणाप्रत्येकं तेऽष्टावित्ति वृद्धाः, अन्ये त्वष्टाविति सङ्ख्या, अष्टमङ्गलकानीति च संज्ञा ।
तंजहा-सोवत्थिय १ सिरिवच्छ २ नंदियावत्त ३ वद्धमाणग ४ भद्दासण ५ कलस ६ मच्छ७ दप्पणा ८, तत्र श्रीवत्सः तीर्थङ्करहृदयावयवविशेषाकारो, नन्द्यावर्त-प्रतिदिग्नवकोणः स्वस्तिविशेषो रूढिगम्यो, वर्द्धमानकं-शरावं, पुरुषारूढः पुरुष इत्यन्ये, भद्रासनं-सिंहासनं, दर्पणः-आदर्श, शेषाणि प्रतीतानि ।
____ 'सव्वरयणामया' 'अच्छाः' स्वच्छाःआकाशस्फटिकवत्, 'सण्हा' श्लक्ष्णाः श्लक्ष्णपुद्गलनिवृतत्वात्, मण्हा मसृणाः, 'घटा घृष्या इवघृष्टा खरशानया प्रतिमेव मठ्ठा' मृष्टाः सुकुमारशानया प्रतिमेव प्रमार्जनिकयेववाशोधिताः,अतएव 'निरया' नीरजसः रजोरहिताः निर्मलाः' कठिनमलरहिताः 'निप्पंका' आर्द्रमलरहिताः 'निकंकडच्छाया' निरावरणदीप्तयः 'सप्पहा' सप्रभाः 'समिरीया' सकिरणाः ‘सउनोया' प्रत्यासन्नवस्तुद्योतकाः 'पासादीया ४।।
'तस्सणंअसोगवरपायवस्सउवरिबहवे किण्हचामरज्झया' कृष्णवर्णचामरयुक्तध्वजाः 'नीलचामरज्झया लोहियचामरज्झया सुकिल्लचामरज्झया हालिद्दचामरज्झया अच्छा सण्हा' 'रुप्पपट्टा' रौप्यमयपताकापटाः वइरामयदंडा' वज्रदण्डाः ‘जलयामलगंधिया' पद्मवत् निर्दोषगन्धाः 'सुरम्मापासादीया' 'तस्सणं असोगवरपायवस्स' 'उवरि' उपरिष्टत् 'बहवे' 'छत्ताइच्छत्ता' उपर्युपरिस्थिताऽऽतपत्राणि 'पडागाइपडाया' पताकोपरिस्थितपताकाः 'घण्टाजुयला चामरजुयला' 'उप्पलहत्थगा' नीलोत्पलकलापाः ।
'पउमहत्थगा' पद्मानिरविबोध्यानि 'कुमुयहत्थगा' कुमुदानिचन्द्रबोध्यानीति, 'कुसुमहत्थय'त्ति पाठान्तरं 'नलिमहत्थगा सुभगहत्थगा सोगंधियहत्थगा' नलिनादयः पद्मविशेषा रूढिगम्याः, 'पुंडरीयहत्थया' पुण्डरीकाणि-सितपद्मानि 'महापुंडरीयहत्था' महापुण्डरीकाणि

Page #18

७७
मूलं-४ तान्येव महान्ति 'सयपत्तहत्था सहस्सपत्तहत्था सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ।
मू. (५) तस्सणं असोगवरपायवस्स हेटाईसिंखंधसमल्लीणे एत्थणं महं एके पुढविसिला पट्टए पनत्ते, विखंभायामउस्सेहसुप्पमाणे किण्हे अंजणघणकिवाणकुवलयहलधरकोसेखागासकेसकज्जलंगीखंजणसिंग भेदरिठ्ठयजंबूफलअसणकसणबंधणणीलुप्पलपत्तनिकरअयसिकुसुमप्पगासे मरकतमसारकलित्तणयणकीयरासिवण्णे निद्धधणे।
अट्टसिरे आयंसयतलोवमे सुरम्मे ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ते आईणगरूय वुरणवनीततूलफरिसे सीहासणसंठिए पासादीए दरिसणिज्जे अभिरुवे पडिलवे ।।
वृ.अथाधिकृतवाचनाऽऽश्रियते'ईसिखंधसमल्लीणे' मनाक्स्कन्धासन्न इत्यर्थः । एत्थ णमहंएक्के' इत्यत्र एत्थ णंतिशब्दः अशोकवरपादपस्य यदधोऽत्रेत्येवं सम्बन्धनीयः । 'विक्खंभायामउस्सेहसुप्पमाणे' विष्कम्भः-पृथुत्वम्, आयामो-दैर्ध्यम्, उत्सेध उच्चत्वमेषु सुप्रमाण-उचितप्रमाणेयः सतथा किण्हे ति कालः, अतएव 'अंजणकवाणकुवलयहलधरकोसेडागासकेसकज्जलंगीखंजणसिंगभेदरिट्ठयजंबूफलअसणकसणबंधणनीलुप्पलपत्तनिकरअयसिकुसुमप्पगासेस'नील इत्यर्थ, तत्रअञ्जनकोवनस्पतिविशेषः हलधरकोसेजं-बलदेववस्त्रंकजलाङ्गी-कजलगृहं शृङ्गभेदःमहिषादिविषाणच्छेदः रिष्ठकं-रत्नम् अशनको बीयकाभिधानो वनस्पति सनबन्धनंसनपुष्पवृन्तं।
___ 'मरकयमसारकलित्तनयनकीयरासिवण्णे' मरकतं--रत्नं मसारो-मृणीकारकः पाषाणविशेषः, स चात्र कषपट्टः सम्भाव्यते, कलित्तंति-कटित्रं कृत्तिविशेषः नयनकीकानेत्रमध्यतारा तद्राशिवर्ण काल इत्यर्थः । निद्धधणे' स्निग्धधनः अट्ठसिरे' अष्टशिराः अष्टकोण इत्यर्थः। आयंसयतलोवमे सुरम्मे ईहामियउसमतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ते' ईहामृगाः-वृकाः व्यालकाः-श्वापदभुजगाः। _ 'आईणगस्यबूरनवनीयतूलफरिसे' आजिनकं-चर्ममयवस्तर रूतं-प्रतीतं बूरोवनस्पतिविशेषः तूलम्-अर्कतूलं सीहासणसंठिए-सिंहासनाकारः, पासादीए जाव पडिरूवेति वाचनान्तरे पुनः शिलापट्टकवर्णकः किञ्चिदन्यथा दृश्यते, स च संस्कृत्यैव लिख्यतेअञ्जनकधनकुवलयहलधरकौशेयकैः सहशः, घनो मेघ इत्यर्थः, आकाशकेशकजलक-केतनेन्द्रनीलातसीकुसुमप्रकाशः, कर्केतनेन्द्रनीले रत्नविशेषौ, भृङ्गाञ्जनशृङ्गभेदरिष्ठकनील-गुलिकागवलातिरेकभ्रमरनिकुरुम्बभूतः' भृङ्गः-कीटविशेषोऽङ्गारविशेषो वा अञ्जनं-सौवीराजनं शृङ्गभेदोविषाणच्छेदो विषाणविशेषो वा, रिष्ठः काकः फलविशेषो वा, अथवाऽरिष्ठनीले रत्नविशेषौ गुलिका-वर्णद्रव्यविशेषो गवलं-महिषशृङ्गम् ।
एतेभ्योऽतिरेको नलतयाऽतिरेकवान् यः स तथा, स चासौ भ्रमरनिकुरुम्बभूतश्चेति कर्मधारयः, निकुरुम्बः-समूहः, जम्बूफलासनकुसुमबन्धननीलोत्पलपत्रिनिकरमरकताशासकनयनकीकाराशिवर्ण' आशासको-वृक्षविशेषः । स्निग्धोःधनोऽत एवाशुषिरः, 'रूपकप्रतिरूपदर्शनीयः' रूपकैः प्रतिरूपो-रूपवान् अत एव दर्शनीयश्च दर्शनयोग्यो यः स तथा, मुक्ताजालखचितान्तका-मुक्ताजालकपरिगतप्रान्त इत्यर्थः॥

Page #19

७८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-६ मू. (६) तत्थ णं चंपाए नयरीए कूणिए नामं राया परिवसइ, महयाहिमवतंमहतमलयमंदरमिहंदसारे अचंतविसुद्धदीहरायकुलवंशसुप्पसूए निरंतररायलक्खणविराइअंगमंगे बहुजणबहुमाणे पूजिए सव्वगुणसमिद्धे खत्तिए मुइए मुद्धाहिसित्ते माउपिउसुजाए दयपत्ते सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे खेमंधरे ममुस्सिंदे जनवयपिया जनवयपाले जनवयपुरोहिए
__-सेउकरे केउकरे नरपवरे पुरिसवरे पुरिससीहे पुरिसवग्घे पुरिसासीविसे पुरिसपुंडरीए पुरिसवरगंधहत्थी अद्दे दित्ते वित्ते विच्छिन्नविउलभवनसयनासनजाणवाहणाइण्णे बहुधणबहुजायरुवरयते आओगपओगसंपउत्ते विच्छड्डिअपउरभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूते
___ -पडिपुन्नजंतकोसकोट्ठागारउधागारे बलवं दुब्बलपञ्चामित्ते ओहयकंटयं निहयकंटयं मलिअकंटयं उद्धियकंटयं अकंटयं ओहयसत्तुं निहयसतुं मलियसत्तुं उद्धिअसत्तुं निजियसत्तुं पराइअसतुंववगयदुभिक्खंमारिभयविष्पमुक्कखेमंसिवं सुभिक्खं पसंतडिंबडमरंरजंपसासेमाणे विहरइ।
वृ.राजवर्णके लिख्यते-‘महयाहिमवंतमहंतमलयमंदरमहिंदसारे महाहिमवानिवमहान् शेषराजपर्वतापेक्षया, तथा मलयः-पर्वतविशेषो मन्दरो-भेरु महेन्द्रः-पर्वतविशेषः शक्र वा, तद्वत्सारः-प्रधानोयःसतथा। 'अञ्चन्तविसुद्धदीहरायकुलवंससुप्पसूए अत्यन्तविशुद्धो-निर्दोषो दीर्घ-चिरकालीनो यो राज्ञां कुलरूपो वंशस्तत्र सुष्टु प्रसूतो यः स तथा । 'निरंतरं रायलक्खणविराइयंगमंगे' राजलक्षणैः-स्वस्तिकादिभि विराजितमङ्गमङ्गं-गात्रं यस्य स तथा, मकारस्तु प्राकृतशैलीप्रभवः।
" “मुइए'तिमुदितःप्रमोदवान्, अथवा निर्दोषमातृको, यदाह-“मुइओजोहोइजोमिसुद्धोत्ति 'मुद्धाहिसित्ते'त्ति पितृपितामहादिभि राजभिर्वा यो राज्येऽभिषिक्तः । 'माउपिउसुजाए'त्ति पित्रोविनीततयासत्पुत्रः। दयपत्तेत्ति प्राप्तकरणागुणः । सीमंकरे त्तिसीमाकारी, मर्यादीकारीत्यर्थ 'सीमंधरे'त्तिकृतमर्यादापालकः । एवं 'खेमंकरे खेमंधरे'त्तिक्षेमं पुनरनुपद्रवता। 'मणुस्सिदे'त्ति मनुजेषु परमेश्वरत्वात्। _ 'जनवयपिय'त्ति जनपदानां पितेव हितत्वात् । 'जनवयपाले ति तद्रक्षकत्वात् । 'जनवयपुरोहिए' जनपदस्य शान्तिकरत्वात् । 'सेउकरे'त्ति मार्गदर्शक इत्यर्थ । 'केउकरे'त्ति अद्भुतकार्यकारित्वेन चिह्नकारी । 'नरपवरे'त्ति नराः प्रवरा अस्येतिकृत्वा। _ 'पुरिसवरे'त्ति पुरुषाणां मध्ये प्रधानत्वात् । 'पुरिससीहे'त्ति क्रूरत्वात् । 'पुरिसवग्घे'त्ति शेषेसति रौद्ररूपत्वात्। 'पुरिसासीविसे 'त्तिपुरुषश्चासावाशीविषयश्चपुरुषाशीविषः,आशीविषश्च सर्पः, कोपसाफल्यकरणसामर्थ्यात् । 'पुरिसपुंडरीए'त्ति सुखार्थिनां सव्यत्वात्, पुण्डरीकं च सितप । 'पुरिसवरगंधहत्थी' प्रतिराजगजभञ्जकत्वात् । ‘अड्डे'त्तिसमृद्धः 'दित्ते'त्तिहप्तो दर्पवान् 'वित्ते'त्ति प्रसिद्धः।
'विच्छिन्नविउलभवनसयनासमजाणवाहणाइण्णे'त्ति विस्तीर्णानि-विस्तारवन्ति विपुलानि-प्रभूतानि भवनशयनासनानि प्रतीतानियस्यसतथा, यानवाहनानि-रथाश्वादीनि, आकीर्णानि-गुणाकीर्णानि यस्य स तथा, ततः कर्मधारयः, अथवा विस्तीर्णविपुलभवनानि

Page #20

मूलं-६
७९
शयनासनयानवाहनाकीर्णानि यस्य स तथा । 'बहुधणबहुजायरूवरयते' बहु-प्रभूतं धनंगणिमादिकं बहुनी च जातरूपरजते सुवर्णरीप्ये यस्य स तथा 'आओगपसोगसंपत्ते' आयोगस्यअर्थलाभस्य प्रयोगा- उपायाः सम्प्रयुक्ताः - व्यापारिता येन, तेषु वा सम्प्रयुक्तो - व्यापतोयः स तथा -
'विच्छाड्डियपउरभत्तपाणे' विच्छर्दिते- त्यक्ते बहुजनभोजनदानेनाविशिष्टोच्छिष्टसम्भवात् सञ्जातविच्छद्दे वा नानाविधे प्रचुरे भक्तपाने - भोजनपानीये यस्य स तथा । 'बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूए' बहवो दासीदासा गोमहिषगवेलकाञ्च प्रभूता यस्य स तथा, गवेलकाउरभ्राः । 'पडिपुन्न जंतकोसकोट्टागाराउधागारे' प्रतिपूर्णानि यन्त्राणि च पाषाणक्षेपयन्त्रादीनि कोशी - भाण्डागारः कोष्ठागारश्च धान्यगृहं आयुधागारश्च-प्रहरणशाला यस्य स तथा ।
'बलवं’ति प्रभूतसैन्यः । ‘दुब्बलपञ्चामित्ते' दुर्बलाः प्रत्यमित्राः - प्रातिवेश्मिकनृपा यस्य स तथा । 'ओहयकंटयं' ति उपहता-विनाशिताः कण्टकाः - प्रतिस्पर्द्धिगोत्रजा यत्र राज्ये तत्तथा, क्रियाया वा विशेषणमेतत्, एवमन्यान्यपि, नवरं निहताः - कृतसमृद्धयपहाराः, मलिताः - कृतमानभङ्गाः, उद्धृता - देशान्निर्वासिताः, अत एवाविद्यमाना इति ।
तथा शत्रवः - अगोत्रजाः निर्जिताः --स्वसौन्दर्यातिशयेन परिभूताः, पराजितास्तु तद्विधराज्योपार्जने कृतसम्भावनाभङ्गाः, 'ववगयदुब्मिखं मारिभयविष्यमुक्क' मिति व्यक्तम् । 'पसंतडिंबडमरं' ति डिम्बाः - विघ्नाः डमराणि - राजकुमारादिकृतवैराज्यादीनि, 'पसंताहियडमरं त्ति क्वचित्पाठः, तत्राहितडमरंशत्रुकृतविड्वरोऽधिकविड्वरो वा । 'रज्जं पसासेमामे 'त्ति प्रशासयन्पालयन् 'पसाहेमाणे 'त्ति कचित्पाठः, तत्राप्ययमेवार्थ, 'विहरति' वर्तते ॥
मू. (७) तस्स णं कोणियस्स रन्नो धारिणी नामं देवी होज्जा, सुकुमालपाणिपाया अहीनपडिपुन्नपंचिंदियसरीरा लकखणवंजणगुणोववेआ माणुम्माणप्पमामपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगी ससिसोमाकारकंतपियदंसणा सुरूवा करयलपरिमिअपसत्थतिबलियवलियमज्झा कुंडलुल्लिहिअगंडलेहा कोमुइरयणियरविमलपडिपुन्नसोमवयणा ।
सिंगारागारचारुवेसा संगयगयहसि अभणिअविहिअविलाससललि असंलावणिउणजुत्तोवयारकुसला पासादीआ दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा, कोणिएणं रन्ना भंभसारपुत्तेणं सद्धिं अनुरत्ता अविरत्ता इट्ठे सद्दफरिसरसरूवगंधे पंचविहे माणुस्सए कामभोए पचणुब्बवमाणी विहरति ।
वृ. राज्ञीवर्णके लिख्यते - 'अहीनपडिपुन्पंचिंदियसरीरा' क्वचित्तु 'अहीनपुन्नपंचिंदियसरीरा' अहीनानि - अन्यूनानि लक्षणतः, पूर्णानि - स्वरूपतः, पुण्यानि वा - पवित्राणि पञ्चापीन्द्रियाणि यत्र तत्तथाविधं शरीरं यस्याः सा तथा । 'लक्खणवंजणगुणोववेया' लक्षणानिस्वस्तिकचक्रादीनि व्यञ्जनानि - मषीतिलकादीनि तेषां यो गुणः - प्रशस्तत्वं तेनोपपेता युक्ता या सा तथा ।
'माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगी' तत्र मानं - जलद्रोणप्रमाणता, कथम् ? - जलस्यातिभृते कुण्डे प्रमातव्यमानुषे निवेशिते यज्जलं निस्स (ति तद्यदि द्रोणमानं स्यात्तदा तन्मानुषं मानप्राप्तमुच्यते, तथा उन्मानम् - अर्द्धभारप्रमाणता, कथम् ?, तुलारोपितं मानुषं यद्यर्द्धभारं तुलति तदा तदुन्मानप्राप्तमित्युच्यते, प्रमाणं तु-स्वाङ्गुलेनाष्टोत्तरशतोच्छ्रयता, ततश्च मानोन्मान

Page #21

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-७
प्रमाणैः प्रतिपूर्णानि - अन्यूनानि सुजातानि - सुनिष्पन्नानि सर्वाण्यङ्गानि - शिरः प्रभृतीनि यत्र तत्तथाविधं सुन्दरम - शरीरं यस्याः सा तथा । 'ससीसोमाकारकंतपीयदंसणा' शशिवत्सौम्याकारं - कान्तं च-- कमनीयमत एव च प्रियं-वल्लभं ष्टृणां दर्शनं रूपं यस्याः सा तथा ।
अत एव 'सुरूव'त्ति शोभनरूपा । 'करयलपरिमिअपसत्यतिवलियवलियमज्झा' करतलपरिमितो - मुष्टिग्राह्यः प्रशस्तः- शुभस्त्रिवलिको वलित्रययुक्तो वलितः - सञ्जातवलिर्मध्यो- मध्यभागो यस्याः सा तथा । 'कुंडलुल्लिहियगंडलेहा' कुण्डलाभ्यामुल्लिखिता गण्डलेखाः- कपोलपत्रवल्यो यस्याः सा तथा, 'कुण्डलोल्लिखितपीनगण्डलेखे 'ति पाठान्तरं, व्यक्तं च । 'कोमुइर-यणियरविमलपडिपुन्नसोमवयणा' कौमुदीचन्द्रिका कार्तिकी वा तत्प्रधानस्तस्यां वा यो रजनीकरः -- चन्द्रस्तद्वद्विमलं प्रतिपूर्णं सौम्यं च वदनं यस्याः सा तथा । 'सिंगारागारचारुवेसा' शृङ्गारस्य–रसविशेषस्यागारमिव-स्थानमिव चारु - शोभनो वेषो - नेपथ्यं यस्याः सा तथा, अथवा शृङ्गारो-मण्नभूषणाटोपस्तप्रधानः आकारः - संस्थानं चारुश्च वेषो यस्याः सा तथा ।
८०
'संगयगयहसिय भणियविहियविलाससललियसंलावणिउणजुत्तोवयारकुसला' सङ्गता - उचिता गतहसितभणितविहितविलासा यस्याः सा तथा, तत्र विहितं चेष्टितं विलासोनेत्रचेष्टा, तथा सह ललितेन - प्रसन्नतया ये संलापाः - परस्परभाषणलक्षणास्तेषु निपुणा या सा तथा, तथा: क्ताः - सङ्गता ये उपचारा -लोकव्यवहारास्तेषु कुशला या सा तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः । कचिदिदमन्यथा दृश्यते-'सुंदरथणजघणवयनकरचरणनयनलावण्णविलासकलिया' व्यक्तमेव, नवरं जघनं - पूर्वकटीभागः लावण्यम् - आकारस्य स्पृहणीयता विलासः - स्त्रीणां चेष्टाविशेषः आह च
119 11
"स्थानासनगमनानां हस्तभ्रूनेत्रकर्मणां चैव ।
उत्पद्यते विशेषो यः श्लिष्टः स विलासः स्यात् ॥” इति ।
तथा 'कोणिएणं रन्ना रद्धिं अणुरता अविरत्ता इट्ठे सद्दफरिसरसरूवगंधे पंचविहए माणुस्सए कामभोए पञ्चणुब्भवमाणी विहरति' व्यक्तमेव, नवरं अनुरक्ता, अनुरज्य न विप्रेयेऽपि विरक्ततां गतेत्यर्थः ।
मू. (८) तस्स णं कोणिअस्स रन्नो एक्के पुरिसे विउलकयवत्तिए भगवओ पवित्तिवाउए भगवओ तद्देवसिं पवित्तिं णिवेएइ ।
तरसणं पुरिसस बहवे अण्णे पुरिसा दिन्नभत्तिभत्तवेअणा भगवओ पवित्तिवाउआ भगवओ तद्देवसियं पवित्तिं निवेदेति ॥
बृ. 'तरसण' मित्यादी विउलकयवित्तिए' त्ति विहितप्रभूतजीविक इत्यर्थः, वृत्तिप्रमाणं चेदम्-अर्द्धत्रयोदशरजतसहस्राणि यदाह - " मंडलियाण सहस्सा पीईदाणं सयसहस्सा" । 'पवित्तिवाउए' त्ति प्रवृत्तिव्यापृतो - वार्ताव्यापारवान्, वार्तानिवेदक इत्यर्थः ।
‘तद्देवसिअं’ति दिवसे भवा दैवसिकी सा चासौ विवक्षिता - अमुत्र नगरादावागतो विहरति भगवानित्यादि रूपा, दैवसिक चेति तद्दैवसिकी, अतस्तां निवेदयति । 'तस्स ण' मित्यादि तत्र 'दिन्नभतिभत्तवेयण' त्ति दत्तं भृतिभक्तरूपं वेतनं मूल्यं येषां ते तथा, तत्रभृति - कार्षापणादिका भक्तं च-भोजनमिति ॥

Page #22

मूलं - ९
मू. (९) तेणं कालेणं तेणं समएणं कोणिए राया भंभसारपुत्ते बाहिरियाए उवडाणसालाए अणेगगणनायगदंडनायगराईसरतलवरमाडंबि अकोडंबिअमंतिमहामंतिगणगदोवारिअअमाचेडपीढमद्दनगरनिगमसेट्ठिसेणावइसत्थवाहदूतसंधिवाल सद्धिं संपरिवुडे विहरइ ।।
८१
वृ. 'भंभसारपुत्ते ' त्ति श्रेणिकराजसूनुः । 'अनेगगणे' त्यादि, अनेके ये गणनायकाःप्रकृतिमहत्तराः, दण्डनायकाः - तन्त्रपालाः राजानो - मण्डलिका ईश्वरा - युवराजाः, मतान्तरेणाणिमाद्यैश्वर्ययुक्ताः, तलवराः - परितुष्टनरपतिप्रदत्तपट्टबन्धविभूषिताः राजस्थानीयाः, 'माsबिया' छिन्नमडम्बाधिपाः, 'कोडंबिया' कतिपयकुटुम्बप्रभवोऽवलगकाः मन्त्रिणः प्रतीताः महामन्त्रिणो - मन्त्रिमण्डलप्रधानाः ष हस्तिसाधनोपरिका इति वृद्धाः, गणका - ज्योतिषिकाः, भाण्डागारिका इति वृद्धाः, दौवारिकाः -- प्रतीहाराः राजदौवारिका वा, -
- अमात्या-राज्याधिष्ठायकाः, चेटा:- पादमूलिकाः, पीठमर्दा - आस्थाने आसनासन्नसेवकाः, वयस्या इत्यर्थः, नगरं - नगरवासिप्रकृतयः, निगमाः- कारणिकाः वणिजो वा, श्रेष्ठिनःश्रीदेवताध्यासितसौवर्णपट्टविभूषितोत्तमाङ्गाः, सेनापतयो - नृपतिनिरूपित - चतुरङ्गसैन्यनायकाः, सार्थवाहा: सार्थवाहकाः, दूता - अन्येषां राजादेशनिवेदकाः सन्धिपालाः- राज्यसन्धिरक्षकाः, एषां द्वन्द्वस्ततस्तैः इह तृतीयाबहुवचनलोपो द्रष्टव्यः, 'सद्धिं ति सार्द्धं सहेत्यर्थः, न केवलं तत्सहितत्वमेव, अपि तु तैः समित - समन्तात्परिवृतः परिकरित इति ।।
"
"
मू. (१०) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थगरे सहसंबुद्दे पुरिसुत्तमे पुरिससीहे पुरिसवरपुंडरीए पुरिसवरगंधहत्थी अभयदए चक्खुदए मग्गदए सरणदए जीवदए दीवो ताणं सरणं गई पइट्ठा धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी अप्पडिहयवरनाणदंसणधरे विअट्टच्छउमे ।
जिणे जाणए तिण्णे तारए मुत्ते मोयए बुद्धे बोहए सव्वन्नू सव्वदरिसी सिवमयलमरुअमनंतमक्खयमव्वाबाहमपुणरावत्तिअं सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपाविउकामे अरहा जिने केवली सत्तहत्थूस्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए वज्जरिसहनारायसंघयणे अनुलोमवाउवेगे कंकग्गहणी कवयपरिणामे सउणिपोसपिट्टंतरोरुपरिणए ।
वृ. महावीरवर्णके लिख्यते- 'श्रमणो' महातपस्वी नामान्तरं वा इदमन्तिमजिनस्य 'भगवान्' समग्रैश्वर्यादियुक्तः 'महावीरे' देवादिकृतोपसर्गादिष्वचलितसत्वतया देवप्रतिष्ठितनामा, ' आदिकरः' आदी प्रथमतया श्रुतधर्मस्य करणशीलत्वात्, 'तीर्थङ्करः' सङ्घकरणशीलत्वात् 'सहसम्बुद्धः' स्वयमेव सम्यग्बोद्धव्यस्य बोधात्, -
कुत एतदित्याहयतः 'पुरुषोत्तमः ' तथाविधातिशयसम्बन्धेन पुरुषप्रधानः, उत्तमत्वमेवोपमात्रयेणाह - 'पुरुषसिंहः' शौर्यातिशयात्, 'पुरुषवरपुण्डरीकः' पुरुष एव वरपुण्डरीकम्धवलपद्मं पुरुषवरपुण्डरीकं, धवलता चास्य सर्वाशुभमलीमसरहितत्वात्, एवं 'पुरुषवरगंधहस्ती' गन्धहस्तिता चास्य सामान्यगजकल्पपरचक्रदुर्भिक्षजनमरकादिदुरितविनाशनात्, तथा न भयं दयते - ददाति प्राणापहारकरणरसिकोपसर्गकारिण्यपि प्राणिनीत्यभयदयः, अभया वासर्वप्राणिभयपरिहारवती दया - घृणा यस्य सोऽभयदयः, न केवलमयमनर्थं न करोति अपि
86

Page #23

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१०
८२
त्वर्थं करोतीति दर्शयन्नाह
चक्षुरिव चक्षुः - श्रुतज्ञानं तद्दयते यः स चक्षुर्दयः, यथा हि लोके चक्षुर्दत्वा वाञ्छितस्थानमार्ग दर्शयन्महोपकारी भवति इत्येवमिहापीति दर्शयन्नाहमार्ग- सम्यग्दर्शनादिकं मोक्षपथं दयत इति मार्गदयः, यथा हि लोके चक्षुरुद्घाटनं मार्गदर्शनं च कृत्वा चौरादिविलुप्तधनान्निरुपद्रवं स्थानं प्रापयन् परमोपकारी भवतीत्येवमिहापीति दर्शयन्नाह - ' शरणदयो' निरुपद्रवस्थानदायको, निर्वाणहेतुरित्यर्थ ।
यथा हि लोके चक्षुर्मार्गशरणदानाद्दुस्थानां जीवनं ददात्येवमिहापीति दशर्यत्राह - जीवनं जीवो - भावप्राणधारणम्, अमरणधर्मत्वमित्यर्थ, तं दयत इति जीवदयो, जीवेषु वा दया यस्य स जीवदयः, तथा दीप इव समस्तवस्तुप्रकाशकत्वात् द्वीपो वा संसारसागरान्तर्गताङ्गिवर्गस्य नानाविधदुःखकल्लोलाभिघातदुः स्थितस्याश्वासहेतुत्वात्, तथा त्राणम् अनर्थप्रतिहननं तद्धेतुत्वात्राणं, तथा शरणम्-अर्थसम्पादनं तद्धेतुत्वाच्छरणं, तथा 'गइ' त्ति गम्यतेऽभिगम्यते दुःस्थितैः सुस्थतार्थश्रीयते इति गति, 'पइट्ठ' त्ति प्रतिष्ठन्त्यस्यामिति प्रतिष्ठा - आधारः संसारगर्ते प्रपततः प्राणिवर्गस्येति ।
तथा त्रयस्समुद्राश्चतुर्थो हिमवानेते चत्वारः पृथिव्या अन्ताः - पर्यन्तास्तेषु स्वामितया भवतीति चातुरन्तः, स चासौ चक्रवर्ती च चातुरन्तचक्रवर्ती, वरश्चासौ चातुरन्तचक्रवर्ती च वरचातुरन्त - चक्रवर्ती - सर्वराजातिशायी, धर्मविषये वरचातुरन्तचक्रवर्ती धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती, सकल- धर्मप्रणेतृणां मध्ये सातिशयत्वादिति, तथा अप्रतिहते - कटादिभिरस्खलिते अविसंवादके वा अत एव क्षायिकत्वाद्वा वरे-प्रधाने ज्ञानदर्शने - केवललक्षणे धारयतीति अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरः, कथमस्यैते इत्यत आह-यतो 'व्यावृत्तच्छद्मा' निवृत्तज्ञानावरणो निर्मायो वा, एतच रागादिजयात्तस्येत्याह- 'जिनो' रागादिजेता, रागादिजयश्च रागादिस्वरूपादिज्ञाना दित्यत आह
'जाणए 'त्ति ज्ञायको - ज्ञाता रागादिभावसम्बन्धिनां स्वरूपकारणफलानामिति, अत एव 'तिण्णो' त्ति तीर्ण इवतीर्ण, संसारसागरमिति गम्यते, अत एव 'तारकः' संसारसागरादुपदेशवर्तिनां भगवानिति, तथा 'मुक्तो' बाह्याभ्यन्तरग्रन्थात् कर्मबन्धनाद्वा, अत एव 'मोचकः' अन्येषामुपदेशवर्तिनां तथा 'बुद्धे' त्ति बुद्धवान् बोद्धव्यम्, अत एव 'बोधकः' अन्येषामिति, एतावन्ति विशेषणानि भवावस्थामाश्रित्योक्तानि, अथ सिद्धावस्थामाश्रित्योच्यते- 'सव्वन्नू सव्वदरिसी त्ति, इह ज्ञानं - विशेषावबोधः, दर्शनं च-सामान्यावबोधः ।
सिद्धावस्थायां पुरुषस्य कैश्चित् ज्ञान् नाभ्युपगम्यते प्रकृतिविकारस्य बुद्धेरभावादित्येतन्मतव्यपोहार्थमिदं तथा 'शिवं' सर्वोपद्रवरहितत्वाद् 'अचलं' स्वाभाविकप्रायोगिकचलनरहितत्वत् 'अरुजं' रोगाभावात् 'अनन्तम्' अनन्तार्थविषयज्ञानस्वरूपत्वात्, 'अक्षयम्' अनाशं, साद्यपर्यवसितत्वात्, अक्षयं वा परिपूर्णत्वात, 'अव्याबाधम्' अपीडाकारित्वात्, 'अपुनरावर्तकं' पुनर्भवाभावात्, सिद्धिगतिरिति नामधेयं-प्रशस्तं नाम यस्य तत्सिद्धिगतिनामधेयं, तिष्ठन्त्यस्मिन्निति स्थानं - क्षीणकर्मणो जीवस्य स्वरूपं लोकाग्रं वा, जीवस्वरूपविशेषणानि तु लोकाग्रे

Page #24

मूलं-१०
उपचारादवसेयानीति, 'संपाविउकामे त्ति संप्राप्तुकामस्तत्राप्राप्त इत्यर्थः ।
'जिने जाणए' इत्यादिविशेषणानि क्वचिन्न दृश्यन्ते, ६श्यन्ते पुनरिमानि-'अरह'त्ति अर्हन्-अशोकादिमहापूजार्हत्वात् अविद्यमानंवारहः-एकान्तंप्रच्छन्नंसर्वज्ञत्वाद्यस्यसऽरहाः, जिनः प्राग्वत्, केवलानि-सम्पूर्णानि शुद्धानि अनन्तानि वा ज्ञानादीनि यस्य सन्ति स केवली, अत एव 'सव्वन्नू सव्वदरिसी' । “सत्तहत्युस्सेहे' सप्तहस्तप्रमाणः । 'समचउरंससंठाणसंठिए' सम-तुल्यं अधःकायोपरिकाययोर्लक्षणोपपेततया तच्च तच्चतुरस्रमिव चतुरन च-प्रधानलक्षणोपपेततयैव समचतुरस्र तच तत् संस्थानं च-आकारस्तेन संस्थितो यः स तथा । 'वज्रऋषभनाराचसंहनन' इति प्रथमसंहननः।।
__ 'अनुलोमवाउवेगे' अनुलोमः-अनुकूलो वायुवेगः-शरीरान्तर्वर्तिवायवो यस्य स तथा । 'ककग्रहणी' कङ्कः-पक्षिविशेषः तस्येव ग्रहणी-गुदाशयो यस्य नीरोगवर्चस्कतया स तथा । 'कवोयपरिणामे' कपोतस्येव-पक्षिविशेषस्येव परिणामः-आहारपाको यस्य स तथा, कपोतस्य हि पाषाणलवानपिजठराग्निर्जरयतीति किल श्रुति। 'सउणिपोसपिढेंतरोरुपरिणए' शकुनेरिव-पक्षिणइव पोस'तिअपानदेशः पुरीषोत्सगैर्निर्लेपतयायस्यसतथा, पृष्ठञ्च-प्रतीतमन्तरे च-पृष्ठोदरयोरन्तराले पावित्यर्थः, उरू च-जङ्के इति द्वन्द्वस्तत एते परिणताविशिष्टपरिणामवन्तः सुजाता यस्यस तथा ॥
मू. (१०-वर्तते) पउमुप्पलगंधसरिसनिस्साससुरभिवयणे छवी निरायंकउत्तमपसत्थअइसेयनिरुवमपले जल्लमल्लकलंकसेयरयदोसवज्जियसरीरनिरुवलेवे छायाउज्जोइअंगमंगे घणनिचियसुबद्धल-क्खणुण्णयकूडागारनिभपिंडिअग्गसिरए सामलिबोंडघण निचियच्छोडियमिउविसयपस-त्यसुहमलक्खणसुगंधसुंदरश्रुअमोअगभिंगनेलकज्जलपट्टिभमर गणणिद्धनिकुरुबनिचिय कुंचियपयाहिणावत्तमुद्धसिरए दालिमपुप्फप्पगासतवणिज्जसरिसनिम्मलसुणिद्धकेसंतकेसश्रूमी घण(निचिय)छत्तामारुत्तमंगदेसे।।
___-निव्वणसमलट्ठमट्टचंदद्धसमणिडाले उडुवइपडिपुण्णसोमवयणेअल्लीणपमाणजुत्तसवणे सुस्सवणे पीणमंसलकवोलदेसभाए आणामियचावरुइलकिण्हब्भराइतणुकसिणनिद्धभमुहे अवदालिअपुंडरीयणयणे कोआसिअधवलपत्तलच्छे गरुलायतउज्जुतुंगणासे उवचिअसिलप्पवालबिंबफलसण्णिभाहरोढे पंडुरससिसअलविमलणिम्मलसंखगोक्खीरफेणकुंददगरयमुणालिआधवलदंतसेढी अखंडदंते अप्फुडिअदंते अविरलदंते सुनिद्धदंते सुजायदंते एगदंतसेढीविव अनेगदंते हुयवहणिद्धंतधोयतत्ततवणिजरत्ततलतालुजीहे।
वृ. 'पउमुप्पलगंधसरिसनिस्साससुरभिवयणे' पद्म-कमलं उत्पलं च-नीलोत्पलमथवा पग-पद्मकाभिधानं गन्धद्रव्यमुत्पलं च-उत्पलकुष्ठं तयोर्गन्धेन सौरभ्येण सद्दशः-समो यो निश्वासः-श्वासवायुस्तेन सुरभि-सुगन्धि वदनं मुखंयस्यसतथा । छवी तिछविमान् उदात्तवर्ण, सुकुमारत्वचा युक्त इत्यर्थः । 'नीरायंकउत्तमपसत्थअइसेयनिरुवमपले निरातङ्घनीरोगमुत्तमंप्रशस्तमतिश्वेतंनिरुपमंचपलं-मांसं, पाठान्तरेण तलं रूपंयस्यस तथा, पाठान्तरपक्षे अतिस्सेय' इति अतिश्रेयः-अत्यन्तप्रशस्यम्। ___“जल्लमल्लकंकसेयरयदोसवज्जियसरीरनिरुवलेवे' याति च लगत चेति यल्लः-स्वल्पप्रय

___

Page #25

औपपातिकउपासूत्रम्-१०
लापनेयःसचासौ मल्लश्चेति यल्लमल्लः, सच कलकंच-दुष्टतिलकादिकं स्वेदश्च-प्रस्वेदो रजश्चरेणुस्तेषां यो दोषो-मालिन्यकरणंतेनवर्जितं शरीरं यस्य सतथा, सचासावतएव निरुपलेपश्चेति कर्मधारयः। 'छायाउज्जोइयंगमंगे' छायया-दीप्तया उद्योतितं प्रकाशितं अङ्गमङ्गं यस्य ।
_ 'घणनिचियसुबद्धलकखणुण्णयकूडागारनिभपिडियग्गसिरए घननिचितम्-अत्यनिबिडं घनवद्वा-अयोधनवत् निचितं-सुबद्धं सुष्टु स्नायुबद्धं लक्षणोन्नतं-प्रशस्तलक्षणं कूटस्य-प्रवतशिखरस्य आकारेणसंस्थानेन निभं-सशं यत्तत्तथा, पिण्डिकेव- पाषाणपिण्डिकेवाग्रम्-उष्णीषलक्षणंयस्यतत्तथा, तदेवंविधंशिरोयस्यस घननिचितादिविशेषणशिरस्कः
सामलिबोंडधणनिचियप्फो (च्छो) डियमिउविसयपसत्थसुहमलक्खणसुगंधसुंदरभुअमो अगभिंगनेलकज्जलपहिभमरगणणिद्धनिकुरुंबनिचियकुंचियपयाहिणावत्तमुद्धसिरए' शाल्मली-वृक्षविशेषः तस्या यहोण्डं-फलं घननिचितम्-अतीव निबिडं 'छोटियं ति छोटितं स्फोटितं तद्वत् मृदवः-सुकुमाराश्च विरादाश्च-व्यक्ताः प्रशस्ताश्च-शुभाः सूक्ष्माश्च-लक्ष्णाः लक्षणाश्च- लाक्षणिकाः सुगन्धयश्च-सुरभयः सुन्दराश्च-शोभनाः भुजमोचकवद्-रत्नविशेष इव भृङ्गवत्कीटविशेषवदङ्गारविशेषवद्वा नैलवत्-नीलीविकारवत् अथवा भृङ्गनेलवत् कजलवत्-मषीव प्रहृष्टभ्रमरगणवच्च-निरुजद्विरेकवृन्दमिव स्निग्धः-कृष्णच्छायो निकुरुम्बसमूहोयेषां ते तथा,तेच निचिताश्च-निविडाः कुञ्चिताश्च-कुण्डलीभूताःप्रदक्षिणावर्ताश्च प्रतीताः मूर्द्धनि-मस्तके शिरोज-वाला यस्य स तथा, अधिकृतवाचनायां भुजमोचकशब्दादारभ्य चेदमधीयते न सामलीत्यादीति।
'दालिमपुप्फप्पगासतवणिज्जसरिसनिम्मलसुणिद्धकेसंतकेसभूमी' दाडिमपुष्पप्रकाशाच रक्तेत्यर्थः, तपनीयसशी च-रक्तसुवर्णसमवर्णेत्यर्थ, निर्मला चसुस्निग्धाचप्रतीता केशान्तेवालसमीपेकेशभूमि-केशोत्पत्तिस्थानभूता मस्तकत्वक्यस्य स तथा। घननिचियेत्यादिप्राग्वत्, छत्राकारोत्तमाङ्गदेशः, उन्नतत्वसाधात्। 'निव्वणसमलट्ठमट्टचंदद्धसमणिडाले निव्रणविस्फोटकादिकृतक्षतरहितं समम्-अविषममत एव लष्टं-मनोज्ञं मृष्टं-शुद्धं चन्द्रार्धसमं- शशधरशकलसशं ललाटम्-अलिकं यस्य स तथा । 'उडुवइपडिपुण्णसोमवयणे' इह प्राकृतत्वात् प्रतिपूर्णोडुपतिसौम्यवदन इति दृश्यम्, उडुपति चन्द्रः ।।
'अल्लीणपमाणजुत्तसवणे आलीनौ नतुटप्परौप्रमाणयुक्तौ स्वप्रमाणोपेतौ श्रवणौ-कर्णी यस्य स तथा, अत एव 'सुश्रवणः' शोभनश्रोत्रः शोमनश्रवणव्यापारो वा । 'पीणमंसलकवोलदेसभाए' पीनौ-अकृशौ यतो मांसली समांसौ कपोलौ-गण्डौ तयोस्तावेव वा मुखस्य देशरूपी भागौयस्य स तथा। 'आणामियचावरुइलकिण्हब्भराइतणुकसिणणिद्धभमुहे' आनामितम्-ईषन्नामित यच्चापं-धनुस्तद्रुचिरे-मनोज्ञे कृष्णाभ्रराजीव-कालिकमेघरेखेव तनुके कृष्णे-काले स्निग्धे च-सुच्छाये ध्रुवी-नेत्रावयवविशेषौ यस्य स तथा, वाचनान्तरे तु श्यते 'आणामियचावरुइलकिण्हब्भराइसंठियसंगयआययसुजायभमुए' आनामितचापवद्रुचिरे कृष्णाभ्रराजीवच संस्थिते-तत्संस्थानवत्यौ सङ्गते-उचिते आयते-दीर्घ सुजाते-सुनिष्पन्ने भ्रुवी यस्य स तथा।
'अवदालियपुंडरीयणयणे अवदालितं-रविकरैर्विकासितंयत्पुण्डरीकं-सितपञतद्वन्नयने

Page #26

मूलं-१०
यस्य स तथा, अत एव 'कोआसिअधवलपत्तलच्छे’ कोकासियत्ति-पद्मवद्विकसिते धवले च क्वचिद्देशे पत्रले च-पक्ष्मवत्यौ अक्षिणी-लोचने यस्य स तथा । 'गरुलायतउतुंगणासे' गरुडस्येवायता-दीर्घा ऋज्वी-अवक्र तुङ्गा-उन्नता नासा-नासिका यस्य स तथा । 'उअचिअसिलप्पवालबिवफलसण्णिभाहरोडे उअचिअत्ति-परिकर्मितंयच्छिलारूपंप्रवालं विद्रुममित्यर्थो, बिम्बफलं-गोल्हाफलं तयोः सन्निभः-सद्दशो रक्ततया उन्नतमध्यतया च अधरोष्ठःअधस्तनदन्तच्छदो यस्य स तथा।
'पंडुरससिस अलविमलणिम्मलसंखगोक्खीरफेणकुंददगरयमुणालियाधवलदंतसेढी' पाण्डुरम्-अकलङ्गं यच्छशिशकलं-चन्द्रखण्डं विमलानांमध्ये निर्मलश्चयः शङ्खः गोक्षीरफेनेच प्रतीतेकुन्दं-पुष्पविशेषः उदकरजश्च-तोयकणामृणालिका च-बिशिनीतद्वद्धवलादन्तश्रेणिर्यस्य स तथा । 'अखण्डदन्ते' सकलरदनः, 'अप्फुडियदंते' अजर्जरदन्तः, 'अविरलदंते' घनरदनः, 'सुनिद्धदंते'त्ति व्यक्तं, 'सुजायदंते' सम्यगनिष्पन्नदन्तः ‘एगदंतसढीविव अणेगदंते' एकस्य दन्तस्य श्रेणि-पङ्कितर्यस्य स तथा, सइव परस्परानुपलक्ष्यमाणदन्तविभागत्वात् अनेके दन्ता यस्य स तथा।
'हुयवहणिर्द्धथधोयतत्तवणिज्जरत्ततलतालुजीहे' हुतवहेन-अग्निना निर्मातं-दग्धमलं धीतं जलप्रक्षालितं तप्तं-सतापं यतपन्यीं सुवर्णं तद्वद्रक्ततलं-लोहितरूपं तालु च-काकुदं जिह्वा च-रसना यस्य स तथा।
मू. (१०-वर्तते) अवट्टियसुविभत्तचित्तमंसू मंसलसंठियपसत्थसद्दूलविउलहणूए चउरंगुलसुप्पमाण-कंबुवरसरिसग्गीवे वरमहिसवराहसीहसलउसभनागवरपडिपुन्नविउलक्खंधे जुगसन्निभ-पीणरइयपीवरपउट्ठसुसंठियसुसिलिडविसिट्टधणथिरसुबद्धसंधिपुरवरफलिहवट्टियभुए भुअईसरविउलभोगआदाणपलिहउच्छूढदीहबाहु रत्ततलोवइयमउअमंसलसुजायलक्खणपसत्यअच्छिद्दजालपाणी
-पीवरकोमलवरंगुली आयंबतंबतलिणसुइरुइलनिद्धणखे चंदपाणिलेहे सूरपाणिलेहे संखपाणिलेहे चक्कपाणिलेहे दिसासोस्थिअपाणिलेहे चंदसूरसंखचक्कदिसासोत्थिअपाणिलेहे कणगसिलातलुजलसपत्थसमतलउवचियविच्छिण्णपिहुलवच्छे सिरिवच्छंकियवच्छे
-अकरंडुअकणगरुययनिम्मलसुजायनिरुवहयदेहधारी अट्ठसहस्स पडिपुन्नवरपुरिसलक्खणधरे सण्णयपासे संगयपासे सुंदरपासे सुजायपासे मियमाइअपीणरइअपासे उजुअसमसहियजयतणुकसिणसिद्धआइजलडहरमणिज्जरोमराई झसविहगसुजायपीणकुच्छी
वृ. 'अवडियसुविभत्तचित्तमंसू' अवस्थितानि-अवर्द्धिष्णूनि सुविभक्तानि-विविक्तानि चित्राणि-अतिरम्यतया अद्भुतानि श्मश्रूणि-कूर्चकेशा यस्य स तथा । 'मंसलसंठिय- पसत्थसहुलविउलहणूए' मांसल-उपचितमांसः संस्थितो-विशिष्टसंस्थानः प्रशस्तः-शुभः शार्दूलस्येवव्याघ्रस्येव विपुलो-विस्तीर्णोहनुः-चिबुकंयस्यसतथा। 'चउरंगुल-सुप्पमाणकंबुवरसरिसगीवे' चतुरङ्गुललक्षणं सुठुप्रमाणं यस्याः सा तथाविधा कम्बूवरसद्दशी च-उन्नततया वलित्रययोगाच्च प्रधानशङ्खसशी ग्रीवाकण्ठो यस्य स तथा।
'वरमहिसवराहसीहसहूलउसभनागवरपडिपुण्णविउलक्खंधे' वरमहिषः-प्रधानः

Page #27

८६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१० सैरीभेयः वराहः-शूकरः सिंहः केसरी शार्दूलो-व्याघ्रः ऋषभो-वृषभो नागवरः-प्रधानगजः एषामिव प्रतिपूर्ण-स्वप्रमाणेनाहीनोविपुलो विस्तीर्ण स्कन्धः-अंशदेशोयस्य स तथा। 'जुगसन्निभपीणरइयपीवरपउट्ठसंठियसुसिलिठविसिट्टघणथिरसुबद्धसंधिपुरवरफलिहवट्टियभुए' युगसन्निभौ-वृत्तत्वायतत्वाभ्यां यूपतुल्यौ पीनौ-उपचित रतिदौ-पश्यतां सुखकरौ पीवरप्रकोष्ठौ अकृशकलाचिकौ संस्थितौ-विशिष्टसंस्थानौ सुश्लिष्टाः-सङ्गता विशिष्टाः-प्रधानाः घना-निविडाः स्थिराः-नातिश्लथाः सुबद्धाः-सुष्टुनद्धाः स्नायुभि सन्धयः-सन्धानानिययोस्तौ तथा, पुरवरपरिधवत्-नगरार्गलावर्तितौ च बाहू यस्य स तथा, वाचनान्तरे 'पुरवरफलिहवट्टियमुए' इत्येतावदेव भुजविशेषणं दृश्यते।
'भुयईसरविउलमोगआदाणपलिहउच्छूढदीहबाहुभुजगेश्वरो-नागराजस्तस्य यो विपुलो-महान् भोगो-देहः स तथा, स चासौ आदानार्थम्-ईप्सितार्थग्रहणाय 'पलिहोच्छूढ'त्ति पर्यवक्षिप्तश्च-प्रसारित इति समासः, पाठान्तरे 'आयाणफलिहओच्छूढ'त्तिआदीयतेअस्मादित्यादानम्-अर्गलास्थानं तस्माद् ‘उच्छूढो त्ति निष्काशितः ‘फलिहो'त्ति अर्गलादण्डः स इव ताविव वा दीर्धी बाहू यस्य स तथा, वाचनान्तरे युगसन्निभपीनरतिदपीवरप्रकोष्ठश्चासौ संस्थितोपचितघनस्थिरसुसम्बद्धसुनिगूढपर्वसन्धिश्चेति कर्मधारयपदमिति।। ___'रत्ततलोवइयमउअमंसलसुजायलक्खणपसत्थअच्छिद्दजालपाणी' रक्ततलौलोहिताधोभागौ उपचितौ-उन्नती मृदुक-कोमलौ मांसलौ--समांसौ सुजाती-सुनिष्पन्नौ प्रशस्तलक्षणी-शुभचिह्नौ अच्छिद्रजालौ-विवक्षिताङ्गुल्यन्तरालसमूहरहितौ पाणीहस्तौ यस्यस तथा। 'पीवरकोमलवरंगुली' व्यक्तं, नवरं पीवराः-महत्यः, कवचित्तु दृश्यते 'पीवरवट्टिय- सुजायकोमलवरंगुली' व्यक्तं च । 'आयंबतंवतलिणसुइरुइलनिद्धणक्खे' 'आयंबतंव'त्ति ताम्नवत् आताम्रा-ईषल्लोहिताः तलिनाः-प्रतलाः शुचयः-पवित्राः रुचिराः-दीप्ताः स्निग्धा-अरूक्षा नखा:कररुहायस्यसतथा । 'चंदपाणिलेहे चन्द्राकाराः पाणौ रेखा यस्य सतथा, एवमन्यान्यपि त्रीणि।
"दिसासोत्थिअपाणिलेहे' दिक्स्वस्तिकः-दक्षिणावर्तस्वस्तिकः, एतदेवानन्तरोक्तं विशेषणपञ्चकं तत्प्रशस्तताप्रकर्षप्रतिपादनाय सङ्ग्रहवचनेनाह-चन्द्रसूर्यशङ्खचक्रदिकस्वस्तिकपाणिलेखः, अतएव वाचनान्तरेऽधीयते-'रविससिसंखचक्कसोस्थियविभत्तसुविरइयपाणिलेहे' व्यक्तं, नवरं विभक्ता-विभागवत्यः सुविरचिताः-सुष्टुकृताः स्वकीयकर्मणा । 'अनेगवरलक्खणुत्तिमपसत्थसइरइयपाणिलेहे' अनेकैर्वरलक्षणैरुत्तमाःप्रशस्ताः शुचयोरतिदाश्चरम्याः पाणिलेखा यस्य स तथा।
अथप्रकृतवाचनाऽनुश्रीयते-'कणगसिलायलुजलपसत्थसमतलउवचियविच्छिन्नपिहुलवच्छे' कनकशिलातलवदुज्वलं प्रशस्तंच-शुभं समतलञ्च-अविषमरूपम् उपचितञ्च-मांसलं विस्तीर्णपृथुलं च-अतिविशालं च वक्षः-उरो यस्य स तथा । 'सिरिवच्छंकियवच्छे' व्यक्तं, वाचनान्तरे तु वक्षोविशेषणान्येवं दृश्यन्ते-'उवचियुरवरकाडविच्छिण्णपिहुलवच्छे' उपचितं पुरवरकपाटवद्विस्तीर्णं पृथुलं च-अतिपृथु वक्षो यस्य स तथा, 'कणयसिलायलुजलपसत्थसमतलसिरिवच्छरइयवच्छे' पूर्ववन्नवरं श्रीवत्सेन रतिदं-रम्यमिति विशेषः।
'अकरंडुअकणगरुययनिम्मलसुजायनिरुवहयदेहधारी' अकरण्डुकञ्च-मांसलतयाऽनुप

Page #28

मूलं- १०
लक्ष्यमाणपृष्ठवंशास्थिकं, कनकस्येव रुचको - रुचिर्यस्य स तथा, तं च निर्मलं च सुजातं च निरुपहतं च-रोगोपहतिवर्जितं देहं धारयतीत्येवंशीलो यः स तथा । अट्ठसह- स्सपाडिपुन्नवर - पुरिसलक्खण धरेत्ति क्वचिदश्यते अष्टसहस्रम - अष्टोत्तर सहं प्रतिपूर्णम् - अन्यूनं वरपुरुष लक्षणानां स्वस्तिकादीनां धारयति यः स तथा 'सण्णय पासे' अधोऽधः पार्श्वयोरवनत्वात् 'संगयपासे' देहप्रमाणो चित्तपार्श्वः, अतएव 'सुंदर पास' त्ति व्यक्तं, 'सुजायपासे' सुनिष्पन्नपाव, मियमाइ अपीणरइयपासे मित्तमात्रिकौ - अत्यर्थं परिमाणवन्तौ पीनौ - उपचितौ रतिदौ- रम्यौ पावकक्षाधोदेशौ यस्य स तथा ।
-
८७
'उज्जयसमसंहियजच्चतणुकसिणनिध्धआइज्जलऽ हरमणिज्जरोमराई 'ऋजुकानाम् अवक्रणां समानाम् अविषमाणां संहितानां संहतानां जात्यानांप्रधानानां तनूनां सूक्ष्माणां कृष्णानां कालानां स्निग्धानाम् अरुक्षाणाम् आदेयानाम् उपादेयानां लडहानां- सलावण्यानाम् अतएव रमणीयानां च - रम्याणां रोम्यां - तनूरुहाणां राजिः पङ्क्तिर्यस्य स तथा । 'झसविहगसुजायपीणकुच्छी' मत्स्यपक्षिणोरिव सुजातौसुनिष्पन्नौ पीनौ - उपचितौ कुक्षी-उदरदेशविशेषौ यस्य स तथा ।
यू. (१० - वतर्ते) झसोदरे सुइकरणे पउमविअडणाभे गंगावत्तकपयाहिणावत्ततरंगभंगुररविकिरण- तरुणबोहियअकोसायंतपुमगंभीरवियडनाभे साहयसोणंदमुसलदप्पणनिकरिथवरकणगच्छरुसरिसवरवइरवलिअमज्झे पमुइयवरतुरगसीहवरवट्टियकडी वरतुरगसुजायसुगुज्झदेसे आइण्णहउव्व निरुवलेवे वरवारणतुल्लविक्कमविलसियगई गयससणसुजायसन्नि भोरु समुग्गणिमग्गगूढजान् ।
- एणीकुरुविंदावत्तवट्टाणुपुव्वजंघे संठियसुसिलिङगूढगुप्फे सुप्पइडियकुम्मचारुचलणे अनुपुब्वसुसंहयंगुलीए उन्नयतणुतंबणिद्धणक्खे रत्तुप्पलपत्तम असुकुमालकोभलतले अठ्ठसहस्सवरपुरिसलक्खणधरे नगनगरमगरसागरचक्ककवरंकमंगलंकियचलणे विसिहरूवे हुयवहनिद्धूमजलियतडितडियतरुणरविकिरणसरिसतेए अणनसवे अममे अकिंचने छिन्नसोए निरुवलेवे ववगपेमरागदोसमोहे निग्गंथस्स पवयणस्स देसए।
वृ. 'झसोदरे 'ति व्यक्तं । 'सुइकरणे' शुचीन्द्रियः । 'झषोदरपद्मविकटनाभि' इति पाठान्तरं । 'गङ्गाक्त्तकपयाहिणावत्ततरंगभंगुररविकिरणतरुणबोहियअकोसायंतपउभगंभीरवियडणाहे' गङ्गावर्तक इव प्रदक्षिणावर्ततरङ्गैरिव - वीचिभिरिव भङ्गुरा च - भग्ना रविकिरणतरुणत्ति-तरुणरविकिरणैर्बोधितं स्पृष्टं अकोसायंतत्ति विकाशीभवद् यत्पद्मं तद्वद्गम्भीरा च विकटा च नाभिर्यस्य स तथा ।
'साहयसोणंदमुसलदप्पणणिकरियवरकणगच्छरुसरिसवरवइरवलियमज्झे' साहयत्तिसंहतं संक्षिप्तमध्यं यत्सोणंद-त्रिकाष्ठिका मुशलंच-प्रतीतं दर्पणकश्च - आदर्शकदण्डो निगरियत्तिसारीकृतं यद्वरकनकं तस्य यः त्सरु - खङ्गमुष्टि स चेति द्वन्द्वः, तैः सदृशो वरवज्र इव चलितः - क्षामो मध्यो- मध्यभागो यस्य स तथा ।
'पमुइयवरतुरयसीहवरवट्टियकडी' प्रमुदितस्य - रोगशोकाद्यनुपहतस्य वरतुरगस्येव सिंहवरस्येव च प्रतीतस्य वर्तिता - वृत्ता कटीनितम्बदेशो यस्य स तथा, पाठान्तरे तु 'पमुइयवरतुरगसीह अइरेगवट्टियकडी' त्ति ६श्यते, तत्र प्रमुदितयोर्वरयोस्तुरगसिंहयोः कटयाः सकाशा

Page #29

Ce
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१० दतिरेकेण-अतिशयेन वर्तिता-वृत्ता कटीयस्यसतथा। 'वरतुरगसुजायगुज्झदेसे' वरतुरगस्येव सुजातः-सङ्गुप्तत्वेन सुनिष्पन्नो गुह्यदेशो यस्यस तथा, वाचनान्तरे तु 'पसत्यवरतुरगगुज्झदेसे' व्यक्तंच । 'आइन्नहउव्व निरुवल्लेवे' जात्यश्व इव निरुपलेपो-लेपरहितशरीरः, जात्यश्वो हि मूत्रपुरीषाधनुपलिप्तगात्रो भवति।
_ 'वरवारणतुलविक्कमविलसियगई वरारणस्य-गजेन्द्रस्य तुल्यः-सशोविक्रमः-पराक्रमः विलसिताच-विलासवती गति-गमनंयस्य स तथा। गयससणसुजायसत्रिभोरु गजश्वसनस्यहस्तिनासिकायाः सुजातस्य सुनिष्पन्नस्य सत्रिभ-सश्यौऊरू-जोयस्यसतथा । समुग्गणिमग्गगूढजाणू' समुद्गः-समुद्गकाख्यभाजनविशेषस्तस्य तत्पिधानस्य च सन्धिस्तद्वन्निमग्नगूढे अत्यन्तनिगूढे मांसलत्वादनुन्नतेजानुनी-अष्ठीवतीयस्यसतथा। “एणीकुरुविंदावत्तवट्टाणुपुब्बजंघे' एणी-हरिणी तस्या इव कुरुविन्दः-तृणविशेषः वत्रंच-सूत्रवलनकं ते इव च वृत्ते-वर्तुले आनुपूव्येणतनुकेचेतिगम्यं, जड़े-प्रसृतेयस्यस तथा, अन्ये त्वाहुः-एण्यः-स्नायवः कुरुविन्दा-कुटिलकाभिधानोरोगविशेषः ताभिस्त्यक्ते, शेषं तथैव । संठियसुसिलिट्ठगूढगुप्फे' संस्थितौ-संस्थानविशेषवन्तौ सुश्लिष्टौ-सुघटनौ गूढौ-मांसलत्वाद- नुपलक्ष्यौ गुल्फौपादमणिबन्धौ यस्य स तथा। ____'सुपइट्टियकुम्मचारुचलणे' सुप्रतिष्ठिती-शुभप्रतिष्ठौ कूर्मवत्-कच्छपवच्चारू-उन्नतत्वेन शोभनौ चलनी-पादौ यस्य स तथा । 'अनुपुव्वसुसंहयंगुलीए' आनुपूव्येण-क्रमेण वर्द्धमाना हीयमाना वा इतिगम्यं, सुसंहता-सुष्टुअविरला अडल्यः-पादानावयवायस्यसतथा, 'अनुपुव्वसुसाहयपीवरंगुलीएत्ति कवचिद् दृश्यते । 'उन्नयतणुतंबणिद्धणहे' उन्नता-अनिम्नाः तनवःप्रतलाः ताम्रा-अरुणाः स्निग्धाः-कान्ता नखाः-पादाङ्गुल्यवयवा यस्य स तथा } 'रत्तुप्पलपत्तमउयसुकुमालकोमलतले' रक्तं-लोहितमुत्पलपत्रवत्-कमलदलवन्मृदुकम्-अस्तब्धं सुकुमाराणां मध्ये कोमलं पादतलं यस्य स तथा।
'अट्ठसहस्सवरपुरिसलक्खणधरे'त्ति व्याख्यातमेव । वाचनान्तरेऽधीयते--'नगनगरमगरसागरचक्ककवरंकमंगलंकियचलणे' नगः-पर्वतो नगरं-पत्तनं मकरो-जलचरविशेषः सागरः-समुद्रः चक्र-रथाङ्गएतान्येवाङ्का-लक्षणानि वराताश्च-नगादिव्यतिरिक्तप्रधानलक्षणानि मङ्गलादीनि च-स्वस्तिकादीनीति द्वन्द्वः, तैरङ्कितौ चलनी यस्य स तथा। 'विसिट्ठरूवे'त्ति व्यक्तं 'हुयवहनिभूमजलियतडितडियतरुणरविकिरणसरिसतेए' हुतवहस्य निधूमं यद् ज्वलितं तस्य तटितडितश्च-विस्तारितविद्युतः तरुणरविकिरणानां च-अभिनवादित्यकराणां सदृशंसमं तेजः-प्रभा यस्य स तथा। _ 'अणासवे' प्राणातिपातादिरहितः। अममे ममेतिशब्दरहितो, निर्लोभत्वात्। 'अकिंचणे निद्रव्यः, परिग्रहसंज्ञारहित्वात् । 'छिन्नसोए' छिन्नश्रोताः त्रुटितभवर्रवाहः, छिन्नशोको वा । 'निरुवलेवे द्रव्यतो निर्मलदेहो, भावतस्तु कर्मबन्धहेतुलक्षणोपलेपरहितः ।पूर्वोक्तमेव विशेषेणाह-'ववगयपेमरागदोसमोहे' व्यपगतं-नष्टंप्रेमच-अभिष्वङ्गलक्षणंरागश्च विषयानुरागलक्षणो द्वेषश्च-अनिष्टेऽप्रीतिरूपो मोहश्च अज्ञानरूपो वा यस्य स तथा । 'निग्गंथस्स पवयणस्स देसए' निर्ग्रन्थस्य-जैनस्य प्रवचनस्य-शासनस्य देशकः ।

Page #30

मूलं-१०
मू (१०-यति) सत्यनायगेपइटावएसमणगपई समणगविंदपरिअट्टएचउत्तीसबुद्धवयगातिसेसपत्तेपणतीससच्चवयणातिसेसपत्ते आगासगएणंचक्केणं आगासगएणंचतेणंआगासियाहिं चामराहिं आगासफलिआमएणं सपायवीढणं सीहासणेणं धम्मज्झएणं पुरओ पकढिजमाणेणं
-चउद्दसहिं समणसाहस्सीहिं छत्तीसाए अजिआसाहस्सीहिं सद्धि संपरिबुडे पुव्वानुपुर्वि चरमाणेचरमामेगामाणुग्गामं दूइजमाणे सुहंसुहेणं विहरमाणे चंपाए नयरीएबहियाउवनगरग्गामं उवागए चंपं नगरि पुन्नभई चेइअंसमोसरिउं कामे ।।
वृ.शास्ता नायकः, तस्यैव नेता स्वीमीत्यर्थः । 'पइटावए तस्यैव प्रतिष्ठापकः, तैस्तैरुपायैर्व्यवस्थापकः। 'समणगपई श्रमणकपति, साधुसङ्घाधिपति । समणगविंदपरिअट्टए' श्रमणा एव श्रमणकास्तेषांवृन्दस्य परिवर्तको वृद्धिकारी परिकर्षकोवा-अग्रगामी तेन वा पर्यावकःपरिपूर्णो यः स तथा । 'चउत्तीसबुद्धवयणातिसेसपत्ते’ चतुस्त्रिंशत् बुद्धानांजिनानां वयगत्तिवचनप्रमुखाः 'सर्वस्वभाषानुगतं वचनं धर्मवबोधकर'मित्यादिनोक्तस्वरूपा येऽतिशेषाअतिशयास्तान प्राप्तो यः स तथा।
___ इह च वचनातिशयस्य ग्रहणमत्यन्तोपकारित्वेन प्राधान्यख्यापनार्थम्, अन्यथा देहवैमल्यादयस्ते पठ्यन्ते, यत आह॥१॥ "देहं विमलसुयंघं आमयपस्सेयवञ्जियं अरुयं ।
रुहिरंगोक्खीराभं निव्वीसं पंडुरं मंसं ॥" इत्यादि । 'पणतीससञ्चवयणाइसेसपत्ते पञ्चत्रिंशत्ये सत्यवचनस्यातिशेषा-अतिशयास्तान्प्राप्तो यः स तथा, ते चामी वचनातिशयाः तद्यथा-संस्कारवत्तम् १ उदात्तत्वम् २ उपचारोपेतत्वं ३ गम्भीरशब्दत्वम् ४ अनुनादित्वं५ दक्षिणत्वम् ६ उपनीतरागत्वं७महार्थत्वम् ८ अव्याहतपौर्वापर्यत्वं ९शिष्टत्वं १० असन्दिग्धत्वम् ११ अपहतान्योत्तरत्वं १२ ह्यदयग्राहित्वं १३ देशकालाव्यतीतत्वं १४ तत्वानुरूपत्वम् १५ अप्रकीर्णप्रसृतत्वम् १६ अन्योऽन्यप्रगृहीतत्वम् १७ अभिजातत्वम् १८। ___अतिस्निग्धमधुरत्वम् १९ अपरमर्मवेधित्वम् २० अर्थधर्माभ्यासानपेतत्वम् २१ उदारत्वं २२ परनिन्दात्मोत्कर्षविप्रयुक्तत्वम् २३ उपगतश्लाध्यत्वम् २४ अपनीतत्वम् २५ उत्पादिताच्छिन्नकौतूहलत्वम् २६ अद्भूतत्वम् २७ अनतिविलम्बित्वं २८ विभ्रमविक्षेपकिलिकिञ्चितादिविप्रयुक्तत्वम् २९अनेकजातिसंश्रयाद्विचित्रत्वम् ३० आहितविशेषत्वं ३१ साकारत्वं ३२ सत्वपरिगृहीत्त्वंम् ३३ अपरिखेदित्वम् ३४ अव्युच्छेदित्वं ३५ चेति वचनातिशयाः।
तत्र 'संस्कारवत्तंव' संस्कृतादिलक्षणयुक्तत्वं १ उदात्तत्वम्-उच्चैर्वृत्तित्वम् २ उपचारोपेतत्वम्-अग्राम्यता ३ गम्भीरशब्दत्वं-मेघस्येव४ अनुनादित्वं-प्रतिरवोपेतत्वादि ५ दक्षिणत्वंसरलत्वम् उपनीतरागत्वं-मालवकेशिकादिग्रामरागयुक्तता७एतेसप्त शब्दापेक्षा अतिशयाः, अन्ये त्वर्थाश्रयाः, तत्र महार्थत्वं-बृहदभिधेयत्ता ८ अव्याहतपूर्वापरत्वं-पूर्वापरवाक्याविरोधः ९ शिष्टत्वम्-अभिमतसिद्धान्तोक्तार्थता वक्तुः शिष्टतासूचकत्वं वा १० असन्दिग्धत्वम्असंशयकारिता ११ अपहतान्योत्तरत्वं-परदूषणाविषयता १२ हृदयग्राहित्वं-श्रोतृमनोहरता १३ देशकालाव्यतीतत्वं प्रस्तावोचितता १४ तत्वानुरूपत्वं-विवक्षितवस्तुस्वरूपानुसारिता १५ अप्रकीर्णप्रसृतत्वं-सुसम्बद्धस्य सतःप्रसरणम्, अथवा असम्बद्धाधिकारत्वातिविस्तरयोरभावः

Page #31

९०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१०
१६ अन्योऽन्यप्रगृहीतत्वं-परस्परेण पदानां वाक्यानां वा सापेक्षता १७ अभिजातत्वं वक्तुः प्रतिपाद्यस्य वा भूमिकानुसारिता १८।
अतिस्निग्धमधुरत्वं-घृतगुडादिवत्सुखकारित्वं १९ अपरमर्मवेधित्वं-परमर्मानुद्घाटनस्वरूपत्वम् २० अर्थधर्माभ्यासानपेतत्वं-घृतगुडादिवत् सुखकारित्वं १९ अपरमर्मवेधित्वंपरमर्मानुद्घाटनस्वरूपत्वम् २० अर्थधर्माभ्यासानपेतत्वं-अर्थधर्मप्रतिबद्धत्वं २१ उदारत्वम्अभिधेयार्थस्यातुच्छत्वं गुम्फगुणविशेषो वा २२ परनिन्दात्मोकर्षविप्रयुक्तत्वमिति प्रतीतमेव २३ उपगतश्लाध्यत्वम्-उक्तगुणयोगात् प्राप्तश्लाध्यता २४ अनपनीतत्वम्- कारककालवचनलिङ्गादिव्यत्ययरूपवचनदोषापेतता २५ उत्पादिताच्छिन्नकौतूहलत्वं-स्वविषये श्रोतृणां जनितमविच्छिन्नं कौतुकं येन तत्तथा तद्भास्तत्वम् २६ अद्भुतत्वम् अनतिविलम्बित्वं च प्रतीतं २७-२८ विभ्रमविक्षेपकिलिकिञ्चितादिवियुक्तत्व-विभ्रमो-वक्तृमनसो भ्रान्तता विक्षेपःतस्यैवाभिधेयार्थप्रत्यनासक्तता किलिकिञ्चितं-रोषभयाभिलाषादिभावानांयुगपदसकृत्करणम्, आदिशब्दान्मनोदोषन्तरपरिग्रहः, तैर्वियुक्तं यत्तथा तद्भावस्तत्वं २९ अनेकजातिसंश्रयाद्विचित्रत्वम्, इहजातयो वर्णनीयवस्तुस्वरूपवर्णनानि३० आहितविशे-षत्वं-वचनान्तरापेक्षया ढौकितविशेषता ३१ साकारत्वं-विच्छिन्नवर्णपदवाक्यत्वेनाकारप्राप्तत्वं ३२ सत्वपरिगृहीतत्वंसाहसोपेतता ३३अपरिखेदितत्वम्-अनायाससम्भवः३४ अव्युच्छेदित्वं-विवक्षितार्थसम्यकसिद्धिं यावद् अवयवच्छिन्नवचनप्रमेयतेति ३५।
__अथप्रकृतवाचना-'आगासगएणं'तिआकाशवर्तिना 'चक्रण' धर्मचक्रण आगासगएणं छत्तेणं तिछत्रत्रयेण 'आगासियाहिं ति आकाशम्-अम्बरमिताभ्यां प्राप्ताभ्यां आकर्षिताभ्यां वा-आकृष्टाभ्यामुत्पाटिताभ्यामित्यर्थः, 'चामराहिं'ति चामराभ्यांप्रकीर्णकाभ्यां, प्राकृतत्वाच लिङ्गव्यत्ययः, लक्षित इति सर्वत्र गम्यम् । 'आगासफलियामएणं ति आकाशतुल्यं स्वच्छतया यत् स्फटिकंतन्मयेन, सपादपीठेन सिंहासनेनेति व्यक्त।
___ 'धम्मज्झएणं तिधर्मचक्रवर्तित्वसंसूचकेन केतुना-महेन्द्रध्वजेनेत्यर्थ, 'पुरओ'त्तिअग्रतः 'पकढिजमाणेणं'ति देवैः प्रकृष्यमाणेनेति, ‘सद्धिं' सह संपरिबुडे'त्ति सम्यक् परिकरितःसमन्ताद्वेष्टित इत्यर्थः। 'पुब्बाणुपुब्बिति पूर्वानुपूर्व्यानपश्चानुपूर्व्या नानानुपूर्व्यावेत्यर्थ, क्रमेणेति हृदयं, चरन् सञ्चरन्, एतदेवाह-'गामाणुग्गामं दूइजमाणे'त्तिग्रामश्च प्रतीतोऽनुग्रामश्च-विवक्षितग्रामानन्तरोग्रामोग्रामानुग्रामंतद्'द्रवन् गच्छन्, एकस्माद्यामादनन्तरंग्रामम-नुल्लङघयनित्यर्थ, अनेनाप्रतिबद्धविहारमाह, तत्राप्यौत्सुक्याभावमिति।
____ 'सुहंसुहेणं विहरमाणे'त्ति अत एव सुखंसुखेन-शरीरखेदाभावेन संयमबाधाभावेन च 'विहरन्’ स्थानात स्थानान्तरंगच्छन् ग्रामादिषुवा तिष्ठन् ‘बहिय'त्ति बहिस्तात् ‘उवनगरग्गामति नगरस्य समीपमुपनगरं तत्र ग्राम उपनगरग्रामस्तमुपागतः ।
मू(११)तएणं से पवित्तिवाउए इमीसेकहाए लद्धडे समाणे हडतुडचित्तमा दिए पीइमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहियएण्हाएकयबलिकम्मे कयकोउ-अमंगलपायच्छिते सुद्धप्पवेसाई मंगलाइं वत्थाई पवरपरिहिए अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरे सआओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, सआओगिहाओ पडिनिक्खमित्ताचंपाएनयरीए मज्झंमज्झेणंजेणेव कोणियस्स

Page #32

मूलं-११ रन्नो गिहे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव कूणिए राया भभसारपुत्ते तेणेव उवागच्छइ २ करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटुजएणं विजएणं बद्धाबेइर एवं वयासी।
जस्सणंदेवाणुप्पियादसणंकखंतिजस्सणंदेवाणुप्पियादसणं पीहतिजस्सणंदेवाणुप्पिया दसणं पत्थंति जस्स णं देवाणुप्पिया दंसणं अभिलसंति जस्स णं देवाणुप्पिया नामगोत्तस्सवि सवणयाएहतुट्ठजावहिअया भवंति।सेणं समणे भगवंमहावीरेपुव्वाणुपुविंचरमाणेगामाणुग्गामं दूइजमाणे चंपाए नयरीए उवनगरगामं उवागए चंपं नगरिं पुन्नभदं चेइअंसमोसरिउं कामे, तं तअणं देवाणुप्पियाणं पिअट्ठयाए पिअंनिवेदेमि, पिअंते भवउ।।
वृ.ततोऽनन्तरं, ''मिति वाक्यालारे, 'से' इति असौ पवित्तिवाउए'त्तिप्रवृत्तिव्यापृतो भगवद्वार्ताव्यापारवान् ‘इमीसे कहाए'त्तिअस्यांगवदागमनलक्षणायांवार्तायां लढेसमाणे'त्ति लब्धार्थसन्-प्राप्तार्थ सन्, विज्ञः सन्नित्यर्थ, 'हट्टतुट्ठचित्तमामंदिए त्ति हष्टतुष्टम्-अत्यर्थतुष्टं हष्टं वा-विस्मितंतुष्टंच-तोषवञ्चित्तं-मनो यत्र तत्तथा तत्हृष्टतुष्टचित्तं यथा भवति, एवमानन्दितईषन्मुखसौम्यतादिभावैः समृद्धिमुपगतः ततश्च 'नंदिए'त्ति नन्दितः-समृद्धितरतामुपगतः । 'पीइमणे' प्रीति-प्रीणनमाप्यायनं मनसि यस्य स तथा, 'परमसोमणस्सिए' परमं सौमनस्यसुमनस्कता सञ्जातं यस्य स परमसौमनस्यिकः तद्वाऽस्यास्तीति परमसौमनस्थिकः, 'हरिसवसविसप्पमाणहियए' हर्षवशेन विसर्पत्-विस्तारं व्रजद्ध दयं यस्य स तथा, सर्वाणि चैतानि हृष्टादिपदानिप्राय एकार्यानि, नच दुष्टानि, प्रमोदप्रकर्षप्रतिपत्तिहेतुत्वात्स्तुतिरूपत्वाच, यदाह
"वक्ता हर्षभयादिभिराक्षिप्तमनाः स्तुर्वस्तथा निन्दन् ।
यत्पदमसकृद् ब्रूयात्तत्पुनरुक्तंन दोषाय।। 'पहाएत्ति' व्यक्तं, 'कयबलिकम्मे'त्ति स्नाना-नन्तरं कृतं बलिकर्म स्वगृहदेवतानां येन स तथा । 'कयकोउअमंगलपायच्छित्ते कृतानि कौतुक- मङ्गलान्येव प्रायश्चित्तानि-दुःस्वप्नादिविधातार्थमवश्यकरणीयत्वाद्येन स तथा, तत्र कौतुकानि-मषीतिलकादीनि मङ्गलानि तु-सिद्धार्थदध्यक्षतदूर्वानुरादीनि सुद्धप्पवेसाई मंगल्लाइंवत्थाई पवरपरिहिए' शुद्धात्मा-स्नाने शुचिकृतदेहः वेश्यानि- वेशेसाधूनिअथवाशुद्धानिचतानिप्रवेश्यानिच-राजसभाप्रवेशोधितानि चेति विग्रहः, मङ्गल्यान-मालकरणे साधूनिवस्त्राणिव्यक्तं, पवरत्ति-द्वितीयाबहुवचनलोपात् प्रवराणि-प्रधानानि परिहितो-निवसितः अथवा प्रवरश्चासौ परिहितश्चेति समासः ।
'अप्पमहग्याभरणालंकियसरीरे'त्ति व्यक्तं, नवरं अल्पानि-स्तोकानि महाणिबहुमूल्यानि।'सआओ'त्ति स्वकात्-स्वकीयात्। जेणेवत्तियस्मिन्नेवदेश इत्यर्थः। सिरसावत्तं'ति शिरसामस्तकेनाप्राप्तम्-अस्पृष्टंशिरसि वा आवर्तत इति शिरस्यावर्तोऽतस्तं । 'जएणं विजएणं वद्धावेति'त्तिजयः-सामान्यो विघ्नादिविषयो विजयः स एव विशिष्टतरः प्रचण्डप्रति-पन्थादिविषयः वर्धयति जयेन विजयेन च वर्द्धस्व त्वमित्येवमाशिषं प्रयुके स्मेत्यर्थ। 'देवाणुप्पियत्ति सरलस्वभावाः।
_ 'दंसणं'ति अवलोकनं । 'कंखंति'त्ति प्राप्तं सद्विमोक्तुं नेच्छन्ति 'पीहंति'त्ति स्पृहयन्ति अनवाप्तमवाप्तुमिच्छन्ति । 'पत्थंति'त्ति प्रार्थयन्ति-तथाभूतसहायजनेभ्यः सकाशाद्याचन्ते । 'अभिलसंति'त्ति अभिलषन्ति-आभिमुख्येन कमनीयमिति मन्यन्ते । नामगोत्तस्सवित्ति नाम

Page #33

९२
औपपातिकउपासूत्रम्-११ च-अभिधानं यथा महावीर इति, गोत्रंच-वंशोयया काश्यपगोत्र इति, नामगोत्रमिति द्वन्द्वैकत्वमतस्तस्य, अथवा नामाभिधानं गोत्रंच यथार्थ, ततः कर्मधारय इति । “सवणयाए'त्ति श्रवणानां भावः श्रवणता तया, स्वार्थिको वा ताप्रत्ययः प्राकृतशैलीप्रभव इति ।
मू. (१२) तए णं से कूणिए राया भभसारपुत्ते तस्स पवित्तिवाउअस्स अंतिए एयमद्वं सोचा निसम्म हट्टतुट्टजावहिअए विअसिअवरकमलनयनवयणे पअलिअवरकडगतुडियकेयूरमउडकुंडलहारविरायंतरइयवच्छे पालंबपलंबमाणघोलंतभूसणधरे ससंभमं तुरियं चवलं नरिंदे सीहासणाउ अब्भुट्टेइ २ ता पायपीढाउ पच्चोरुहइ २ ता पाउआओ ओमुअइ २ ता अवहट्ट पंच रायककुहाइं तंजहा --
खग्गं १ छत्तं २ उपफेसं ३ वाहणाओ४ बालवीअणं ५ एकसाडियं उत्तरासंगकरेइ र त्ता आयंते चोक्खे परमसुइभूए अंजलिमउलिअग्गहत्थे तित्थगराभिमुहे सत्तट्ठ पयाइं अनुगच्छति सत्तट्ठ पयाईअणुगच्छित्ता वामंजाणुंअंचेइ वामं जाणु अंचेत्ता दाहिणंजाणुंधरणितलंसि साहटु तिकखुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि निवेसेइ २ ता । ईसिं पचुण्णमति पच्चुण्णमित्ता कडगतुडियथंभिआओ भुआओ पडिसाहरति रत्ता करयल जाव कट्टु एवं वयासी
वृ. 'सोचा निसम्मत्ति श्रुत्वा श्रोत्रेणाकर्ण्य निशम्य-हृदयेनावधार्य । 'धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुमालइअउच्छियरोमकूवे' धाराभि-जलधरवारिधाराभिर्हतं यत्रीपस्य-कदम्बस्य सुरभिकुसुमं तत्तथा, तदिव चंचुमालइयत्ति-पुलकितोऽत एव उच्छ्रितरोमकूपश्च यः स तथा, इदं च विशेषणं कचिदेव श्यते। 'विअसियवरकमलणयणवयणे' विकसितानिभगवदागमनवाश्रिवणजनितानन्दातिशयादुत्फुल्लानि वरकमलवन्नयनवदनानि यस्य स तथा।
‘पचलियवरकडगतुडियकेऊरमउडकुंडलहारविरायंतरइयवच्छे' प्रचलितानिभगवदागमनश्रवणजनितसम्भ्रमातिरेकात् कम्पितानिवराणि-प्रधानानिकटकानिच कणानि तुटिकाश्च-बाहुरक्षकाः केयूराणि च-अङ्गदानि मुकुटं च-किरीटं कुण्डले च-कर्माभरणे यस्य स तथा, हारो-मुक्ताकलापो विराजन्–शोभमानो रचितो-विहितो वक्षसि उरसियेन स तथा, ततः कर्मधारयः । पालंबपलंबमाणघोलंतभूसणधरे' प्रालम्बो-झुम्बनकंप्रलम्बमानं-लम्बमानं घोलं च-दोलायमानं यद्भूषणम्-आभरणं तद्धारयति यः स तथा।
ससंभमति सादरं 'तुरियं' चवलंति-अतित्वरितं, क्रयाविशेषणे चैते । पञ्चोरुहइत्ति प्रत्यवरोहति-अवतरतीत्यर्थ, कवचिदिदं पादुकाविशेषणं दृश्यते-'वरुलियवरिट्ठरिट्ठअंजणनिउणोवियमिसिमिसिंतमणिरयणमंडियाओत्तिएवंचात्राक्षरघटना-वरिष्ठानि-प्रधानानि वैडूर्यरिष्ठाञ्जनानि-रलविशेषा ययोस्ते तथा, तथा निपुणेन-कुशलेन शिल्पिना ओवियत्तिपरिकर्मिते येते तथा, अत एव मिसिमिसिंतत्ति-चिकिचिकायमाने मणिरलैः चन्द्रकान्तादिकतनादिभिर्मण्डिते-भूषिते ये तथा, ततः पदचतुष्टयस्य कर्मधारयः।
तथेदमपि अवहट्टुपंचरायककुहाई, तंजहा-खग्गंछत्तंउपफेसंवाहणाओ वालवीअणं'ति तत्रावहटु-अपहत्य-परिहृत्य राजककुदानि-राजचिह्नानि उप्फेसंति-मुकुटं वालव्यजनीचामरमिति।
'एगसाडियंउत्तरासंगति एकः साटकोयस्मिन्नस्तिस एकसाटिकःउत्तरासङ्गो-वैकक्षकम्

Page #34

मूलं- १२
९३
‘आयंते’त्ति आचान्तो-जलस्पर्शनात् 'चोक्खे' त्ति चोक्षो - विवक्षितमलापनयनात्, किमुक्तं भवति ? - 'परमसुइभूए' अतीव शुचि संवृत्तः । 'अंजलिमउलियहत्थे ' अञ्जलिना -अञ्जलिकरणतो मुकुलिती - मुकुलाकृतीकृती हस्तौ येन स तथा । 'अंचेइ 'त्ति आकुञ्चयति 'साहड' त्ति संहृत्य निवेश्य । 'तिकखुत्तो' त्ति त्रिकृत्वस्त्रीन् वारानित्यर्थ, 'निवेसेइ' त्ति न्यस्यति, 'ईसिं पञ्चन्नमइ 'त्ति ईषत् - मनाक् प्रत्युन्नमति - अवनतत्वं विमुञ्चति 'पडिसाहरइ' त्ति ऊर्ध्वं नयति ||
मू. (१२ - वर्तते) नमोऽत्थु णं अरिहंताणं भगवंताणं आइगराणं तित्थगराणं सयंसंबुद्धाणं पुरिसुत्तमाणं पुरिससीहाणं पुरिसवरपुंडरीआणं पुरिसवरगंधहत्थीणं लोगुत्तमाणं लोगनाहाणं लोगहियाणं लोगपईवाणं लोगपज्जोअगराणं अभयदयाणं चकखुदयाणं मग्गदयाणं सरणदयाणं जीवदयाणं बोहिदयाणं धम्मदयाणं धम्मदेसयाणं धम्मनायगाणं धम्मसारहीणं धम्मवरचाउरंतचकवट्टीणं
दीवो ताणं सरणं गई पइट्टा अप्पडिहयवरनाणदंसणधराणं विअट्टछउमाणं जिणाणं जावयाणं तिनाणं तारयाणं बुद्धाणं बोहयाणं मुत्ताणं मोअगाणं सव्वन्नूणं सव्वदरिसीणं सिवमयलमरु अमनंतमक्खयमव्वाबाहमणुरावत्तिसिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं ।
नमोऽत्यु णं समणस्स भगवओ महावीररस आदिगरस्स तित्थगरस्स जाव संपाविउकामस्स मम धम्मायरियस्स धम्मोवदेसगस्स, वंदामि णं भगवंतं तत्थ गयं इह गते, पासइ मे भगवं तत्थ इह यन्ति कट्टु वंदति नम॑सति ॥
वृ. 'नमोऽत्यु ण' मित्यादि प्राग्वत्, नवरं 'दीवो ताणं सरणं गई पइट्ठा' इत्यत्र जे तेसिं नमोऽत्थुणमित्येवं गमनिका कार्येति । 'धम्मायरियस्से' ति धर्माचार्याय, न तु कलाचार्याय, धर्माचार्यत्वमेव कथमित्यत आह- 'धम्मोवदेसगस्स' धर्मोपदेशकायेति ।
'तत्थ गयं' ति तत्र ग्रामान्तरे स्थितम्, 'इह गए 'त्ति अत्रावस्थितोऽहं वन्दे । कस्मादेवमित्यत आह 'पासइ मे 'त्ति पश्यति मां, ' से 'त्ति स भगवान् 'इतिकट्टु' इतिकृत्वा - इतिहेतोः 'वंदइ' त्ति पूर्वोक्तस्तुत्या स्तौति 'णमंसइ' त्ति नमस्यति - शिरोनमनेन प्रणमति ।।
मू. (१२ - वर्तते) वंदित्ता नमसित्ता सीहासणवरगए पुरत्याभिमुहे निसीअइ, निसीइत्ता तस्स पवित्तिवाउअस्स अत्तरसयसहस्सं पीतिदाणं दलयति, दलइत्ता सक्कारेति सम्माणेति सक्कारिता सम्माणित्ता एवं वयासी ।
जया णं देवाणुपिया ! समणे भगवं महावीरे इहमागच्छेज्जा इह समोसरिजा इहेव चंपाए नयरीए बहिया पुण्णभद्दे चेइए अहापडिरूवं । उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरेज्जा तया णं मम एअमठ्ठे निवेदिज्जासित्तिकड्ड विसज्जिते ॥
वृ. 'अड्डत्तरस्यसहस्सं पीइदानं'ति अष्टोत्तरं लक्षं रजतस्य तुष्टिदानं ददाति स्मेति, तच्चावश्यके माण्डलिकानां प्रीतिदानमर्द्धत्रयोदशलक्षमानमुक्तं, यदाह
119 11
“वित्ती उ सुवण्णस्सा बारस अद्धं च सयसहस्साइं ।
तावइयं चिय कोडी पीईदाणं तु चक्कस्स ॥
॥२॥
एयं चेव पमाणं नवरं रययं तु केसवा दिंति । मंडलियाण सहस्सा पीईदानं सयसहस्सा ॥ इति ।
इह पुनस्तदष्टोत्तरलक्षमानमुक्तमिति कथं न विरोध ?, उच्यते, भगवति चम्पायामागते

*

Page #35

औपपातिकउपासूत्रम्-१२ तद्दास्यतीति न विरोधः । 'सक्करेइ'त्ति प्रवरवस्त्रादिभि पूजयति । 'सम्माणेइत्ति तथाविधया वचनादिप्रतिपत्या पूजयत्येवेति।
एवं 'सामित्ति आणाए विनएणं वयणं पडिसुणेइत्ति वचनान्तरे वाक्यम्, एवमितियथाऽऽदेशं स्वामिन्नित्यामन्त्रणार्थ इति-उपप्रदर्शने आज्ञया-तदाज्ञां प्रमाणीकृत्येत्यर्थ विनयेन-अञ्जलिकरणादना वचनं-राजादेशं प्रतिशृणोति-अभ्युपगच्छति इति ॥
मू. (१३) तएणं समणे भगवं महावीरे कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए फुलुप्पलकमलकोमलुम्मिलितमि आहा(अह)पंडुरे पहाए रत्तासोगप्पगासकिंसुअसुअमुहगुंजद्धरागसरिसे कमलागरसंडबोहए उट्टियम्मि सूरे सहस्सरसिमि दिनयरे।
तेयसाजलंतेजेणेव चंपा नयरीजेणेवपुण्णभद्दे चेइएतेणेव उवागच्छति रत्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति॥
वृ. कलंपाउप्पभायाएरयणीए'त्तिकल्यमिति-श्वःप्रादुःप्राकाश्येततः प्रकाशप्रभातायां रजन्यां 'फुल्लुप्पलकमलकोमलुम्मियंमित्ति फुलं--विकसितं तच्च तदुत्पलंच-पध्रफुल्लोत्पलं तच कमलश्च-हरिणविशेषः तयोः कोमलम्-अकठोरमुन्मीलितं-दलानां नयनयोश्चोन्मीलनं यस्मिंस्तत्तथा।तत्र 'अहपंडुरे पभाए'त्ति अथ रजनीप्रभातानन्तरं पाण्डुरे-शुक्ले प्रभाते-उपसि
‘रतासोगप्पगासकिंसुअसुअमुहगुंजद्धरागसरिसे कमलागरसंडबोहए उठियंमि सूरे'त्ति रक्ताशोकस्यतरुविशेषस्य प्रकाशः-प्रभा स च किंशुकं च-पलाशकुसुमं शुकमुखं च-प्रतीतं गुआ-रक्तकृष्णः फलविशेषः तदर्द्ध चेति द्वन्द्वः, एषां यो रागो-रक्तत्वं तेन सध्शः-समो यः स तथा, तथा कमलाकराः-पद्मोत्पत्तिस्थानभूता हृदादयस्तेषु यानि षण्डानि-नलिनवनानि तेषां बोधको-विकाशको यः स तथा तत्र, उस्थिते-उद्गते सूरे-रवी।
किम्भूते ?- सहस्सरसिमिदिनअरे तेअसा जलंते'त्ति विशेषणत्रयं व्यक्तम् । 'संपलियंकनिसन्नेत्ति पद्मासने निषण्णः, इदं च वाचनान्तरपदम् ।।
मू. (१४) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे समणा भगवंतोअपेगइया उग्गपव्वइया भोगपब्वइया राइण्ण० नाय० कोरब्ब० खत्तिअपव्वइआ भडा जोहा सेनावई पसत्थारो सेट्टी इब्मा अन्ने य बहवे एवमाइणो उत्तमजातिकुलरूवविणयविण्णाणवण्णलावण्णविक्कमपहाणसोभग्गकतिजुत्ता बहुधणधण्णनिचयपरियालफिडिआ।
नरवइगुणाइरेगा इच्छिअभोगो सुहसंपललिआ किंपागफलोवमंचमुणिअविसयसोरखं जलबुब्बुअसमाणं कुसग्गजलबिंदुचंचलं जीवियं च नाऊण अद्धवमिणं रयमिव पडग्गलग्गं संविधुणित्ताणंचइत्ता हिरण्णंजाव पव्वइआ, अप्पेगइया अद्धमासपरिआया अप्पेगइआमासपरिआया एवंदुमास तिमास जाव एक्कारस० अप्पेगइआ वासपरिआया दुवास तिवास०॥
अप्पेगइआ अनेगवासपरिआया संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणा विहरति ।
वृ. 'अंतेवासित्ति शिष्याः। 'अप्पेगइय'त्ति अपि-समुच्चये एकका-एके अन्ये केचिदपीत्यर्थः 'उग्गपब्वइय'त्ति उग्राआदिदेवेन ये आरक्षकत्वेन नियुक्ताः तद्वंशजाश्च अत उग्राः सन्तः प्रव्रजिता-दीक्षामाश्रिता उग्रप्रव्रजिताः।

ational

Page #36

मूलं-१४
एवमन्यान्यपि पदानि, नवरं भोगा-ये तेनैव गुरुत्वेन व्यवहतास्तद्वंशजाश्च, राजन्या ये तेनैव वयस्यतया व्यवस्थापितास्तद्वंशजाच, ज्ञाता-इक्ष्वाकुवंशविशेषभूताः नागा वानागवंशप्रसूताः कोरव्वत्ति-कुरवः-कुरुवंशप्रसूताः, क्षत्रियाश्चातुर्वण्ये द्वितीयवर्णभूताः, मडत्तिचारभटाः,जोहत्ति-भटेभ्योविशिष्टतराः सहसयोधादयः, सेणावइत्ति सैन्यनायकाः,पसत्यारत्तिप्रशस्तारोधर्मशास्त्रपाठकाः,श्रेष्ठिनः-श्रीदेवताध्यासितसौवर्णपट्टाङ्कितमस्तकाः, इब्मत्ति-इभ्याः हस्तिप्रमाणद्रविणराशिपतयः ‘अन्ने य बहवे एवमाइणोति एवमप्रकाराः “उत्तमजाइकुलरूवविनयविण्णाणवण्णलावण्णविक्षमपहाणसोहग्गकतिजुत्तत्ति उत्तमा ये जात्यादयः प्रधाने च ये सौभाग्यकान्ती तैर्ये युक्तास्ते तथा, तत्र जाति-मातृकः पक्षः कुलं-पैतृकः पक्षः रूपंशरीराकारः विनयविज्ञाने च प्रतीते वर्णो-गौरत्वादिका कायच्छाया लावण्यम्-आकारस्यैव स्पृहणीयता विक्रमः-पौरुषं सौभाग्यम्-आदेयता कान्तिः-दीप्तिः।
'बहुधणधण्णनिचयपरियालफिडिआ' बहवो ये धनानां-गणिमधरिमादीनां धान्यानां च-शाल्यादीनांनिचयाः-सञ्चयाः परिवारश्च-दासीदासादिपरिकरस्तैः स्फुटिता-ईशवरान्तराण्यतिक्रान्ताःअथवा तेभ्यः सर्वसङ्गत्यागेन दूरीभूता येते तथा, पाठान्तरेबहवोधनधान्यनिचयपरिवारा यस्यां स तथाभूता स्थिति गृहवासे येषां ते तथा । 'नरवइगुणाइरेआ' नरपतेः-राज्ञः सकाशाद्गुणैः-विभवसुखादिभि अतिरेकः-अतिशयोयेषां ते तथा।।
'इच्छियभोगा' ईप्सिता-वाच्छिताः भोगाः-शब्दादयो येषां ते तथा । 'सुहसंपललिया' सुखेन सम्प्रललिताःप्रक्रीडीता ये ते तथा । 'किंपागफलोवमं च ति विषवृक्षफलतुल्यं पुनः 'मुणिति ज्ञात्वा विसयसुहंति व्यक्तं, तथा 'जलबुब्बुअसमानं कुशाग्रेजलबिन्दुः कुशाग्रजलबिन्दुस्तद्वन्धञ्चलं जीवियं तिजीवितव्यंच ज्ञात्वा, तथा 'अद्धवमिणं'ति इदं विषयसौख्यधनसञ्चयादिकम् अध्रुवम्-अनित्यरूपं रज इव पटाग्रलग्नं 'संविधुणित्ता णति विधूय-झगिति विहाय, तथा चइत्त'त्तित्यक्त्वा, किंतदित्याह-हिरण्यंच रूप्यं, यावच्छब्दोपादानादिदं श्यम्चिया सुव्वण्णं चिच्चा धणं एवं धण्णं बलं वाहणं कोसं कोट्ठागारं रज्जं र8 पुरं अंतेउरं चिच्चा विपुलधनकणगरयणमणिमोत्तिअसंखसिलप्पवालरत्तरयणमाईयंसंतसारसावतेनं विच्छडइत्ता विगोवइत्ता दानं च दाइयाणं परिभायइत्ता मुंडा भवित्ता अगाराओ अनगारिय मिति, व्यक्तं चैतत्।
नवरं सुवर्ण घटितं धनं-गवादि बलं-चतुरङ्गं वाहनं-वेगसरादिकं पुनर्धनं-गणिमादिकनकम्-अघटितसुवर्ण रत्नानि-कर्केतनादीनि मणयः-चन्द्रकान्तादयः मौक्तिकानिमुक्ताफलानि शङ्काः-प्रतीताः शिलाप्रवालानि-विद्रुमाणि रक्तरत्नानि पद्मरागा आदिशब्दाद्वस्त्रम्बलादिपरिग्रहः, एतेन किमुक्तं भवतीत्याह-'संत'त्ति विद्यमानं सारस्वापतेयं-प्रधानद्रव्यं, किमित्याह-विच्छz-विशेषेण त्यक्त्वा विच्छर्दवद्वा कृत्वा निष्क्रमणमहिमकरणतः, तथा तदेव गुसं सद्विगोप्य-प्रकाशीकृत्य दानातिशयादत एव।
'दानं च दाइयाणं'ति दानाहेभ्यः परिभाज्य-दत्वा, गोत्रिकेभ्यो वा-विभागशो दत्वा मुण्डा भूत्वा-द्रव्यतः शिरोलुञ्चनेन भावतः क्रोधाद्यपनयनेन अगाराद्-गेहात् निष्कम्येतिशेषः, अनगारितां साधुतां प्रद्रजिता गताः, विभक्तिपरिणामाद्वा अनगारितया प्रव्रजिताः- श्रम

Page #37

९६
णीभूताः, पर्यायसूत्राणि व्यक्तान्येवेति ।।
मू. (१५) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे निग्गंथा भगवंतो अप्पेगइआ आभिनिबोहियणाणी जाव केवलनाणी अप्पेगइआ मणबलिआ वयबलिआ कायबलिआ अप्पेगइआ मणेणं सावाणुग्गहसमत्था ३ अप्पेगइआ खेलोसहिपत्ता एवं जल्लोसहि० विप्पोसहि० आमोसहि० सव्वोसहि० अप्पेगइआ कोठ्ठबुद्धी ।
एवं बी अबुद्धी पडबुद्धी अप्पेगइआ पयाणुसारी अप्पेगइआ संभिन्नसोआ अप्पेगइआ खीरासवा अप्पेगइआ महुआसवा अप्पेगइआ सप्पिआसवा अप्पेगइआ अक्खिणमहानसिआ एवं उज्जुमतीअप्पेइआ विउलमई विउव्वणिष्डिपत्ता चारणा विज्जाहरा आगासातिवाइणो ॥
बृ. साधुवर्णकगमान्तरं व्यक्तमेव, नवरं 'मणोबलिय ' त्ति मनोबलिकाः - मानसावष्टम्भवन्तः वाग्बलिका:- प्रतिज्ञातार्थनिर्वाहकाः परपक्षक्षोभकारिवचना वा, कायबलिकाः क्षुधादिपरीषहेष्वग्लानीभवत्कायाः 'नाणबलिया' अव्यभिचारिज्ञानाः 'दंसणबलिया' परैरक्षोभ्यदर्शनाः 'चारित्तबलिया' इति व्यक्, वाचनान्तराधीतं चेदं विशेषणत्रयम् 'अप्पेगइआ मणेणं सावाणुग्गहसमत्था' मनसैव परेषां शापानुग्रही - अपकारोपकारौ कर्तु समर्था इत्यर्थ, एवं वाचा कायेन चेति ।
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१५
'खेलोसहिपत्त' त्ति खेलो - निष्ठीवनं स एवौषधि सकलरोगाद्यनर्थोपशमहेतुत्वात् खेलोपधिस्तां प्राप्ता ये ते तथा, एवमन्यत्रापि, एव ओषधि इति । 'आमोसहि' त्ति आमर्षणमामर्ष - हस्तादिसंस्पर्श इति ।
'सव्वोसहि' ति सर्व एव खेलजल्लविप्रुटकेशोमनखादय ओषधि सर्वोषधि, 'कोट्ठबुद्धि'त्ति कोष्ठवत् - कुशूल इव सूत्रार्थधान्यस्य यथाप्राप्तस्याविनष्टस्याऽऽजन्मधरणाद्धृद्धि - मतिर्येषां ते तथा। 'बीजबुद्धि' त्ति बीजमिव विविधार्थाधिगमरूपमहातरूजननाद्बुद्धिर्येषां ते तथा । 'पडबुद्धित्ति पटवत् विशिष्टवक्तृवनस्पतिविसृष्टविविधप्रभूतसूत्रार्थपुष्पफलग्रहणसमर्थतया बुद्धिर्येषां ते तथा
'पदाणुसारि 'त्ति पदेनसूत्रावयवेनैकेनोपलब्धेन तदनुकूलानि पदशतान्यनुसरन्तिअभ्युहयन्तीत्येवंशीलाः पदानुसारिणः । 'संभिन्नसोअ ' ति सम्भिन्नान् बहुभेदभिन्नान् शब्दान् पृथक् पृथक् युगपच्छृण्वन्तीति सम्मिन्न श्रोतारः, सम्मिन्नानि वा शब्देन व्याप्तानि शब्दग्राहीणि, प्रत्येकं वा शब्दादिविषयैः श्रोतांसि सर्वेन्द्रियाणि येषां ते तथा । 'खीरासव' त्ति क्षीरवन्मधुरत्वेन श्रोतॄणां कर्णमन-सुखकरं वचनमाश्रवन्ति-क्षरन्ति ये ते क्षीराश्रवाः ।
‘महुआसव’त्ति मध्वाश्रवाः प्राग्वत्, नवरं मधुवत्सर्वदषोपशमनिमित्तत्वादाल्हादकत्वाच्च तद्वचनस्य क्षीराश्रवेभ्यस्ते भेदेनोक्ताः । 'सप्पि आसव' त्ति सर्पिराश्रवास्तथैव, नवरं श्रोतॄणां स्वविषये स्नेहातिरेकसम्पादकत्वात् क्षीराश्रवमध्वाश्रवेभ्यो भेदोनोक्ताः । 'अक्खीणमहाणसीय 'त्ति महानसम्–अन्नपाकस्थानं तदाश्रितत्वाद्वाऽन्नमपि महानसमुच्यते, ततश्चाक्षीणं - पुरुष - शतसहनभ्योऽपि दयमानं स्वयमभुक्तं सत् तथाविधलब्धिविशेषादत्रुटितं तच्च तन्महानसं च-मिक्षालब्धं भोजनमक्षीणमहानसं तदस्ति येषां ते तथा । 'उज्जुमइ' त्ति ऋज्वी सामान्यतो मनोमात्रग्राहिणी मति- मनः पर्यायज्ञानं येषां ते तथा ।
'विउलमइ' ति विपुला - बहुविधविशेषणोपेतमन्यमानवस्तुग्राहित्वेन विस्तीर्णा

Page #38

मूलं-१५ मति-मनःपर्यायज्ञानं येषां ते तथा, तथाहि-घटोऽनेन चिन्तितः सचद्रव्यतः सौवर्णादि क्षेत्रतः पाटलिपुत्रकादि कालतः शारदादिभवतः कालवर्णादिरित्येवं विपुलमतयो जानन्ति, ऋजुमतयस्तु सामान्यत एव, तथाअर्द्धतृतीयाङ्गुलन्यूने मनुजक्षेत्रे व्यवस्थितसंज्ञिनांमनोग्राहिका आद्याः, इतरे तुसम्पूर्णइति। 'विउव्वणिड्डिपत्त'त्ति विकुर्वणा-वैक्रियकरणलब्धि सैव ऋद्धिस्तां प्राप्ताये तथा।
'चारण'त्ति चरणं-गमनं तदतिशयवदस्ति येषां ते चारणाः, ते च द्विधा-जवाचारणा विद्याचारणाश्च, तत्राष्टमाष्टमेन क्षपतो यतेर्या लब्धिरुत्पद्यते यया च कश्चिज्जाव्यापारमाश्रित्यैकेनैवोपपातेन त्रयोदशं रुचकवराभिधानं द्वीपं मेरुमस्तकं च यावद्गन्तुं प्रतिनिवृत्तश्च तत उत्पातद्वयेनेहागन्तुं समर्थो भवति तथा युक्ता आद्याः, या पुनः षष्ठं क्षपत उत्पद्यत, यया श्रुतविहितेषदुपष्टम्भतयोत्पातद्वयेनाष्टमं नन्दीश्वराख्यं द्वीपं मेरुमस्तकं च गन्तुं ततः प्रतिनिवृत्तश्चेकेनैवोत्पातेनेहागन्तुं समर्थो भवति तया युक्ता द्वितीया इति । 'विजाहर'त्ति प्रज्ञप्तयादिविधविद्याविशेषधारिणः।
'आगासातिवाइणोत्ति आकाशं व्योमातिपतन्ति-अतिक्रामन्ति आकाशगामिविद्याप्रभावात् पादलेपादिप्रभावाद्वा आकाशाद्व हिरण्यवृष्टयादिकमिष्टमनिष्टं वाऽतिशयेन पातयन्तीत्येवंशीलाआकशातिपातिनः, आकाशादिवादिनोवा-अमूर्तानामपि पदार्थानांसाधन समर्थवादिन इति भावः।
मू. (१५-वर्तते) अप्पेगइआ कणगावलिं तवोकम्मं पडिवण्णा एवं एकावलिं खुड्डागसीहनिक्कलियंतवोकम्मंपडिवन्ना अप्पेगइयामहालयं सीहनिक्कलियं तवोकम्मंपडिवन्ना भद्दपडिमं महाभद्दपडिमंसव्वतोभद्दपडिमं आयंबिलवद्धमाणं तवोकम्म पडिवन्ना।
वृ.'कणगावलिं तवोकम्मंपडिवण्णग'त्तिकनकमयमणिकमयोभूषणविशेषः, कल्पनया तदाकारं यत्तपस्तत्कनकावलीत्युच्यते,ततस्थापनाचैवम्-चतुर्थषष्ठमष्टमंचोत्तराधर्येणावस्थाप्य तेषामधोऽष्टावष्टमानि चत्वारिचत्वारिपङ्कितद्वयेनावस्थापनीयानि, उभयतोवारेखाचतुष्केण नव कोष्ठकान्विधाय मध्यमे शून्यं विधाय शेषेष्वष्टसु तानि स्थापनीयानि, ततस्तस्याधोऽधः चतुर्थादीनि चतुस्त्रिंशत्तमपर्यन्तानि ।
__ ततःकनकावलिमध्यभागकल्पनयाचतुस्त्रिंशदष्टमानि, तानिचोत्तराधर्येण क्षेत्रीणिचत्वारि पञ्चषट्पञ्चचत्वारि त्रीणिद्वेचेत्येवंस्थाप्यानि, अथवाऽष्टाभिषभिश्चरेखाभिः पञ्चत्रिंशत्कोष्ठकान् विधाय मध्ये शून्यं कृत्वा शेषेषु तानि स्थापीयानीति।।
तत उपर्युपरिचतुस्त्रिंशत्तमादीनि चतुर्थान्तानि, ततः पूर्ववदष्टावष्टमानि, ततोऽष्टमंषष्ठं चतुर्थं चेति । चतुर्थादीनि च क्रमेणैकोपवासादिरूपाणीति । अत्र चैकस्यां परिपाट्यां विकृतिभि पारणकं, द्वितीयस्यां निर्विकृतिकेन, तृतीयायामलेपकृता, चतुर्थ्याचाचाम्लेनेति।अत्र चैकैकस्यां परिपाटयामेकः संवत्सरोमासाः पञ्च दिनानिच द्वादश, परिपाटीचतुष्टये तुसंवत्सराः पञ्चमासा नव दिनानि चाष्टादशेति। एवमेकावली' कनकावल्यभिलापेनेत्यर्थ, एकावली चनान्यत्रोपलब्धेति न लिखिता। 87]

Page #39

९८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१५ 'खुड्डागसीहनिक्कलिय'ति वक्ष्यमाणमहासिंहनिक्रडितापेक्षया क्षुल्लक सिंहनिक्रडितसिंहगमनं तदिव यत्तपस्तत् सिंहनिक्रडितमित्युच्यते, तद्गमनं चातिक्रन्तदेशावलोकनतः, एवमतिक्रन्ततपःसमासेवनेनापूर्वतपसोऽनुष्ठानंयत्र तत्सिंहनिक्रडितमिति, तच्चैवम्-चतुर्थततः षष्ठचतुर्थेऽष्टमषष्ठे दशमाष्टमे द्वादशदशमे चतुर्दशद्वादशे षोडशचतुर्दशे अष्टादशषोडशे विंशतितमाष्टादशेविंशतितमंचेतिक्रमेण विधीयते, ततःषोडशाष्टादशेचतुर्दशषोडशेद्वादशचतुर्दशे दशमद्वादशेअष्टमदशमे षष्ठाष्टमे चतुर्थषष्ठे चतुर्थं चेति।
अत्र च एकस्यां परिपाटयां दिनमानम् नवकसङ्कलने द्वे ४५ । ४५ अष्टकसालना चैका ३६ सप्तकसङ्कलनाऽप्येकैव २८ पारणकदिनानि ३३ सर्वाग्रम् १८७, एवंच मासाः ६ दिनानि च७, चतसृषुपरिपाटीष्वेतदेव चतुर्गुणं स्यात, तत्र वर्षे २ दिनानि २८, तत्र प्रथमपरिपाटयां पारणकंसर्वकामगुणितं, द्वितीयस्यां निर्विकृतिक, तृतीयायामलेपकारि, चतुथ्यार्माचामाल्ममिति एवं महासिंहनिक्रडितमपि, नवरमिह स्थापना एकादयः षोडशान्ताः पुनः षोडशादय एकान्ताः स्थाप्यन्ते,तत्रद्वयादीनांषोडशान्तानमग्रेप्रत्येकमेकादयः पञ्चदशान्ताःस्थाप्यन्ते,तथायेषोडशादय एकान्ताः स्थापितास्तेषु पञ्चदशादीनां धन्तानामादौ चतुर्दशादयः स्थापनीयाः, चतुर्थादिना चाभिलापेन ते समुत्कीर्तनीयाः।।
दिनमानं चैकस्यां परिपाट्यामिदमत्र-द्वेषोडशानांसकलने १३६,१३६ एका पञ्चदशानां १२० चतुर्दशानामप्येकैव १०५ एकषष्टिश्च पारणकानीति, सर्वाग्रं च ५५८, एवं च वर्षमेकं षट्चमासाः दिनान्यष्टादशेति, परिपाटीचतुष्टये चतुर्गुणमेतदेव वर्षाणि ६मासौ २ दिनानि १२
तथा भद्रप्रतिमा यस्यांपूर्वदक्षिणापरोत्तराभिमुखःप्रत्येकं प्रहरचतुष्टयं कायोत्सर्ग करोति, एषा चाहोरात्रद्वयमानेति, महाभद्राऽपि तथैव, नवरमहोरात्रंयावदेकैकदिगभिमुखः कायोत्सर्ग करोति, अहोरात्रचतुष्टयं चास्यां मानमिति, सर्वतोभद्रा पुनर्यस्यां दशसु दिक्षु प्रत्येकमहोरात्रं कायोत्सर्ग करोति । अस्यांच दशाहोरात्राणि मानमिति ।
अथवा द्विविधा सर्वतोभद्रा-क्षुद्रा महतीच, तत्र क्षुद्रायाः स्थापनोपायगाथा चेयमत्र॥१॥ “एगाई पंचंते ठविउंमज्झंतु आइमणुपंति ।
सेसे कमेण ठविउं जाणेजा सव्वओभई॥ तपोदिनानीह पञ्चसप्तति, पारणकदिनानि तु पञ्चविंशति, सर्वाणि दिनानि शतमेकस्यां परिपाट्यां, चतसृषु त्वेतदेव चतुर्गुणम् । एवं महत्यपि, नवरमेकादयः सप्तान्तास्तस्यामुपदासा भवन्ति, स्थापनोपायगाथा त्वियम्
“एगाई सत्तंता ठविउ मज्झंतु आइमणुपंति।
सेसे कमेण ठविउंजाण महासबओभई ।।" १-२-३-४-५-६-७ इयं प्रथमा पनि ४-५-६-७-१-२-३ द्वितीया ७-१-२-३-४-५-६ तृतीया ३-४-५-६-७-१-२ चतुर्थी ६-७-१-२-३-४-५ पञ्चमी २--३-४-५-६-७-१षष्ठी ५-६-७-१-२-३-४ सप्तमी।
इह च षन्नवत्यधिकं शतं तपोदिनानां स्यादेकोनपञ्चाशच्च पारणकदिनानि, एवं चाष्टी मासाः पञ्च दिनानि, चतसृषु परिपाटीष्वेतदेव चतुर्गुणमिति ।

Page #40

मूलं-१५
'आयंबिलवद्धमाण तियत्रचतुर्थं कृत्वा आयामाम्लं क्रियते, पुनश्चतुर्थं, पुन?आयामाम्ले, पुनश्चतुर्थ, पुनस्त्रीणि आयामाम्लानि, एवं यावच्चतुर्थ शतं चायामाम्लानां क्रियत इति, इह च शतं चतुर्थानां तथा पञ्च सहस्पणि पञ्चाशदधिकानि आयामाम्लानां भवन्तीति।
मू. (१५-वर्तते) मासिअंभिक्खुपडिमं एवं दोमासिअं पडिमं तिमासि पडिमं जाव सत्तमासिअंभिक्खुपडिमं पडिवण्णा पढमं सत्तराईदिअं अप्पेगइया भिक्खुपडिमं पडिवण्णा जावतचं सतराइंदिअंभिक्खुपडिमंपडिवण्णा अहोराइंदिअंभिक्खुपडिमं पडिवण्णा इक्कराइंदिअं भिक्खुपडिमं पडिवन्ना
सत्तसत्तमिअंभिक्खुपडिमंअहमिअंभिक्खुपडिमनवनवमिअंभिक्खुपडिमंदसदसमिअं भिक्खुपडिमंखुड्डियं मोअपडिमं पडिवण्णा महल्लियं मोअपडिमं पडिवण्णा जवमझं चंदपडिमं पडिवण्णा वइर ममं चंदपडिमं पडिवण्णा संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणा विहरति ।।
वृ. 'मासियंभिक्खुपडिमतिमासपरिमाणा मासिकी तांभिक्षुप्रतिमां-साधुप्रतिज्ञाविशेष, तत्र हि मासं यावदेका दत्तिभक्तस्यैकैव च पानकस्येति, एवं द्वितीयाद्याः सप्तम्यन्ताः एकैकदत्तिवृद्धियुक्ता इति । 'पढमसत्तराइंदिति तिसृणांमध्ये प्रथमा सप्तरात्रिन्दिवा-सप्ताहोरात्रप्रमाणा, अस्यां स चतुर्थ चतुर्थेन पानकाहारविरहित उत्तानको वा पार्श्वशायी वा निषद्योपगतो वाग्रामादिभ्यो बहिर्विहरति, द्वितीयसप्तरात्रिन्दिवाऽप्येवंविधव, नवरंउत्कुटुको वा लगण्डशायी वा दण्डायतो वा विहरति, एवं तृतीया सप्तरात्रिन्दिवापि, नवरंगोदोहिकास्थितोवावीरासनिको वा आम्रकुब्जो बा आस्त इति।
'राइंदिति रात्रिन्दिवप्रमाणामहोरात्रिकीमित्यर्थ, अस्यांचषष्ठोपवासिको ग्रामादिभ्यो बहि प्रलम्बभुजस्तिष्ठतीति । एगराइय'ति एका रात्रि प्रमाणमस्या इत्येकरात्रिकी ताम्, अस्यां चाष्टमभक्तिको ग्रामादिबहिरीषदवनतगात्रोऽनिमिषनयनःशुष्कपुद्गलनिरुद्धष्टि जिनमुद्रास्थापितपादः प्रलम्बितभुजस्तिष्ठतीति, विशिष्टसंहननादियुक्त एव चैताःप्रतिपद्यन्ते, आह च॥१॥ “पडिवजइ एयाओ संघयणधिइजुओ महासत्तो।
पडिमाउ भावियप्पा सम्मं गुरुणा अणुनाओ॥" इत्यादि। 'सत्तसत्तमियं ति सप्तसप्तमानि दिनानि यस्यां सातथासाचसप्तभिर्दिनानांसप्तकैर्भवति, तत्र च प्रथमदिने एका दत्तिभक्तस्यैकैव च पानकस्यैवं द्वयादिष्वेकोत्तरया वृद्धया सप्तमदिने सप्त दत्तयः, एवमन्यान्यपिषट्सप्तकानि, अथवा प्रथमसप्तके प्रतिदिनमेका दत्तिद्धितीयादिषुतु द्वयादयो यावत्सप्तमे सप्तके प्रतिदिनं सप्तेति, एवमष्टाष्टमिका नवनवमिका दशदशमिका चेति, नवरंदत्तिवृद्धि कार्येति । क्वचिदिह स्थाने भद्रासुभद्रामहाभद्रासर्वतोभद्राभद्रात्तराश्च भिक्षुप्रतिमाः पठ्यन्ते, तत्र सुभद्रा अप्रतीता, शेषास्तु व्याख्याताः प्राक् ।
नवरं भद्रोत्तरास्थापना एवम्-५।६।७।८।९ प्रथमा पङ्कित ७।८।९।५।६ द्वितीया ९।५।६।७८ तृतीया ६७८९५ चतुर्थी ।६।७।८।९।५।चतुर्थी ।८।९।५।६७। पञ्चमीति। अथवा ।५।६।७।८।९।१०।११ प्रथमा पङ्कित ।८।९।१०।११।५।६७। द्वितीया 1991५।६।७।८।९।१०॥ तृतीया।७।८।९।१०।११।५।६चतुर्थी।१०।११।५।६७।८।९।पञ्चमी 1६७।८।९।१०।११।५। षष्ठी ।९।१०।११।५।६।७।८। सप्तमीति।

Page #41

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१५
'खुड्डिय' ति क्षुद्रिका - महत्यपेक्षया लध्वी मोकप्रतिमा - प्रश्रवणाभिग्रहः, इयं च द्रव्यतः प्रश्रवणविषया प्रश्रवणस्याप्रतिष्ठापनेत्यर्थ, क्षेत्रतो ग्रामादेर्बहि, कालतः शरदि निदाधे वा प्रतिपद्यते, भुक्त्वा चेत् प्रतिपद्यते चतुर्दशभक्तेन समाप्यते, अभुक्त्वा चेत् प्रतिपद्यते तदा षोडशभक्तेन समाप्ये, भावतस्तु दिव्यादिकोपसर्गसहनमिति । एवं महामोकप्रतिमाऽपि नवरं भुक्त्वा चेत् प्रतिपद्यते तदा षोडशभक्तेन समाप्यते, अभुक्त्वा चेत्तदाऽष्टादशभक्तेनेति । 'जवमज्झं चंदपडिमं ति यवस्येव मध्यं यस्यां सा यवमध्या, चन्द्र इव कलावृद्धिहानिभ्यां या प्रतिमा सा चन्द्रप्रतिमा, तथाहि - शुक्लप्रतिपदि एकं कवलं भिक्षां वा अभ्यवहृत्य प्रतिदिनं कवलादिवृद्धया पञ्चदश पौर्णमास्यां कृष्णप्रतिपदि च पञ्चदशैव भुक्त्वा प्रतिदिनमेकहन्या अमावास्यायामेकमेव यस्यां भुङ्के सा स्थूलमध्यत्वत् यवमध्येति ।
'वइरमज्झं चंदपडिमं 'ति वैरस्येव (वज्रस्येव) मध्यं यस्यां सा तथा, यस्यां हि कृष्णप्रतिपदि पञ्चदश कवलान् भुक्त्वा ततः प्रतिदिनमेकहान्या अमावास्यायामेकं शुक्लप्रतिपद्यप्येकमेव, ततः पुनरेकैकवृद्दया पौर्णमास्यां पञ्चदश भुङ्क्ते सा तनुमध्यत्वाद्वज्रमध्येति ।। वाचनान्तराधीतमथ पदचतुष्कम्- 'विवेगपडिमं' ति विवेचनं विवेकः- त्यागः, स चान्तराणां कषायादीनां बाह्यानां च गणशरीरानुचितभक्तपानादीनां तत्प्रतिपत्तिर्विवेकप्रतिमेति । 'विउस्सग्गपडिमं 'ति व्युत्सर्गप्रतिमा- कायोत्सर्गकरणमिति ।
'उवहाणपडिमं 'ति तपोविषयोऽभिग्रहः, यद्यपि दशाश्रुत्कन्धे भिक्षूपसकप्रतिमास्स्वरूपेयमुक्ता तथापीह तथा न व्याख्याता, भिक्षुप्रतिमानां प्रागेव दर्शितत्वाद्, उपासकप्रतिमानां च साधूनामसम्भवात् । 'पडिसंलीणपडिमं' ति संलीनताऽभिग्रहमिति ।
१००
मू. (१६) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे थेरा भगवंतो जातिसंपन्ना कुलसंपन्ना बलसंपन्ना रूवसंपन्ना विनयसंपन्ना नाणसंपण्णा दंसणसंपन्ना चरित्तसंपन्ना लज्जासंपन्ना लाघवसंपन्ना ओसंसी तेअंसी वच्चंसी जसंसी ।
-जिअकोहा जियमाणा जिअमाया जिअलोभा जिअइंदिआ जिअणिद्दा जिअरीसहा जीवि आसमरणभयविष्यमुक्त वयप्पहाणा गुणप्पहाणा करणप्पहाणा चरणप्पहाणा णिग्गहप्पहाणा निच्छयप्पहाणा अज्जवम्पहाणा मद्दवप्पहाणा लाघवप्पहाणा
-खंतिप्पहाणा मुत्तिप्पहाणा विजापहाणा मंतप्पहाणा वेअप्पहाणा बंभप्पहाणा नयप्पहाणा नियमप्पहाणा सप्पहाणा सोअप्पहाणा चारुवण्णा लज्जातवस्सीजिइंदिआ सोही अनियाणा अप्पुस्सुआ अबहिल्लेसा अप्पडिलेस्सा सुसामण्णरया दंता इणमेव निग्गथं पावयणं पुरओकाउं विहरति ।
वृ. साधुवर्णकगमान्तरमेव, तत्र 'जाइसंपन्न' त्ति उत्तममातृकपक्षयुक्ता इत्यवसेयम्, अन्यथा मातृकपक्षसम्पन्नत्वं पुरुषमात्रस्यापि स्यादिति नैषामुत्कर्ष कश्चिदुक्तः स्याद्, उत्कर्षाभिधानार्थं चैषां विशेषणकदम्बकं चिकीर्षितमिति, एवं 'कुलसंपन्ना' इत्याद्यपि विशेषणनवकं, नवरं कुलंपैतृकः पक्षः बं- संहननसमुत्थः प्राणः रूपम् - आकृति विनयज्ञाने प्रतीते दर्शनं - सम्यक्त्वं चरित्रं - - समित्यादि लज्जा - अपवादभीरुता संयमो वा लाघवं द्रव्यतोऽल्पोपधिता भावतो गरवत्रयत्यागः 'ओअंसि' त्ति ओजो - मानसोऽवष्टम्भस्तद्वन्तः ओजस्विनः 'तेयंसि' त्ति तेजः

Page #42

१०१
मूलं-१६ शरीरप्रभा तद्वन्तः तेजस्विनः 'वच्छंसित्ति वचो-वचनं सौभाग्याधुपेतं येषामस्ति ते वचस्विनः, अथवावर्च-तेजःप्रभावइत्यर्थ, तद्वन्तोवर्चस्विनः जसंसित्तियशस्विनः-ख्यातिमन्तःजितक्रधादीनि सप्त विशेषणानि प्रतीतानि, नवरं क्रधादिजयः-उदयप्राप्तक्रधादि-विफलीकरणतोऽवसेयः।
____ 'जीविआसमरणभयविप्पमुक्छ जीविताशयामरणभयेन च विप्रमुक्ताः, तदुभयोपेक्षका इत्यर्थ, वयपहाणे ति व्रतं-यतित्वंप्रधानम्-उत्तमंशाक्यादियतित्वापेक्षया निर्ग्रन्थयतित्वाद्येषां, व्रतेनवाप्रधानायेतेतथा, निर्ग्रन्थ श्रमणा इत्यर्थ,तेचनव्यवहारतएवेत्यतआह-'गुणप्पहाण'त्ति प्रतीतं, नवरंगुणाः-करुणादयः, गुणप्रान्यमेव प्रपञ्चयन्नाह-'करणप्पहाणे त्यादिविशेषणसप्तकं प्रतीतार्थच, नवरं करणं-पिण्डविशुद्धयादिचरणं-महाव्रतादि निग्रहः-अनाचारप्रवृत्तेर्निषेधनं निश्चयः-तत्वनिर्णयः विहितानुष्ठानेषु व अवश्यंकरणाभ्युपगमः।।
आर्जवं-मायोदयनिग्रहः मार्दवं-मानोदयनिरोधः, लाघवं-क्रियासु दक्षत्वं क्षान्तिक्रोधोदयनिग्रह इत्यर्थः, मुक्ति-लोभोदयविनिरोधो विद्याः-प्रज्ञप्तयादिकाः मन्त्रा-हरिणेगमेष्यादिमन्त्राः वेदाः-आगमाः ऋग्वेदादयो वा ब्रह्म-ब्रह्मचर्य कुशलानुष्ठानं वा नया-नीतयः नियमा--अभिग्रहाः सत्यं-सम्यग्वादः शौचं-द्रव्यतो निर्लेपता भावतोऽनवद्यसमाचारः, यच्चेह चरणकरणग्रहणेऽप्याजवादिग्रहणं तदार्जवादीनां प्राधान्यख्यापनार्थमवसेयं, 'चारुवण्ण'त्ति सत्कीर्तयः गौराघुदात्तशरीरवर्णयुक्ता वा सप्रज्ञा वा।
'लज्जातवस्सीजिइंदिय'त्ति लज्जाप्रधानास्तपस्विनः-शिष्या जितेन्द्रियाश्च येषां ते लज्जातपस्विजितेन्द्रियाः, अथवा लज्जया तपःश्रिया च जितानीन्द्रियाणि यैस्ते लज्जातपःश्रीजितेन्द्रियाः, यद्यपि जितेन्द्रिया इति प्रागुक्तं, तथापीह लज्जा तपोविशेषितत्वान्न पुनरुक्तत्वमवसेयमिति, सोहित्ति सुहृदो-मित्राणि जीवलोकस्येतिगम्यम्, अथवा शोधियोगाच्छोधयःअकलुषहृदया इत्यर्थः, अनियाण त्ति अनिदाना-निदानरहिताः 'अप्पुस्सुय'त्ति अल्पौत्सुक्याऔत्सुक्यवर्जिताः 'अबहिल्लेस'त्तिसंयमादबहिर्भूतमनोवृत्तयः, 'अप्पडिलेस्सा [वा]' अप्रतिलेश्याअतुलमनोवृत्तयः, 'सुसामण्णरय'त्ति अतिशयेन श्रमणकर्मासक्ताः । ___'दंत'त्ति गुरुभिर्दमं ग्राहिताः विनयिता इत्यर्थ, इदमेव नैर्ग्रन्थ्यं प्रवचनं 'पुरओकाउंति पुरस्कृत्य-प्रमामीकृत्य विहरन्तीति, कचिदेवं च पठ्यते- 'बहूणं आयरिया' अर्थदायकत्वात् 'बहूणं उवज्झाया' सूत्रदायकत्वात्, बहूनां गृहस्थानां प्रव्रजितानां च दीप इव दीपो मोहतमः पटलपाटनपडुत्वात्, द्वीप इव वा द्वीपः संसारसागरनिमग्नानामाश्वासभूतत्वात्, 'ताणं'ति त्राणमनर्थेभ्योरक्षकत्वात्, 'सरणं'तिशरणमर्थसम्पादकत्वात् गइति गम्यत इतिगतिरभिगमनीया इत्यर्थ, 'पइट्टत्ति प्रतिष्ठन्त्यस्यामिति प्रतिष्ठा आश्रय इत्यर्थः॥
मू.(१६-वर्तते) तेसिणंभगवंताणं आयावायावि विदिता भवंति परवाया विदिताभवंति आयावायं जमइत्ता लवणमिव मत्तमातंगा अच्छिद्दपसिणवागरणा रयणकरंडगसमाणा कुत्तिआवणभूआ परवादियपमद्दणा --
-दुवालसंगिणो समत्तगणिपिडगधरा सव्वक्खरसण्णिवाइणो सव्वभासाणुगामिणो अजिणा जिनसंकासा जिना इवअवितहं वागरमाणा संजमेणं तवसा अप्पाणंभावमाणा विहरंति
वृ. तेषां भगवंता 'आयावायावित्ति आत्मवादाः-स्वसिद्धान्तप्रवादाः, अपि समुच्चये,

Page #43

१०२
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१६
पाठान्तरेणात्मवादिनोजैना इत्यर्थ, विदिताः-प्रतीताः भवन्ति,ततापरवादाः-शाक्यादिमतानि, पाठान्तरेण परवादिनः-शाक्यादयो विदिता भवन्ति, स्वपरसिद्धान्तप्रवीणतया, ततश्च आयावायति स्वसिद्धान्तं 'जमइत्त'त्ति पुनः पुनरावर्तनेनातिपरिचितं कृत्वा, किमिव के इत्याहनलवनमिव मत्तमातङ्गा इति प्रतीतं, नलवना इति पाठान्तरं, नलवनानीवेति व्याख्येयं, ततः 'अच्छिद्दपसिणवागरण'त्ति अविरलप्रश्ना अविरलोत्तराश्च सम्भूताः सन्तो विहरन्तीति योगः, 'रयणकरंडगसमाण त्ति प्रतीतं । ___'कुत्तिआवणभूअत्ति कुत्रिक-स्वर्गमर्त्यपातालक्षणंभूमित्रयं तत्सम्भवं वस्त्वपि कुत्रिक, तत्सम्पादकआपणो-हट्टः कुत्रिकापणस्तद्भूताः-समीहितार्थसम्पादनलब्धियुक्तत्वेन तदुपमाः, 'परवाइयपमद्दणत्तितन्मतप्रमर्दनात् 'परवाईहिं अणोकताा इत्यादिचोद्दसपुवी'त्यन्तं वाचनान्तरं, तत्र अनुपक्रन्ता-अनिराकृता इत्यर्थ, अन्नउस्थिएहिति अन्ययूथिकै:-परतीर्थिकः 'अणोद्धसिजमाण'त्ति अनुपध्वस्यमानाः माहात्म्यादपात्यमानाः, विहरन्ति-विचरन्ति, 'अप्पेगइया
आयाघरे' त्येवमादीनि षोडश विशेषणानि सुगमानि, नवरं सूत्रकृतधरा इत्यस्य प्राक्तनाङ्गधरणाविनामूतत्वेऽपि तस्यातिशयेन धरणात्सूत्रकृतधरा इत्याधुक्तम्, अत एव विपाकश्रुतधरोक्तावपि एकादशाङ्गविद इत्युक्तम्, अथवा विदेर्विचारणार्थत्वादेकादशाङ्गविचारकाः, नवपूव्यादिग्रहणं तु तेषां सातिशयत्वेन प्राधान्यख्यापनार्थमिति।।
चतुर्दशपूर्वित्वेसत्यपि द्वादशामित्वं केषाञ्चिन्न स्याच्चतुर्दशपूर्वाणांद्वादशाङ्गस्यांशभूतत्वात, अत आह-"दुवालसंगिणो'त्ति, तथा द्वादशाङ्गित्वेऽपि न समस्तश्रुतधरत्वं केषाञ्चित्स्यादित्यत आह–'समत्तगणिपिडगधर गणीनाम् अर्थपरिच्छेदानां पिटकमिव पटकं-स्थानंगणिपिटकम्, अथवा पिटकमिव वालञ्जक- वाणिजकसर्वस्वाधारभाजनविशेष इव यत्तपिटकं, गणिनआचार्यस्य पिटकंगणिपिटक-प्रकीर्णकश्रुतादेशश्रुतनियुक्त्यादियुक्तंजिनप्रवचनं, समस्तम्अनन्तगमपर्यायोपेतं गणिपिटकं धारयन्ति येते तथा। ___अतएव ‘सब्बरखरसण्णिवाइणो तिसर्वेअक्षरसन्निपाताः-वर्णसंयोगा ज्ञेयतया विद्यन्ते येषांते तथा, 'सबभासाणुगामिणो'त्ति सर्वभाषा:-आर्यानार्यामरवाचःअनुगच्छन्ति-अनुकुर्वन्ति तद्भाषाभाषित्वात् स्वभाषयैव वा लब्धिविशेषात्तथाविधप्रत्ययजननात्, अथवा सर्वभाषाःसंस्कृतप्राकृतमागध्याद्याअनुगमयन्ति-व्याख्यान्तीत्येवंशीला येते तथा, 'अजिन'त्ति असर्वज्ञाः सन्तो जिनसङ्काशाः, जिना इवावितथं व्याकुर्वाणाः॥
मू. (१७) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे अनगारा भगवंतो इरिआसमिआ भासासमिआएसणासमिआ आदानभंडमत्तनिक्खेवणासमिआ उचारपासवणखेलसिंघाणजल्लपारिट्ठावणियासमिआ मणगुत्ता वयगुत्ता कायगुत्ता गुत्ता गुतिंदिया गुत्तबंभयारी अममा अकिंचणा।
छिन्नग्गंथा छिन्नसोआ निरवलेवा कंसपातीव मुक्कतोआ संख इव निरंगणा जीवो विव अप्पडिहयगती जच्चकणगंपिवजातरूवा दरिसफलगाविव पागडभावा कुम्मो इव गुत्तिदिआ पुकखरपत्तं व निरुवलेवा गगणमिव निरालंबणा अणिलो इव निरालया चंद इव सोमलेसा सूर इव दित्ततेआ सागरो इव गंभीरा।

Page #44

मूलं-१७
१०३
विहगइव सव्वओ विष्पमुक्कमंदर इव अप्पकंपा सारयसलिलं वसुद्धहिअयाखग्गिविसाणं व एगजाया भारंडपक्खी व अप्पमत्ता कुंजरो इव सोंडीरा वसभी इव जायत्थामा सीहो इव दुद्धरिसा वसुंधरा इव सव्वफासविसहा सुहअहुआसणे इव तेअसा जलंता।
वृ. 'तेणं कालेण'मित्यादिगमान्तरंव्यक्तंच, नवरंसमितिसूत्रे आयाणमंडभत्तनिक्खेवणासमिय'त्तिआदाने-ग्रहणे उपकरणस्येति गम्यते, भाण्डमात्रायाः-वस्त्राधुकरणरूपपरिच्छदस्य, भाण्डमात्रस्यवोपकरणस्यैव, अथवा भाण्डस्यवस्त्रादेम॒न्मयभाजनस्यवामात्रस्य च-पात्रविशेषस्य निक्षेपणायां-विमोचनेये समिताः-सुप्रत्युपेक्षितादिक्रमेण सम्यक्प्रवृत्तास्ते तथा, 'उच्चारपासवण
खेलसिंघाणजल्लपारिट्ठावणियासमिया' पुरीषमूत्रनिष्ठीवननासिकाश्लेष्ममलपरित्यागे समिता इति शुद्धस्थण्डिलाश्रयणात्।
मणगुत्ते'त्यादिपदत्रयंकण्ठयम्, अतएव 'गुत्ता सर्वथागुप्तत्वात् गुतिंदिय'त्तिशब्दादिषु रागादिरहिता इत्यर्थः, अथवा 'गुत्तागुतिंदिय'त्ति गुप्तानि शब्दादिषु रागादिनिरोधाद् अगुप्तानि च आगमश्रवणेर्यासमित्यादिष्वनिरोधादिन्द्रियाणि येषां ते तथा, 'गुत्तबंभयारित्ति गुप्तंवसत्यादिगुप्तिद्ब्रह्म-मैथुनविरतिं चरन्ति-आसेवन्त इत्येवंशीलाः गुप्तब्रह्मचारिणः, अमम'त्ति आभिष्वनिकममेतिशब्दवर्जा 'किंचन'त्ति निद्रव्याः वाचनान्तरे।।
‘अकोहे त्यादीन्येकादशपदानि श्यन्ते, तत्र अकोहे'त्यादि४ प्रतीतानि, अतएव 'संत'त्ति शान्ताअन्तर्वृत्या पसंत'त्तिप्रशान्ताः बहिर्वृत्या उवसंतत्तिउपशान्ताउभयतः, अथवामनःप्रभृत्यपेक्षया शान्तादीनि पदानि, अथवा श्रान्ता भवभ्रमणात् प्रशान्ताः प्रकृष्टचित्तत्वात् उपशान्तानिवृत्ताः पापेभ्य, अथवा प्रशमप्रकर्षाभिधानायैकार्थं पदत्रयमिदम्, अत एव 'परिनिब्बुआ' सकलसन्तापवर्जिताः 'अणासव'त्तिअनाश्रवाः-अविद्यमानपापकर्मबन्धाः 'अगंथ'त्ति अविद्यमानहिरण्यादिग्रन्थाः छिन्नसोअत्ति छिन्नशोकाश्छिन्नश्रोतसो वा, छिन्नसंसारप्रवाहा इत्यर्थः ।
निरुवलेव'त्ति उपलिप्यते अनेनेत्युपलेपस्तद्रहिताः, कर्मबन्धहेतुवर्जिता इत्यर्थः, अथ निरुपलेपतामेवोपमानैराह-लक्ष्यमाणपदानां च भावनाध्ययनायुक्ते इमङ्ग्रहगाथे॥१॥ 'कंसे १ संखे २ जीवे ३ गयणे ४ वाए ५ य सारए सलिले ६।
पुक्खरपत्ते७ कुम्मे ८ विहगे ९ खग्गेय १० भारंडे ११ ।। ॥२॥ कुंजर १२ वसहे १३ सीहे १४ नगराया चेव १५ सागरऽकखोहे १६।
चंदे १७ सूरे १८ कणगे १९ वसुंधरा चेव २१सुहुयहुए २१।। उक्तगाथानुक्रमेणेह तानि पदानि व्याख्यास्यामः, वाचनान्तरे इत्यमेव ईष्टत्वादिति, 'कंसपाईव मुक्कतोया' कांस्यपात्रीवेति व्यक्तं मुक्तं-त्यक्तंतोयमिव तोयं-बन्धहेतुत्वात् स्नेहो यैस्ते तथा, 'संखो इव निरंगणे ति कम्बुवत् रङ्गणं-रागाधुपरञ्जनं तस्मान्निर्गताः, 'जीव इव अप्पडिहयगती' प्रत्यनीककुतीर्थिकादियुक्तेष्वपि देशनगरादिषु विहरन्तो वादादिसामथ्योपैतत्वेनास्खलितगतय इत्यर्थः।।
संयमेवाअप्रतिहतवृत्तयइत्यर्थः, 'गगनमिवनिरालंबणत्तिकुलग्रामनगराधालम्बनवर्जिता इत्यर्थसर्वत्रानिश्चिताइति ह्रदयं, वायुरिवअपडिबद्धा ग्रामादिष्वेकरात्र्यादिवासात् 'सारयसलिलं वसुद्धहिअय'त्ति अकलुषमनस्त्वात्, 'पुक्खरपत्तं व निरुवलेव'त्ति पङ्कजलकल्पस्वजनविषय

Page #45

१०४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१७ स्नेहरहिता इत्यर्थः, 'कुम्मो व गुत्तिंदिय'त्तिकच्छपो हि कदाचिद् ग्रीवापाद लक्षणावयवपञ्चकेन गुप्तो भवति, एवमेतेऽपीन्द्रियपञ्चकेनेति, विहगइवविप्पमुक्कत्ति मुक्तपरिकरत्वादनियतवासाच, 'खग्गिविसाणं व एगजाय'त्ति खड्गी-आटव्यो जीवस्तस्य विषाणं-शृङ्गं तदेकमेव भवति तद्वदेकजाता-एकभूता रागादिसहायवैकल्यादिति। _ 'भारंडपक्खीव अप्पमत्त'त्ति भारण्डपक्षिणोः किलैकं शरीरंपृथग्ग्रीवं त्रिपादं च भवति, तौचात्यन्तमप्रमत्तयैव निहितेनोपमाकृतेति, कुंजरोइवसोंडीरा' हस्तीवशूराः कषायादिरिपून प्रतीत्येति, वसभोइवजायत्थामा' गौरिवोत्पन्नबलाः,प्रतिज्ञातकार्यभरनिर्वाहका इत्यर्थ, सीहो इव दुद्धरिसा' परीषहादिमृगैरनभिभवनीया इत्यर्थः।
मंदरो इव अप्पकंपत्ति मेरुरिवानुकूलोपसर्गवायुभिरविचलितसत्वाः, 'सागरो इव गंभीर ति हर्षशोकादिकारणसम्पर्केऽप्यविकृतचित्ताः, 'चंदोइव सोमलेस्सत्ति अनुपतापहेतुमनः परिणामाः, सूरो इव दित्ततेअत्ति दीप्ततेजसोद्रव्यतः शरीरदीप्तया भावतोज्ञानेन, जच्चकणगमिव जायरूवा' जातं-लब्ध रूपं-स्वरूपं रागादिकुद्रव्यविरहात्यैस्तेजातरूपाः, वसुंधराइवसव्वफासविसह'त्ति स्पर्शा-शीतोष्णादयो अनुकूलेतराः परीषहास्तान् सर्वान् विषहन्ते येते तथा ।
_ 'सुहुअहुआसणोइव तेअसाजलंता' सुष्ठुहुतं-क्षिप्तं घृतादि यत्र हुताशने वह्नौ स तथा, तद्वत्तेजसा–ज्ञानरूपेणतपोरूपेण चज्वलन्तो-दीप्यमानाः, पुस्तकान्तरे विशेषणानिसर्वाण्येतानीदं चाधिकम्-'आदरिसफलगाइवपायडभावा' आदर्शफलकानीव-पट्टिकाइव प्रतले विस्तीर्णत्वादादर्शफलकानितानीवप्रकटा-यथावदुपलभ्यमानस्वभावाभावा-आदर्शपक्षे नयनमुखादिधर्मा साधुपक्षे अशठतया मनःपरिणामाः येषु ते प्रकटभावाः।
मू. (१७ -वर्तते) नत्यि णं तेसि णं भगवंताणं कत्थइ पडिबंधे भवइ, से अ पडिबंदे चउब्बिहे पन्नत्ते, तंजहा-दब्बओ खित्तओ कालओ भावओ, दब्बओणं सचित्ताचित्तमीसिएसु दव्वेसु, खेत्तओ गामे वा नयरे वा रन्ने वा खेते वा खले वा घरे वा अंगणे वा।
कालओ समए वा आवलियाए वा जाव अयणे वा अन्नतरे वादीहकालसंजोगे, भावओ कोहे वा माणे वा मायाए वा लोहे वा भए वा हासे वा एवं तेसिंण भवइ ।
तेणंभगवंतोवासावासवजं अट्ठगिम्हहेमंतिआणि मासाणिगामेएगराइआ नयर पंचराइआ वासीचंदणसमाणकप्पा समलेढुकंचणा समसुहदुक्खाइहलोगपरलोगअप्पडिबद्धा संसारपारगामी कम्मनिग्धायणट्ठाए अब्भुडिआ विहरंति॥
वृ. 'नत्थी' त्यादि, नास्ति तेषां भगवतामयं पक्षो यदुत कुत्रचिदपि प्रतिबन्धो भवतीति, तद्यथा-द्रव्यतः ४, द्रव्यतः सचित्तादिषु ३, क्षेत्रतो ग्रामादिषु ७, तत्र क्षेत्रं-धान्यजन्मभूमि खलं-धान्यमलनपवनादिस्थण्डिलं, शेषाणि व्यक्तानि, कालतः समयादिषु, तत्र समयःसर्वनिकृष्टः कालः, आवलिका असङ्ख्यातसमया यावतकरणादिदं दृश्यम्-‘आणापाणू वा' उच्छ्वासनिश्वासकाल इत्यर्थः, 'थोवे वा' सप्तप्राणमाने 'लवे वा' सप्तस्तोकमाने 'मुहुत्ते वा' लवसप्तसप्ततिमाने अहोरात्रपक्षमासाःप्रतीताः, 'अयणं' दक्षिणायनमितरच, अन्यतरेवा 'दीहकालसंजोएत्ति वर्षशतादौ, भावतः क्रोधादिषु ६।
‘एवं तेसिं न भवइत्ति एवम्-अमुना प्रकारेण तेषां न भवति प्रतिबन्ध इति प्रकृतम्,

Page #46

मूलं-१७
१०५ 'वासावासवज्जति वर्षासु-प्रावृषि वासो-निवासस्तद्वमित्यर्थ, 'गामे एगराइय'त्ति एकरात्रो वासमानतया अस्ति येषांतेएकरात्रिकाः, एवं नगरे पञ्चरात्रिका इति, एतच्च प्रतिमा-कल्पिकानाश्रित्योक्तम्, अन्येषांमासकल्पविहारित्वादिति, 'वासीचंदनसमाणकप्पत्ति वासीचन्दनयोः प्रतीतयोरथवावासीचन्दनेइववासीचन्दने अपकारकोपकारकौतयोः समानो-निर्देषरागत्वात्समः कल्पो विकल्पः समाचारो वा येषां ते वासीचन्दनसमानकल्पाः, समलेटुकंचण'त्ति समे-तुल्ये उपेक्षणीयत्वाल्लेष्टुकाञ्चने येषां ते तथा।
समसुखे' त्यादि विहरंती' त्येतदन्तं व्यक्तं, वाचनान्तरे पुनः 'तंजहा' इत्यतः परंगमान्तं यावदिदं पट्यते-'अंडए इवा' अण्डजो-हंसादिअण्डकंवा-मयूराण्डकादिक्रडादि-मयूरादिहेतुरितिवा प्रतिबन्धः स्यात्, सप्तम्येकवचनान्तं चेदं व्याख्येयम्, इकारस्तुप्राकृतप्रभवः, पोयए इवा' पोतजो-हस्त्यादि, पोतको वा शिशुरिति वा प्रतिबन्धः स्यात्, ‘अंडजे इवा' बोंडजे इवे' त्यत्र पाठान्तरे अण्डजं-वस्तर कोशिकारकीटाण्डकप्रभवं बोण्डजं-कर्पासीफलप्रभवं वस्त्रमेव
'उग्गहिए इ वा' अवगृहीतं-परिवेषणार्थमुत्पाटितं भक्तपानं 'पग्गहिए वा' प्रगृहीतं भोजनार्थमुत्पाटितं तदेव, अथवा अवग्रहिकं अवग्रहोऽस्यास्तीत्यवग्रहिकं-वसतिपीठफलकादिकं औपग्रहिकंवा दण्डकादिकमुपधिजातं,प्रगृहीतंतु प्रकर्षणगृहीतत्वादौधिकमिति, 'जण्णं जणं दिसं'ति णकारस्य वाक्यालङ्कारार्थत्वाद्यां यां दिशमिच्छन्ति विहर्तुमिति शेषः, 'तं णं तंणति तां तां दिशं विहरन्तीति योगः, 'सुइभूयत्ति शुचिभूताः-भावशुद्धिमन्तः श्रुतिभूता वा प्राप्तसिद्धान्ताः, लघुभूयत्तिअल्पोपधितया गौरवत्यागाच, अथवा लघुभूतो वायुस्तद्वत्ये सततविहारास्ते लघुभूताः। ___ 'अणप्पगंथा' अनल्पग्रन्थाः-बागमाः अविद्यमानो वा आत्मनः सम्बन्धी ग्रन्थोहिरण्यादिर्येषां ते तथा, अनर्यग्रन्था वा भावधनयुक्ता इत्यर्थः ॥
मू (१८) तेसिणंभगवंताणंएतेणं विहारेणं विहरमाणाणं इमे एआसवे अभितरबाहिरए तवोवहाणे होत्या, तंजहा-अभितरए छबिहे बाहिरएविछविहे ।।
वृ. अथ साधुवर्णकः प्रकारन्तरेणोच्यते-स चं 'तेसिण'मित्यादि से तं भावविउस्सग्गे' इत्येदन्तः अनशनादितपोभेद प्रतिपादन परः सुगम एव, नवरंवाचनान्तरे 'जायामायावित्ति'त्ति संयमयात्रामात्रार्थं वृत्ति-भक्तग्रहणं यात्रामात्रावृत्ति अदुत्तरं वत्ति अथापरं पुनरित्यर्थः ।
तथाऽधिकृतवाचनायाम् अतिरए'त्तिअभ्यन्तरम्-आन्तरस्यैव शरीरस्य तापनात्सम्यग्दृष्टिभिरेवतपस्तया प्रतीयमानत्वाच्च, 'बाहिरए'त्तिबाह्यस्यैव शरीरस्य तापनान्मिथ्यादृष्टिभिरपि तपस्तया प्रतीयमानत्वाच्चेति॥
मू. (१९) से किं तं बाहिरए ? २ छब्बिहे, तंजहा-अनसणे ऊणो (अवमो) अरिया भिक्खाअरियारसपरिचाए कायकिलेसे पडिसंलीणया।
से किं तं अनसणे ?, २ दुविहे पन्नत्ते, तंजहा-इत्तरिए अआवकहिए अ। से किं तं इत्तरिए?, २ अनेगविहे पन्नत्ते, तंजहा-चउत्थभत्ते छट्ठभत्ते अहमभत्ते दसमभत्ते बारसभत्ते चउद्दसभत्ते सोलसभत्ते अद्धमासिए भत्ते मासिए भत्ते दोमासिए भत्ते तेमासए भत्ते चउमासिए भत्ते पंचमासिए भत्ते छम्मासिए भत्ते, से तं इत्तरिए।

Page #47

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१९
से किं तं आवकहिए ?, २ दुविहे पन्नत्ते, तंजहा - पाओवगमणे अ भत्तपचक्खाणे अ । सेकिं तं पाओवगमणे ?, २ दुविहे पन्नत्ते, तंजहा- वाघाइमे अनिव्वाघाइमे अनियमा अप्पडिकम्मे, से तं पाओवगमणे ।
१०६
से किं तं भत्तपचक्खाणे ?, २ दुविहे पन्नत्ते, तंजहा - वाघाइमे अनिव्वाघाइमे अ नियमा सप्पडिकम्मे, से तं भत्तपञ्चक्खाणे, से तं अनसणे ।
वृ: 'अनसणे' त्ति भोजननिवृत्ति, तच्चेत्कर्तुं न शक्नोति तदा किं कार्यमित्याह'अवमोयरिअ'त्ति अवमोदरस्य करणमवमोदरिका - ऊनोदरतेत्यर्थः, उपलक्षणत्वाच्चास्य न्यूनोपधि- ताऽपीह दृश्येति, तत्राशक्तस्य यत्कार्यं तदाह- 'भिक्खायरिय'त्ति वृत्तिसंक्षेप इत्यर्थः, तत्राप्यशक्तस्य यत्कार्यं तदाह- 'रसपरिभ्राए' त्ति, तत्राप्यशक्तस्य यत्तदाह- 'कायकिलेसे' ।
तत्रापि यत्तदाह- 'पडिसंलीणय' त्ति, 'इत्तरिए' त्ति इत्वरम् - अल्पकालिकमेकोपवासादि षण्णमासान्तम् ' आवकहिए' त्ति यावती चासौ कथा च-- मनुष्योऽयमितिव्यपदेशरूपा यावत्कथा तस्यां भवं यावत्कथिकं यावज्जीविकमित्यर्थः, 'पाओवगमणे' त्ति पादपस्येवोपगमनम्अस्पन्दतयाऽवस्थानं पादपोपगमनं 'वाघाइमे अ'त्ति व्याघातवत्-सिंहदावानलाद्यभिभूतो यत् प्रतिपद्यते निव्वाघाइमे अ'त्ति व्याघातविरहितं ।
मू. (१९ - वर्तते) से किं तं ओमोअरिआओ ?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- दव्वोमोअरिआ य भावोमोअरिआ य, से किं तं दव्वोमोअरिआ ?, २ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- उबगरणदव्वोमोअरिआ य भत्तपाण- दव्वोमोअरिआ य । से किं तं उवगरणदव्वोमोअरिआ ?, २ तिविहा पन्नत्ता, तंजहा- एगे वत्थे एगे पाए चियत्तोवणकरणसातिजणया, से तं उवगरणदव्वोमोअरिआ से किं तं भत्तपाणदव्वोमोअरिआ ?, २ अनेगविहा पन्नत्ता, तंजहा - अक्कुक्कडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारमाणे अप्पाहारे, दुवालसकुक्कडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारमाणे अवड्डोमोअरिआ, सोलसकुक्कडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारमाणे दुभागपत्तोमोअरिआ, चउष्वीसकुक्कडि अंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारमाणे पत्तोमोअरिआ, एक्कतीस कुक्कडिअंडगष्यमाणमेत्ते कवले आहारमाणे किंचूणोमोअरिआ, बत्तीसकुक्कडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारमाणे पमाणपत्ता, एत्तो एगेणवि घासेण ऊणयं आहारमाहारेमाणे समणे निग्गंथे नो पकामरसभोईत्ति वत्तव्वं सिआ, से तं भत्तपाणदव्योमोअरिआ, से तं सव्वोमोअरिआ ।
से किं तं भावोमोअरिआ ?, २ अनेगविहा पन्ता, तंजहा- अप्पकोहे अप्पमाणे अप्पभाअ अप्पलोहे अप्पसद्दे अप्पझंझे, से तं भावोमोअरिआ, से तं ओमोअरिआ ।
से किं तं भिक्खायरिया ?, २ अनेगविहा पन्नत्ता, तंजहा -- दव्वाभिग्गहचरए खेत्ताभिग्गहचरए कालाभिग्गहचरए भावाभिग्गहचरए उक्खित्तचरए निक्खत्तचरए उक्खित्तनिक्खित्तचरए निक्खितउक्खित्तचरए वट्टिजमाणचरए साहरिजमाणचरए ।
उवनी अचरए अवनी अचरए उवनीअअवनीअचरए अवनीअउवनी अचरए संसट्टचरए असंसठ्ठचरए तज्जातसंसठ्ठचरए अन्नायचरए मोनचरए दिठ्ठलाभिए अदिट्ठलाभिए पुट्ठलाभिए अपुठ्ठालाभिए भिक्खालाभिए अभिक्खलाभिए अन्नगिलायए ओवनिहिए परिमितपिंडवाइए सुद्धेसणिए संखायत्तिए, से तं भिक्खायारिया ।

Page #48

मूलं - १९
वृ. 'चियत्तोवगरणसाइज्जणय'त्ति चियत्तं - प्रीतिकरं त्यक्तं वा दोषैर्यदुपकरणंवस्त्रपात्रव्यतिरिक्तं वस्त्रपात्रमेव वा तस्य या श्रयणीयता स्वदनीयता वा सा तथा, 'अप्पाहारे' ति द्वात्रिंशत्कवलापेक्षया अष्टानामल्पत्वात्, 'अवड्डोमोयरिय'त्ति द्वात्रिंशतोऽर्द्धं षोडश, एवं च द्वादशानामर्द्धसमीपवर्तित्वादुपार्द्धाऽवमोदरिका द्वादशभिरिति, 'दुभागोमोयरिय'त्ति द्वात्रिंशतः षोडश द्विभागोऽर्द्धमित्यर्थः, ततः षोडशकवलमाना द्विभागामोदरिकेत्युच्यते, 'पत्तोमोयरियत्ति चतुर्विशतेः कवलानां द्वात्रिंशदद्वितीयार्द्धस्य मध्यभागं प्राप्तत्वाच्चतुर्विंशत्या कवलैः प्राप्तावमोदरिकेत्युते, अथवा प्राप्तेव प्राप्ता द्वात्रिंशतस्रयाणां भागानां प्राप्तत्वाच्चतुर्थभागस्य चाप्राप्तत्वादिति ।
१०७
'किंचूणूमोयरिय' त्ति एकत्रिंशतो द्वात्रिंशत एकेनोनत्वात्, 'पमाणपत्ते' त्तिद्वात्रिंशता कवलैः प्राप्तप्रमाणो भवति साधुर्न न्यूनोदर इति, 'एत्तो' त्ति इतो द्वात्रिंशत्कवलमानादेकेनापि 'घासेणं' ति ग्रासेन 'नो पकामरसभोईत्ति वत्तव्वं सिया' इति नात्यर्थमन्नभोक्तेति वाच्यं स्यादिति ।
'अप्पसद्दे 'त्ति अल्पकलह इत्यर्थः, कलहः -- क्रोधकार्यम् 'अप्पझंझे' त्ति अल्पझञ्झःअविद्यमानकलहविशेषः, अल्पशब्दश्चाभाववचनोऽप्यस्ति ।
'दव्वाभिग्गहचरए' त्ति द्रव्याश्रिताभिग्रहेण चरति - भिक्षामटति द्रव्याश्रिताभिग्रहं व चरति - आसेवते यः स द्रव्याभिग्रहचरकः, इह च भिक्षाचर्यायां प्रक्रन्तायां यद् द्रव्याभिग्रहचरक इत्युक्तं तद्धर्मधर्मिणोरभेदविवक्षणात् द्रव्याभिग्रहश्च लेपकृतादिद्रव्यविषयः, क्षेत्राभिग्रह: -- स्वग्रामपरग्रामादिविषयः, कालाभिग्रहः -- पूर्वाह्वादिविषयः, भावाभिग्रहस्तु गानहसनादिप्रवृत्तपुरुषादिविषयः, ‘उक्खित्तचरए' त्ति उत्क्षिप्तं - स्वप्रयोजनाय पाकभाजनादुद्धृ तं तदर्थमभिग्रहतश्चरति तद्गवेषणाय गच्छतीत्युत्क्षिप्तचरकः, एवमुत्तरत्रापि 'निक्खित्तचरएत्ति निक्षिप्तंपाकभाजनादनुद्धृतं तदर्थमभिग्रहतश्चरति तद्गवेषणा गच्छतीत्युत्क्षिप्तचरकः, एवमुत्तरत्रापि, 'निक्खित्तचरए’त्ति निक्षिप्तं भोजनाप्तरामुतक्षिप्तं च स्वार्थं तत एव निक्षिप्तोत्क्षिप्तं
'वट्टिज्जमाणचरए' त्ति परिवेष्यमाणचरकः 'साहिरिज्जमामचरए 'त्ति यत् कूरादिकं शीतलीकरणार्थं पटादिषु विस्तारितं तत्पुनर्भाजने क्षिप्यमानं संह्रियमाणमुच्यते, 'उवनी अचरए 'त्ति उपनीतं केनचित्कस्यचिदुपढौकितं प्रहेणकादि, 'अवनीयचरए 'त्ति अपनीतं देयद्रव्यमध्यादपसारितमन्यत्र स्थापितमित्यर्थ, 'उवनीयावनीचरए 'त्ति उपनीतं विनीतं ढौकितं सत् प्रहेणकाद्यपनीतं स्थानान्तरस्थापितं अथवोपनीतं च यश्चरति स तथा, अथवा उपनीतं-दायकेन वर्णितगुणं अपनीतं-निराकृतगुणम् उपनीतापनीतं यदेकेन गुणेन वर्णितं गुणान्तरापेक्षया तु दूषितं यथाऽहो शीतलं जलं केवलं क्षारमिति, यत्तु क्षारं किन्तु शीतलं तदपनीतोपनीतमुच्यत इति, अत आह
'अवनीयउवनीयचरए'त्ति, 'संसइचरए' त्ति संसृष्टेन - खरण्टितेन हस्तादिना दीयमानं संसृष्टमुच्यते तच्चरति यः स तथा, 'असंसठ्ठचरए 'त्ति उक्तविपरीतः, 'तज्जायसंसठ्ठचरए' त्ति तज्जातेन देयद्रव्याविरोधिना यत् संसृष्टं हस्तादि तेन दीयमानं यश्चरति स तथा, 'अन्नायचरए 'त्ति अज्ञातः- अनुपदर्शितस्वाजन्यादिभावः सँश्चरति यः स तथा -
- 'मोनचरए' त्ति व्यक्तं, 'दिट्ठलाभिय'त्ति दृष्टस्यैव भक्तादेर्द्वष्टाद्वा पूर्वोपलब्धाद्दायकाल्लाभो

Page #49

१०८
___औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-१९
यस्यास्तिस इंटलाभिकः, 'अदिठ्ठलाभिए तितत्राष्टिस्यापिअपवरकादिमध्यानिर्गतस्य श्रोत्रादिभि कृतोपयोगस्य भक्तादेरद्दष्टाद्वा पूर्वमनुपलब्धादायकाल्लाभो यस्यास्तिस तथा, 'पुट्ठलाभिएत्ति पृष्टस्यैव हे साधो! किंतेदीयत इत्यादिप्रश्नितस्य योलामः स यस्यास्तिस तथा, 'अपुट्ठलाभिएत्ति उक्तविपर्ययादिति, भिक्खालाभिए त्तिभिक्षेव भिक्षा तुच्छमविज्ञातवातल्लाभो ग्राह्यतयायस्यास्ति स भिक्षालाभिकः, 'अभिक्खलामिए'त्ति उक्तविपर्ययात्, 'अण्णगिलायए'त्ति अन्नं-भोजनं विना ग्लायति अन्नग्लायकः, स चाभिग्रहविशेषात् प्रातरेव दोषानभुगिति, ‘ओवणिहिए'त्ति उपनिहितं यथा कथञ्चित् प्रत्यासत्रीभूतं तेन चरति यः स औपनिहितिकः उपनिधिना वा चरतीत्यौपनिधिकः।
___परिमियपिंडवाइए'त्ति परिमितपिण्डपातः-अर्द्धपोषादिलाभो यस्यास्ति स तथा, 'सुद्धेसणिएत्ति शुद्धषणा शङ्कादिदोषरहितता शुद्धस्य वा निर्व्यञ्जनस्य कूरादेरेषणा यस्यास्ति स तथा, 'संखादत्तिए'तति सङ्ख्याप्रधाना दत्तयो यस्य स तथा, दत्तिश्च एकक्षेपभिक्षालक्षणा।
मू. (१९-वर्तते) से किं तं रसपरिचाए ?, २ अनेगविहे पन्नत्ते, तंजहा-निवितिए पमीअरसपरिचाएआयंबिलएआयामसित्यभोई अरसाहारे विरसाहारे अंताहारे पंताहारे लूहाहारे, से तं रसपरिधाए
से किं तं कायकिलेसे?, २ अनेगविहे पन्नते, तंजहा-ठाणठितिए ठाणाइए उक्कडुआसणिए पडिमट्ठाई वीरासणिए नेसञ्जिए दंडायए लउडसाई आयावए अवाउडए अकंडुअए अनिळूहए सव्वगायपिकम्मविभूसविप्पमुक्के, सेतं कायकिलेसे।।
से किं तं पडिसंलीनया ?, २ चउब्विहा पन्नत्ता, तंजहा-इंदिअपडिसंलीनया कसायपडिसंलीनया जोगपडिसंलीनया विवित्तसयनासनसेवनया।
वृ.निब्बियतिए'त्ति निर्गतघृतादिविकृतिकः, 'पणीयरसपरिचाई प्रणीतरसंगलघृतदुग्धादिबिन्दुः, 'आयंबिलए तिआयाम्लम्-ओदनकुल्माषादि, आयामसित्यभोइ'त्तिअवश्रावणगतसिकथभोक्ता 'अरसाहारे'त्ति अरसो-हिङ्गादिभिरसंस्कृतआहारोयस्यसतथा, विरसाहारे त्ति विगतरसः-पुराणधान्यौदनादि, अंताहारे त्ति अन्तेभवमन्त्यं-जघन्यधान्यं वल्लादि, पंताहारे त्ति प्रकर्षेणान्त्यं वल्लाद्येव भुक्तावशेषं पर्युषितं वा, ‘लूहाहारे'त्ति रूक्षं रूक्षस्वभावं, कवचित् 'तुच्छाहारे'त्ति श्यते तत्र तुच्छोऽल्पोऽसारश्च।
___'ठाणट्टिइए'त्ति स्थानं कायोत्सर्गस्तेन स्थितिर्यस्य स स्थानस्थितिकः, पाठान्तरेण 'ठाणाइए'त्ति स्थान-कायोत्सर्गस्तमतिगच्छति-करोतीति स्थानातिगः, “उकुडुयासणिए'त्ति प्रतीतं, 'पडिमट्ठाईति प्रतिमा मासिक्यादयः, 'वीरासणिए'त्ति वीरासनं-सिंहासननिविष्टस्य भून्यस्तपादस्य सिंहासनापनोदेयाशमवस्थानं तद्यस्यास्तिसवीरासनिकः, नेसज्जिए'त्तिनिषद्या पुताभ्यां भूम्यामुपवेशनं तया चरति नैषधिकः, 'दडायए लगंडसाईत्ति क्वचिश्यते तत्र दण्डस्येवायतम्-आयामोयस्यास्तिस दण्डायतिकःलगण्डं-वक्रकाष्ठंतद्वच्छेतेयःस लगण्डशायी तस्य पार्णिकाशिरांस्येव पृष्ठमेव वा भूमौ लगतीति ।
'आयावए'त्तिआतापयति-शीतादिभिर्दे सन्तापयतीत्यातापकः,आतापनाचत्रिविधा भवति-निष्पन्नस्योत्कृष्टाऽनिष्पन्नस्य मध्यमा ऊर्ध्वस्थितस्य जघन्या, निष्पन्नातापनाऽपि

Page #50

मूलं - १९
त्रिधा - अधोमुखशायिता १ पार्श्वशायिता २ उत्तानशायिता चेति ३, अनिष्पन्नातापनाऽपि त्रिधा - नोदोहिका उत्कुटुकासनता पर्यङ्कासनता चेति, ऊर्ध्वस्थानातापनाऽपि त्रिधैवहस्तिशौण्डिका एकपादिका समपादिका चेति, एतेषु चातापनाभेदत्रितयेषु उत्कृष्टादित्रयं प्रत्येकं योजनीयमिति ।
१०९
'अवाउडए' त्ति अप्रावृतकः प्रावरणवर्जक इत्यर्थः, अकण्डूयकानिष्ठीवकौ व्यक्ती, 'धुयके समंसुलोम' त्ति कवचिश्यते, तत्रधुतानि - निष्प्रतिकर्मतया त्यक्तानि केशश्मश्रुरोमाणि-शिरोजकूचकक्षादिलोमानि येन स तथा, किमुक्तं भवति ? - सर्वगात्रप्रतिकर्मविभूषाविप्रमुक्त इति ।
मू. (१९ - वर्तते) से किं तं इंदियपडिसंलीनया ?, २ पंचविहा पन्नत्ता, तंजहासोइंदियविसयपयारनिरोहो वा सोइंदियविसयपत्तेसु अत्थेसु रागदोसनिग्गहो वा चक्खिदियविसयपयारनिरोहो वा चक्खिदियविसयपत्तेसु अत्थेसु रागदोसनिग्गहो वा धाणिंदियविसयपयारनिरोहो वा धाणिदियविसयपत्तेसु अत्थेसु रागदोसनिग्गहो वा जिब्भिदियविसयपयारनिरोहो वा जिब्भिदियविसयपत्तेसु अत्थेसु रागदोसनिग्गहो वा फासिंदियविसयपयारनिरोहो वा फासिंदियविसयपत्तेसु अत्येसु रागदोसनिग्गहो वा, से तं इंदियपडिसंलीनया ।
से किं तं कसायपडिसंलीनया ?, २ चउव्विहा पन्नत्ता, तंजहा- कोहस्सुदयनिरोहो वा उदयपत्तस्स वा कोहस्स विफलीकरणं माणस्सुदयनिरोहो वा उदयपत्तस्स वा माणस्स विफलीकरणं मायाउदयणिरोहो वा उदयपत्तस्स (ताए ) वा मायाए विफलीकरणं लोहस्सुदयणिरोहो वा उदयपत्तस्स वा लोहस्स विफलीकरणं, से तं कसायपडिसंलीनया ।
से किं तं जोगपडिसंलीनया ?, २ तिविहा पन्नत्ता, तंजहा- मनजोगपडिसंलीणया वयजोगपडिसंलीणया कायजोगपडिसंलीणया । से किं तं मनजोगपडिसंलीणया ?, २ अकुसल - मननिरोहो वा कुसलमनउदीरणं वा, से तं मनजोगपडिसंलीनया। से किं तं वयजोगपडिसंलीनया २ अकुसलवयनिरोही या कुसलवयउदीरणं वा, से तं वयजोगपडिसंलीनया । से किं तं कायजोपडिसंलीनया ? २ जण्णं सुसमाहिअपाणिपाए कुम्मो इव गुत्तिंदिए सव्वगायपडिसंलीणे चिट्ठइ, से तं कायजोगपडिसंलीणया ।
से किं तं विवित्तसयनासनसेवणया ?, २ जं णं आरामेसु उज्जाणेसु देवकुलेसु सभासु पवासु पणियगिहेसु पणिअसालासु इत्थीपसुपंडगसंसत्तबिरहियासु वसहीसु फासुएसमिञ्जपीढफलगसेज्जासंथारगं उवसंपजित्ता णं विहरइ, से तं पडिसंलीनया, से तं बाहिरए तवे ।
धृ. 'सोइंदियविसयप्पयारनिरोहो वत्ति श्रोत्रेन्द्रियस्य विषये शब्दे प्रचारस्य - प्रवृत्तेर्निरोधो–निषेधः श्रोत्रेन्द्रियविषयप्रचारनिरोधः, स च 'सोइंदियविसयपत्तेसु अत्थेसु' त्त श्रोत्रेन्द्रियगोचरप्राप्तेष्वर्थेषु-शब्देषु कर्णप्रविष्टेष्वित्यर्थः, 'आरामेसु' त्ति पुष्पप्रधानवनेषु ।
'उज्जाणेसु' त्ति पुष्पफलोपेतादिमहावृक्षसमुदायरूपेषु 'समासु' त्ति जनोपवेशनस्थानेषु 'पवासु'त्ति जलदानस्थानेषु 'पणियगिहेसु' त्ति भाण्डनिक्षेपार्थगृहेषु 'पणियसालासु' त्ति बहुग्राहकदायकजनोचितेषु गेहविशेषेषु, शय्या यत्र प्रसारितपादैः सुप्यते, संस्तारकस्तु ततो हीनः मू. (२०) से किं तं अब्भितरए तवे ? २ छव्विहे पन्नत्ते, तंजहा- पायच्छित्तं विणओ

Page #51

११०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२०
वेयावच्चं सज्झाओ झाणं विउस्सग्गो।
से किं तं पायच्छिते ?, २ दसविहे पन्नत्ते, तंजहा-आलोअणारिहे पडिक्कमणारिहे तदुभयारिहे विवेगारिहे विउस्सग्गारिहे तवारिहेछेदारिहे मूलारिहे अणवठ्ठप्पारिहे पारंचिआरिहे, से तं पायच्छित्ते।
से किं तं विनए ?, २ सत्तविहे पन्नत्ते, तंजहा-नाणविनए दंसणविनए चरित्तविनए मतविणएवइविनए कायविनए लोगोवयारविनए। सेकिंतंणनणविणए?,२पंचविहे पन्नत्ते, तंजहा-आभिनिबोहियनाणविनए सुअनाणविनए ओहिनाणविनए मनपजवनाणविनए केवलनाणवितनए । से किं तं दंसनविनए ?, २ दुविहे पन्नते, तंजहा-सुस्सुसनाविनए अनचासायनाविनए।
सेकिंतंसुस्सुसणाविनए?,२ अनेगविहे पन्नत्ते, तंजहा-अब्भुटाणे इवाआसणाभिग्गहे इवा आसणप्पदाणे इ वा सक्कारे इ वा सम्माणे इ वा किइकम्मे इवा अंजलिपग्गहे इ वा एतस्स अणुगच्छणया ठिअस्स पञ्जुवासणया गच्छंतस्स पडिसंसाहणया, से तं सुस्सुसणाविनए।
वृ. 'पायच्छित्तं तिअतिचारविशुद्धिः, सा चवन्दनादिना विनयेन विधीयत इत्यत आह'विनओ'त्ति कर्मविनयनहेतुव्यापारविशेषः, तद्वानेवच वैयावृत्येवर्ततइत्यतआह-'वेयावचंति भक्तादिभिरुपष्टम्भः, वैयावृत्यान्तरालेचस्वाध्यायो विधेय इत्यत आह-'सज्झाओ'त्ति शोभनो मर्यादयापाठ इत्यर्थ, तत्रच ध्यानं भवतीत्याह–'झाणं'ति,शुभध्यानादेव हेयत्यागो भवतीत्यत आह-'विउस्सग्गे'त्ति।
आलोयणारिहे'त्तिआलोचनां-गुरुनिवेदनां विशुद्धये यदहति भिक्षाचर्याद्यतिचारजातं तदालोचनाह, तद्विषयत्वादालोचनालक्षणा विशुद्धिरपि आलोचनाहमित्युक्तं, तस्या एव तपोरूपत्वादिति, एवमन्यान्यपि, नवरं 'पडिकमणारिहेति मिध्यादुष्कृतं, 'तदुभयारिहे'त्ति आलोचनाप्रतिक्रमणस्वभावं, 'विवेगारिहे'त्ति अशुद्धभक्तादिविवेचनं, 'विस्सग्गारिहे'त्ति कायोत्सर्ग।
____ 'तवारिहेत्ति निर्विकृतादिकं तपः, 'छेदारिहेति दिनपञ्चकादिना क्रमेण पर्यायच्छेदनं, 'मूलारिहे'त्ति पुनव्रतोपस्थापनम्, 'अनवट्टप्पारिहे'त्ति अचरिततपोविशेषस्य व्रतेष्वनस्थापनं, 'पारंचिआरिहे'त्ति तपोविशेषेणैवातिचारपारगमनमिति, 'आसणाभिग्गहे इ वत्ति यत्र यत्रोपवेष्टुमिच्छति तत्र तत्रासननयनं, 'आसणप्पयाणं ति आसनदानमात्रमेवेति।
मू. (२०-वर्तते) से किंतं अणघासायनाविणए?, २ पणतालीसविहे पन्नत्ते, तंजहा -अरहताणं अणचासायणयाअरहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स अणचासायणयाआयरियाणं अणच्चासायणया एवं उवज्झायाणं थेराणं कुलस्स गणस्स संघस्स किरिआणं संभोगिअस्स आभिनियोहियणनणस्ससुअनाणस्सओहिनाणस्स मणपजवनाणस्स केवलनाणस्सएएसिं चेव भत्तिबहुमाणे एएसिं चेव वण्णसंजलणया, सेतं अणच्चासायणाविनए।
से किं तं चरित्तविनए ?, २ पंचविहे पन्नत्ते, तंजहा-सामाइअचरित्तविनए छेओवहावणिअचरित्तविनए परिहारविसुद्धिचरित्तविनए ?, सुहमसंपरायचरित्तविनए अहक्खायचरित्तविनए, सेतंचरित्तविनए।से किंतं मणविनए?,२ दुविहे पन्नते, तंजहा--पसत्यमनविनए

Page #52

मूलं-२०
१११
अपसत्यमनविनए।
से किं तं अपसत्थमनविनए ?, २ जे अ मणे सावजे सकिरिए सककसे कडुए निगुरे फरुसे अण्हयकरे छेयकरे भेयकरे परितावणकरे उद्दवणकरे भूओवधाइए तहप्पगारं मनो नो पहारेजा, सेतं अपसत्थमनोविनए।
से किंतं पसत्यमनविनए?, २ तं चैव पसत्यं नेयध्वं, एवं चैव वइविणओऽवि एएहिं पएहिं चेव नेअब्बो, सेतं वइविणए।
वृ.किरियाणं'तिक्रियावादिना 'संभोइयस्स'त्तिएकसमाचारिकताया इति । मनोविनये लिख्यते–'जे अ मणे'त्ति यत्पुनर्मनः-चित्तमसंयतानामिति गम्यते, 'सावज्जेत्ति सहावद्येनगर्हितकर्मणा हिंसादिना वर्तत इति सावद्यम्, एतदेव प्रपञ्चयते–'सकिरियत्ति कायिक्यादिक्रयोपेतं, 'सकक्कसे'त्ति सकार्कश्यं कर्कशभावोपेतं, 'कडुए'त्ति परेषामात्मनो वा कटुकमिव कटुकमनिष्टमित्यर्थः, 'निठुरे त्तिनिष्ठुरं मार्दवाननुगतं, 'फरुसे'त्तिस्नेहाननुगतं, 'अण्हयकरे'त्ति आश्रवकरम्-अशुभकर्माश्रवकारि, कुत इत्याह
___ 'छेयकर तिहस्तादिच्छेदनकारि, भेयकरे तिनासिकादीनांभेदनकारि, परितावणकरे त्ति प्राणिनामुपतापहेतुः, 'उद्दवणकरे त्तिमरणान्तिकवेदनाकारिधनहरणाद्युपद्रवकारिवा, भूओवघाइए'त्तिभूतोपघातोयत्रास्ति तद्भूतोपघातिकमिति, 'तहप्पगारं'तिएवम्प्रकारं असंयतमनःसध्शमित्यर्थः, 'मनो नो पहारेज्जत्तिन प्रवर्तयेत्।
मू. (२०-वर्तते) से किं तं कायविनए ?, २ दुविहे पन्नत्ते, तंजहा-पसत्थकायविनए अपसत्यकायविनए।
से किं तं अपसत्थकायविनए ?, २ सत्तविहे पन्नत्ते, तंजहा-अनाउत्तंगमणे अनाउत्तं ठाणे अनाउत्तंनिसीदणे अनाउत्तंतुअट्टणे अनाउत्तंउल्लंघणे अनाउत्तंपलंघणे अनाउत्तंसबिंदियकायजोगजुंजणया, से तं अपसत्थकायविणनए । से किं तं पसत्थकायविनए ?, २ एवं चेव पसत्यं माणियव्वं, से तं पसत्थकायविनए, सेतं कायविनए।
सेकिंतंलोगोवयारविनए?, २ सत्तविहे पन्नत्ते, तंजहा-अब्भासवत्तियंपरच्छंदाणुवत्तियं कजहेउं कयपडिकिरिया अत्तगवेसणया देसकालण्णुया सव्वडेसु अपडिलोमया, से तं लोगोवयारविनए, से तं विनए।
पृ. 'अनाउत्त'ति असावधानतया, “उल्लंघणे'त्तिकर्दमादीनामतिक्रमणं पीनःपुन्येन तदेव प्रलानमिति, 'सविदियकायजोगजुंजणय'त्ति सर्वेन्द्रियाणां काययोगस्य च योजन-प्रयोजनं व्यापारणं सर्वेन्द्रियकाययोगयोजनतेति ‘अब्मासवत्तिय'त्ति अभ्यासवृत्तिता-समीपवर्तित्वं 'परच्छंदाणुवत्तिय'त्ति पराभिप्रायानुवर्तनं 'कञ्जहेउंति कार्यहेतोः-ज्ञानादिनिमित्तं भक्तादिदानमिति गम्यं। ___'कयपडिकिरिय'त्तिअध्यापितोऽहमनेनेतिबुद्धया भक्तादिदानमिति अत्तगवेसणय'त्ति आर्तस्यदुःखितस्य वार्तान्वेषणं देसकालण्णुय'त्ति प्रस्तावज्ञता-अवसरोचितार्थसम्पादनमित्यर्थ 'सव्वत्थेसु अपडिलोमय'त्ति सर्वप्रयोजनेष्वाराध्यसम्बन्धिष्वानुकूल्यमिति।
मू. (२०-वर्तते) से किं तं वेआवच्चे?, २ दसविहे पन्नते, तंजहा--आयरियवेआवच्चे

Page #53

११२
___ औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२० उवज्झायवेआवच्चे सेहवेआवच्चे गिलाणवेआवचेतवस्सिवेआवच्चेथेरवेआवचेसाहम्मिअवेआवच्चे कुलवेआवच्चे गणवेआवचे संघवेआवचे, सेतं वेआवचे।
से किंतंसज्झाए?,२पंचविहे पन्नत्ते, तंजहा-वायणा पडिपुच्छणा परिअट्टणाअनुप्पेहा धम्मकहा, से तं सज्झाए।
से किंतंझाणे?, २ चउब्बिहे पन्नत्ते, तंजहा-अट्टज्झाणे रुद्दम्झाणे धम्मज्झाणे सुक्कझाणे
अट्टल्झाणे चउबिहे पन्नते, तंजहा-अमणुण्णसंपओगसंपउत्ते तस्स विप्पओगस्सतिसमण्णागए आवि भवइ, मणुण्णसंपओगसंपउत्ते तस्स अविप्पओगस्सतिसमण्णागए आवि भवइ, आयंकसंपओगसंपउत्ते तस्स विप्पओगस्सतिसमण्णागए आवि भवइ, परिजूसियकामभोगसंपओगसंपउत्ते तस्स अविप्पओगस्सतिसमण्णागए आवि भवइ ।
वृ. 'वेयावच्चे'त्ति वैयावृत्यं-भक्तपानादिभिरुपष्टम्भः 'सेह'त्ति अभिनवप्रव्रजितः तपस्वी-अष्टमादिक्षपकः थेर'त्ति स्थविरो जन्मादिभि, साधर्मिकः साधुसाध्वी वा, कुलं गच्छसमुदायः, गणः कुलानां समुदायः, सो गणसमुदायः इति ।
___'अमणुण्णसंपओगसंपउत्ते'त्ति अमनोज्ञः-अनिष्टो यः शब्दादिस्तस्य यः सम्प्रयोगोयोगस्तेन सम्प्रयुक्तो यः स तथा, तथाविधः सन् 'तस्स'त्ति तस्य-अमनोज्ञस्य शब्दादेविप्रयोगस्मृतिसमन्वागतश्चापि भवति-वियोगचिन्तानुगतः स्यात्, वाऽपीत्युत्तरवाक्यापेक्षया समुच्चयार्थः, असावार्तध्यानं स्यादिति शेषः,धर्मधर्मिणोरभेदादति।तथा 'मणुण्णसंपओगसंपउत्तेत्तिव्यक्तं, नवरंमनोज्ञं-धनादि 'तस्स'त्तिमनोज्ञस्य धनादेः 'अविप्पओगस्सइसमण्णागए आवि भवइत्ति व्यक्तं, नवरम्-आर्तध्यानमसावुच्यत इति वाक्यशेषः।
तथा 'आयंकसंपओगसंपउत्ते'त्ति व्यक्तं, नवरमातङ्को-रोगः 'तस्स'त्ति तस्यातङ्कस्य 'विपओगसइसमण्णागए'त्ति व्यक्तं, वाक्यशेषः पूर्ववत् । तथा परिसुजियकामभोगसंप
ओगसंपउत्ते'त्ति व्यक्तं, नवरंपरिजुसियत्ति-जुषी प्रीतिसेवनयो' रितिवचनात् सेवितः प्रीतो वायः कामभोगः-शब्दादिभोगोमदनसेवावा 'तस्सति तस्य कामभोगस्य ‘अविपओगस्सइसमण्णागए'त्ति प्राग्वत्।
मू. (२०-वर्तते) असणं झाणस्स चत्तारि लक्खणा पन्नत्ता, तंजहा-कंदणयासोअणया तिप्पणया विलवणया।
___ रुद्दज्झाणे चउब्बिहे पणत्ते, तंजहा-हिंसानुबंधी मोसानुबंधी तेनानुबंधी सारखणानुबंधी, रुद्दस्स णं झाणस्स चत्तारि लक्खणा पन्नता, तंजहा-उसण्णदोसे बहुदोसे अन्नाणदोसे आमरणंतदोसे।
धम्मज्झाणे चउबिहे चउप्पडोयारे पन्नत्ते, तंजहा-आणाविजए अवायविजए विवागविजए संठाणविजए, धम्मस्स णं झाणस्स चत्तारि लक्खणा पन्नत्ता, तंजहा-आणारुई निसग्गरुई उवएसरुई सुत्तरुई।
धम्मस्स णं झाणस्स चत्तारि आलंबणा पन्नत्ता, तंजहा-वायणा पुच्छणा परियट्टणा धम्मकहा, धम्मस्स णं झाणस्स चत्तारि अनुप्पेहाओ पन्नताओ, तंजहा-अनित्राणुप्पेहा असरणाणुप्पेहा एगत्ताणुप्पेहा संसाराणुप्पेहा।

Page #54

मूलं - २०
११३
वृ. 'कंदणय'त्ति महता शब्देन विरवणं 'सोअणय'ति दीनता, 'तिप्पणय'त्ति तेपनता तिपेः क्षरणार्थत्वादश्रुविमोचनं विलपनता - पुनः पुनः क्लिष्टभाषणमिति, 'उसण्णदोसे' त्ति उसण्णेन - बाहुल्येनानुपरतत्वेन दोषो - हिंसाऽनृतादत्तादानसंरक्षणानामन्यतमः उसण्णदोषः, तता ' बहुदोसे 'ति बहुष्वपि सर्वेष्वपि हिंसादिषु ४ दोषः - प्रवृत्तिलक्षणो बहुदोषः 'अन्नाणदोसे' त्ति अज्ञानात् कुशास्त्रसंस्काराद्धिंसादिष्वधर्मस्वरूपेषु धर्मबुद्धया या प्रवृत्तिस्तल्लक्षणो दोषः अज्ञानदोषः, 'आमरणंतदोसे' त्ति मरणमेवान्तो मरणान्तः आ मरणान्तात् आमरणान्तम्, असंज्ञातानुतापस्य कालसौकरिकादेरिव या हिंसादिषु ४ प्रवृत्ति सैव दोषः आमरणान्तदोषः, इह चार्तरौद्रे परिहार्यतया साधुविशेषणे धर्मशुक्ले त्वासेव्यतयेति
चउप्पडोयारे त्ति चतुर्षु - भेदलक्षणालम्बनानुप्रेक्षालक्षणेषु पदार्थेषु प्रत्यवतारः - समवतारो वक्ष्यमाणस्वरूपो यस्य तञ्चतुष्प्रत्यवतारमिति ।
' आणाविजए 'त्ति आज्ञा - जिनप्रवचनं तस्या विचयो - निर्णयो यत्र तदाज्ञाविचयं, प्राकृतत्वादाणाविजयं, आज्ञागुणानुचिन्तनमित्यर्थ, एवं शेषपदान्यपि, नवरम् अपायाःरागद्वेषादिजन्या अनर्था, विपाकः - कर्मफलं, संस्थानानि - लोकद्वीपसमुद्राद्याकृतयः ।
'आणारुई 'त्ति नियुक्त्यादि श्रद्धानं 'निसग्गरुई 'त्ति स्वभावत एव तत्वश्रद्धानम् 'उवएसरुई 'त्ति साधूपदेशात्तत्वश्रद्धानं 'सुत्तरुई 'त्ति आगमत्तत्त्वश्रद्धानम् 'आलंबण 'ति आलम्बानानि धर्मध्यानसौधशिखरारोहणार्थं यान्यालम्ब्यन्ते - आश्रीयन्ते तान्यालम्बनानि - वाचनादीनि, अनित्यत्वा शरणत्वैकत्वसंसारानुप्रेक्षाः प्रतीताः ।
मू. (२०-वर्तते) सुक्कज्झाणे चउव्विहे चउप्पडोआरे पन्नत्ते, तंजहा- पुहुत्तवियक सविआरी १ एगत्तवियक्क अविआरी २ सुहुमकिरिए अप्पडिवाई ३ समुच्छिन्नकिरिए अनियट्टी, ४, सुक्कस्स णं झाणस्स चत्तारि लक्खणा पन्नत्ता, तंजहा - विवेगे विउसग्गे अव्वहे असम्मोहे ।
सुक्कस्स णं झाणस्स चत्तारि आलंबणा पन्नत्ता, तंजहा-खंती मुत्ती अज्जवे मद्दवे, सुक्कस्स णं झाणस्स चत्तारि अनुप्पेहाओ पन्नत्ताओ, तंजहा- अवायामुप्पेहा असुभाणुप्पेहा अनंतवित्तिआणुप्पेहा विप्परिणामामुप्पेहा, से तं झाणे ॥
वृ. 'पुहुत्तवियक्क सविआरी' त्ति पृथक्त्वेन - एकद्रव्याश्रितानामुत्पादादिपर्यायाणां भेदेन वितर्को - विकल्पः पूर्वगतश्रुतालम्बनो नानानयानुसरणलक्षणो यत्र तत् पृथक्त्ववितर्क, तथा विचारः - अर्थाद्वयञ्जने व्यञ्जनादर्थे मनःप्रभृतियोगानां चान्यस्मादन्यतरस्मिन् विचरणं सह विचारेण यत्तत्सविचारि, सर्वधनादित्वादिन् समासान्तः ।
तथा 'गत्तविय अविआरी त्ति एकत्वेन - अभेदेनोत्पादादिपर्यायाणामन्यतमैकपर्यायालम्बनतयेत्यर्थ, वितर्क - पूर्वगतश्रुताश्रयो व्यञ्जनरूपोऽर्थरूपो वा यस्य तदेकत्ववितर्क, तथा न विद्ये विचारोऽर्थव्यञ्जनयोरितरस्मादितरत्र तथा मनः प्रभृतीनामन्यतरस्मादन्यत्र यस्य तदविचारीति ।
'सुहुमकिरिए अप्पडिवाइ'त्ति सूक्ष्मा क्रिया यत्र निरुद्धवाङ्गनोयोगत्वे सत्यर्द्धनिरुद्धकाययोगत्वात् तत् सूक्ष्मत्रियम्, अप्रतिपाति - अप्रतिपतनशीलं प्रवर्द्धमानपरिणामत्वाद्, एतच
8 8

Page #55

११४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२० निर्वाणगमनकाले केवलिन एव स्यादिति।
___ "समुच्छिन्नकिरिए अनियट्टी'त्तिसमुच्छिन्ना-क्षीणा क्रिया कायिक्यादिका शैलेशीकरणे निरुद्धयोगत्वेन यस्मिंस्तत्तथा, अनिवर्ति-अव्यावर्तनस्वभावमिति।
'विवेगे'त्ति देहादात्मन आत्मनो वा सर्वसंयोगानां विवेचनं-बुद्धया पृथक्करणं विवेकः ।
'विउसग्गे'ति व्युत्सर्गो-निसङ्गतया देहोपधित्यागः 'अव्वहेत्ति' देवाधुपसर्गजनितं भयं चलनं वा व्यथा तदभावोऽव्यथं असंमोहे त्ति देवादिकृतमायाजनितस्य सूक्ष्मपदार्थविषयस्य च सम्मोहस्य--मूढताया निषेधोऽसम्मोहः । ___'अवायाणुप्पेह'त्ति अपायानां-प्राणातिपाताद्याश्रवद्वारजन्यानर्थानामनुप्रेक्षाअनु - चिन्तनमपायानुप्रेक्षा 'असुभाणुप्पेह'त्ति संसाराशुभत्वानुचिन्तनम् ‘अणंतवत्तियाणुप्पेह'त्ति भवसन्तानस्यानन्तवृत्तिताऽनुचिन्तनं 'विपरिणामाणुप्पेह'त्ति वस्तूनां प्रतिक्षणं विविधपरिणामगमनानुचिन्तनमिति।
. मू. (२०-वर्तते) से किं तं विउस्सग्गे?, २ दुविहे पन्नते, तंजहा-दव्वविउस्सग्गे भावविउससग्गे ।
से किंतं दध्वविउस्सग्गे?, २ चउबिहे पन्नत्ते, तंजहा सरीरविउस्सग्गे गणविउस्सग्गे उवहिविउस्सग्गे भत्तपानविउस्सग्गे, से तं दव्वविउस्सग्गे।
सेकिंतंभावविउस्सग्गे?,२तिविहे पन्नते, तंजहा कसायविउस्सग्गे संसारविउस्सग्गे कम्मविउस्सगे।
से किं तं कसायविउस्सग्गे?, २ चउब्बिहे पन्नत्ते, तंजहा-कोहकसायविउस्सग्गे माणकसायविउस्सग्गे मायाकसायविउस्सग्गे लोहकसायविउस्सग्गे, सेतं कसायविउस्सग्गे।
से किं तं संसारविउस्सग्गे?, २ चउबिहे पन्नते, तंजहा-नेरइअसंसारविउस्सग्गे तिरियसंसारविउस्सग्गे मणुअसंसारविउस्सग्गे देवसंसारविउस्सग्गे, से तं संसारविउस्सगे।
से किं तं कम्मविउस्सगे?, २ अट्टविहे पन्नते, तंजहा-नाणावरणिजकम्मविउस्सग्गे दरिसणावरणिजकम्मविउस्सग्गे वेअणीअकम्मविउस्सग्गे मोहणीयकम्मविउस्सग्गेआऊअकम्मविउस्सग्गे नामकम्मविउस्सग्गे गोअकम्मविउस्सग्गे अंतरायकम्मविउस्सग्गे, से तं कम्मविउस्सग्गे, सेतंभावविउस्सग्गे।।
पृ.'संसारविउस्सग्गे'तिनरकायुष्कादिहेतूनंमिथ्याद्दष्टित्वादीनां त्यागः 'कम्मविउस्सग्गेत्ति ज्ञानावरणादिकर्मबन्धहेतूनां ज्ञानप्रत्यनीकत्वादीनां त्यागः ।।
मू (२१) तेणंकालेणंतेणंसमएणंसमणस्स भगवओमहावीरस्सबहवे अनगारा भगवंतो अप्पेगईआ आयारधरा जाव विवागसुअधरा तत्थ तत्थ तहिं तहिं देसे गच्छागच्छि गुम्मागुम्ि फड्डाफडिं___-अप्पेगइआवायंति अपेगइआपडिपुच्छंति अप्पेगइया परियटृतिअप्पेगइया अणुप्पेहंति अप्पेगइआ अक्खेवणीओ विक्खेवणीओ संवेअणीओ निव्वेअणीओ चउबिहाओ कहाओ कहति ।अपाइया उजाणूअहोसिराझाणकोट्टोवगया संजमेणंतवसा अप्पाणंभावमाणा विहरंति।
वृ.अप्पेगइया आयाधरे' त्यादि प्रतीतं, क्वचिद् द्दश्यते 'तत्य तत्य'त्ति उद्यानादौ तहिं

Page #56

११५
मूलं-२१ तहिति तदंशोक्तमेवाह देशे देशे-अवग्रहभागे, वीप्साकरणं चाधारबाहुल्येन साधुबाहुल्यप्रतिपादनार्थ, 'गच्छागछिंति एकाचार्यपरिवारो गच्छः गच्छेन गच्छेन च भूत्वा गच्छागछि वाचयन्तीति योगः, दण्डादण्डयादिवच्छब्दसिद्धि, एवं 'गुम्मागुम्मिं फड्डाफडिं च' नवरं गुल्मगच्छैकदेशः उपाध्यायाधिष्ठितः फडकं-लघुतरोगच्छदेश एव गणावच्छेदकाधिष्ठित इति ।
___ अथ प्रकृतवाचना 'वायंति'त्ति सूत्रवाचनां ददति 'पडिपुच्छंति'त्ति सूत्रार्थी पृच्छन्ति 'परियटृति'त्ति परिवर्तयन्ति तावेव, 'अणुप्पेहंति'त्ति अनुप्रेक्षन्ते तावेव चिन्तयन्ति ।
_ 'अक्खेवणीओ'त्ति आक्षिप्यते-मोहात्तत्त्वं प्रत्याकृष्यते श्रोता यकाभिरित्याक्षेपण्यः 'विक्खेवणीओ'त्ति विक्षिप्यते-कुमार्गविमुखो विधीयते श्रोता यकाभिस्ता विक्षेपण्यः 'संवेयणीओ'त्ति संवेज्यते-मोक्षसुखाभिला, विधीयते श्रोता यकाभिस्ता संवेजन्यः 'निव्वेयणीओ'ति निर्वेद्यते संसारनिर्विण्णो विधीयते श्रोता यकाभिस्ता निर्वोदिन्यः
तथा 'उहंजाणू अहोसिर'त्ति शुद्धपृथिव्यासनवर्जनादौपग्रहिकनिषद्याय अभावाबोत्कुटुकासनाः सन्तोऽपदिश्यन्ते ऊर्ध्वंजानुनी येषांतेऊर्ध्वजानवः,अधःशिरसो-अधोमुखा, नोज़ तिर्यग्वा क्षिप्तद्दष्टय इत्यर्थः, 'झाणकोट्ठोवगय'त्ति ध्यानरूपो यः कोष्ठस्तमुपागता ये ते तथा, ध्यानकोष्ठप्रवेशनेन संवृतेन्द्रियमनोवृत्तिधान्या इत्यर्थः, संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन्तो विहरन्तीति।
म. (२१-वति) संसारभउब्बिग्गा भीआ जम्मणजरमरणकरणगंभीरदुखपक्खुब्मिअपउरसलिलं संजोगविओगवीचीचिंतापसंगपसरिअवहबंधमहल्लविउलकल्लोलकलुणविलविअलोभकल कलंतबोलबहुलं अवमाणणफेणतिव्वखिंसणपुलपुलप्पभूअरोगवेअणपरिभवविणिवायफरुसधरिसणासमावडिअकढिणकम्मपत्थरतरंगरंगंतनिघ चुभयतोअपहुं कसायपायालसंकुलं।
भवसयसहस्सकलुसजलसंचयं पतिभयं अपरिमिअमहिच्छकलसमतिवाउवेगउद्धम्ममाणदगरयरयंधआरवरफेणपउरआसापिवासथवलं मोहमहावत्तभोगभममाणगुपमाणुच्छलंत पश्योणियत्तपाणियपमायचंडबहुदुइसावयसमाहउद्धायमाणपङमारघोरकंदियमहारवरवंतभेरवरवा
इ. प्रकारान्तरेण स एवोच्यते-'संसारभउविग्ग'त्ति प्रतीतं 'जंमणजरमरणकरणगंभीरदुकखपक्खुब्मियपउरसलिलं' जन्म जरामरणान्येव करणानि-साधनानि यस्य तत्तथा, तच तद्गम्भीरदुःखं च तदेव प्रक्षुमितं-प्रचलितं प्रचुरं-प्रभूतं सलिलं-जलं यत्र स तथा तं, संसारसागरं तरन्तीति योगः, “संजोगविओगवीइचिंतापसंगपसरियवहबंधमहल्लविउल-लकलुणविलविअलोभकलकलिंतबोलबहुलं संयोगवियोग एव वीचयः-तरङ्गा यत्र स तथा।
चिन्ताप्रसङ्गः-चिन्तासातत्यमित्यर्थ स एव प्रसृतं-प्रसरोयस्य स तथा, वधाः-हननानि बन्धाः-संयमनानितान्येव महान्तो-दीर्घा विपुलाश्च-विस्तीर्णा कल्लोला-महोर्मयोयत्र सतथा, करुणानि विलपितानि यत्रं सतथा, सचासौ लोभश्च, स एव कलकलायमानो यो बोलोध्वनिस बहुलो यत्र सतथा।
ततः संयोगादिपदानां कर्मधारयोऽतस्तम्, 'अवमाणणफेणतिव्वखिंसणपुलंपुलप्पभूयरोगवेअणपरिभवविणिवायफरुसधरिसमासमावडियकढिणकम्मपत्थरतरंगरंगंतनिच

Page #57

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२१ मचुभयतोयपटुं' अपमानमेव-अपूजनमेव फेनो यत्र स तथा, तीव्रखिंसनं च-अत्यर्थनिन्दा पुलम्पुलप्रभूता-अनवरतोद्भूताःयारोगवेदनाः, पाठान्तरेतीव्रखिंसनं प्रलुम्पनानिच प्रभूतरोगवेदनाश्च परिभवविनिपातश्च-पराभिभवसम्पर्क परुषधर्षमाश्च-निष्ठुरवचननिर्भर्त्सनानि समापतितानि-समापनानिबद्धानियानि कठिनानि-कर्कशोदयानि कर्माणि-ज्ञानावरणादीनि तानि चेति द्वन्द्वः।
___ तत एतान्येव ये प्रस्तराः-पाषाणास्तैः कृत्वा तरङ्ग रङ्गद्-वीचिभिश्चलत् नित्यं-ध्रुवं मृत्युभयमेव-मरणभीतिरेव तोयपृष्ठ-जलोपरितनभागो यत्रस तथा, ततः कर्मधारयः, अथवा अपमानफेनमिति तोयपृष्ठस्य विशेषणम्, अतो बहुव्रीहिरेवातस्तं, 'कसायपायालसंकुलं' कषाया एव पातालाः-पातालकलशास्तैः सङ्कुलो यः स तथा तं।
"भवसयसहस्सकलुसजलसंचयं भवशतसहसम्राण्येव कलुषो जलानां सञ्चयो यत्र स तथा तं, पूर्वं जननादिजन्यदुःखस्य सलिलतोक्ता इह तु भवानां जननादिधर्मवतां जलविशेषसमुदायतोक्तेति नपुनरुक्तत्वमिति, पइभयंति व्यक्तं, 'अपरिमिअमहेच्छकलुसमइवाउवेगउझुम्ममणदगरयरयंधआरवरफेणपउरआसापिवासधवलं' अपरिमिता-अपरिमाणा या महेच्छा-बृहदभिलाषालोकास्तेषांकलुषा-मलिना यामति सैव वायुवेगेन उद्धुम्ममाणंउडुब्बमाणं वा-उत्पाद्यमानं यदुदकरजः-उदकरेणुसमूहस्तस्य रयोवेगस्तेनान्धकारो यः स तथा, वरफेनेनेव प्रचुराशापिपासाभिस्तत्र प्रचुरा-बह्वय आशाः-अप्राप्तार्थानां प्राप्तिसम्भावनाः पिपासास्तुतेषामेवाकांक्षा अतस्ताभिर्धवल इव धवलो यः स तथा।
ततः कर्मधारयः, अतस्तं, 'मोहमहावत्तभोगभममाणगुप्पमाणुच्छलतपयोणियतपामियपमायचंडबहुदुठ्ठसावयसमाहउद्धायमाणपब्यारघोरकंदियमहारवरवं तेरवरवं' मोहरूपे महावर्तेभोगरूपंभ्राम्यत्-मण्डलेन भ्रमद्गुप्यत्-व्याकुलीभवदुच्छलत्-उत्पतत् प्रत्यवनिपतच्चअधःपततपानीयं-जलं यत्र सतथा, प्रमादा-मद्यादयस्त एव चण्डबहुदुष्टश्वापदाः-रौद्रभूरिक्षुद्रव्यालास्तैर्येसमाहताः-प्रहता उद्धावन्तश्च-उत्तिष्ठन्तोवा विविधंचेष्टमानासमुद्रपक्षे मत्स्यादयः संसारपक्षे पुरुषादयस्तेषां प्राग्भारः पूरो वा समूहो यत्र स तथा।
तथा घोरो यः क्रन्दितमहारवः स एव रवन्-प्रतिशब्दकरणतः शब्दायमानो भैरवरवो-भीमघोषो यत्र स तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयोऽतस्तम् ।
मू. (२१-वर्तते) अन्नाणभमंतमच्छपरिहत्यअणिहुतिंदियमहामगरतुरिअचरिअखोखुब्भमाण-नयंतचवलचंचलचलंतघुम्मंतजलसमूहं अरतिभयविसायसोगमिच्छत्तसेलसंकडं अणाइ-संताणकम्मबंधणकिलेसचिक्खिल्लसुदुत्तारं अमरनतिरियनिरयगइगमणकुडिलपरिवत्तविउलवेलं चउरंतमहंतमणवदग्गं रुदं संसारसागरं भीमदरिसणिजंतरंति।
धीईणिअनिष्पकंपेण तुरियचवलं संवर वेरग्गतुंगकूवयसुसंपउत्तेणं नाणसितविमलमूसिएणं सम्मत्तविसुद्धलद्धनिजामएणं धीरा संजमपोएण सीलकलिआ पसत्यज्झाणतववायपणोल्लिअपहाविएणं उज्जमववसायग्गहियणिजरणजयणउवओगनाणदंसणविसुद्धवयभंडभरिअसारा जिनवरवयणोवदिट्ठमग्गेणं।
अकुडिलेणं सिद्धिमहापट्टणाभिमुहा समणवरसत्थवाहा सुसुइसुसंभाससुपण्हसासा गामे

Page #58

मूलं-२१
११७ गामे एगरायं नगरे नगरे पंचरायं दूइज्जन्ता निइंदिया निब्भया गयभया सचित्ताचित्तमीसिएसु दव्वेसु विरागयं गया संजया विरया मुत्ता लहुआ निरवकंखा साहू णिहुआ चरंति धम्म ।
वृ. 'अन्नाणभमंतमच्छपरिहत्थअणुहुतिंदियमहामगरतुरियचरियखोखुब्ममाणनयंतचवलचंचलचलंतघुम्मंतजलसमूह' अज्ञानान्येव भ्रमन्तो मत्स्याः परिहत्थत्ति-दक्षा यत्र स तता, अनिभृतानि-अनुपशान्तानि यानीन्द्रियाणि तान्येव महामकरास्तेषां यानि त्वरितानिशीघ्राणि चरितानि-चेष्टितानि तैः खोखुब्ममाणत्ति-भृशं क्षुभ्यमाणो नृत्यत्रिव नृत्यन् चपलानां मध्ये चञ्चलश्च। ___अस्थिरत्वेन चलंश्च स्थानान्तरगमनेन घूर्णश्च-भ्राम्यन् जलसमूहो-जलसजातोऽन्यत्र जडसमूहो यत्र स तथा, ततः कर्मधारयस्ततस्तम्, 'अरइभयविसायसोगमिच्छत्तसेलसंकर्ड' अरतिभयविषादशोकमिथ्यात्वानि प्रतीतानि तान्येव शैलास्तैः सङ्कटो यः स तथा तम्, 'अणाइसंताणकम्मबंधणकिलेसचिक्खिल्लसुदुत्तारं अनादिसन्तानम्-अनादिप्रवाहंयत् कर्मबन्धनंतच्च क्लेशाश्च-रागादयस्तल्लक्षणं यच्चिक्खिल्लं-कर्दमस्तेन सुछु दुस्तारो यः स तथा तम्।
_ 'अमरनरतिरियनिरयगइगमणकुडिलपरिवत्तविउलवेलं' अमरनरतिर्यग्निरयगतिषु यद्गमनं तदेव कुटिलपरिवर्ता-वक्रपरिवर्तना विपुला च-विस्तीर्णा वेला-जलवृद्धिलक्षणा यत्रस तथा तम् चउरंतमहंत'तिचतुर्विभागं दिग्भेदगतिभेदाभ्यां महान्तं च-महायामम्, 'अनवदगगति अनवदग्रम्-अनन्तमित्यर्थः, ‘रुदंति विस्तीर्णं, संसारसागरमिति व्यक्तं, 'भीमदरिसणिजं तिभीमो दृश्यत इतिभीमदर्शनीयस्तं, तरंति लश्यन्ति, संयमपोतेनेति योगः, किम्भूतेन 'धीईधणियनिष्पकंपेण' धृतिरज्जुबन्धनेन धनिकम्-अत्यर्थं निष्पकम्पः-अविचलो यः स मध्यपदलोपाद्ध तिधनिकनिष्पकम्पस्तेन त्वरितचपलम्-अतित्वरितं यथा भवतीत्येवंतरन्ति । _ 'संवरवेरग्गतुंगकूवयसुसंपउत्तेणं' संवरः-प्राणातिपातादिविरतिरूपो वैराग्यंकषायनिग्रहः एतल्लक्षणो यस्तुङ्गः-उच्चः कूपकः-स्तम्भविशेषस्तेन सुष्टुसम्प्रयुक्तो यः स तथा तेन, 'नाणसियविमलमूसिएणं'ति ज्ञानमेव सितः-सितपटः स विमल उच्छ्रितो यत्र स तथा तेन, मकारश्चेहप्राकृतशैलीप्रभवः सम्मत्तविसुद्धलद्धणिज्जामएणं सम्यक्त्वरूपो विशुद्धो-निर्दोषो लब्धः अवाप्तो निर्यामकः-कर्मधारो यत्रसतथा तेन, धीरा-अक्षोभाःसंयमपोतेन शीलकलिता इति च प्रतीतं, 'पसत्थज्झाणतववायपणोल्लियपहाविएणं' प्रशस्तध्यान-धर्मादि तद्रूपं यत्तपः स एव वातो-वायुस्तेन यत् प्रणोदितं-प्रेरणं तेन प्रधावितो-वेगेन चलितो यः स तथा तेन ।
संयमपोतेनेतिप्रकृतम्, 'उज्जमववसायग्गहियणिअरणजयणउवओगनाणदंसणविसुद्धवयभंडभरिअसारा' उद्यमः-अनालस्यव्यवसायो-वस्तुनिर्णयः सद्वयापारोवाताभ्यां मूलकल्पाभ्यायद्गृहीतं-क्रीतं निर्जरणयतनोपयोगज्ञानदर्शनविशुद्धव्रतरूपंभाण्डक्रयाणकतस्यभरितःसंयमपोतभरणेन पिण्डितः सारो यैस्ते तथा, श्रमणवरसार्थवाहा इति योगः, तत्र निर्जरणं-तपः यतना-बहुदोषत्यागेनाल्पदोषाश्रयणम् उपयोगः-सावधानता ज्ञानदर्शनाभ्यां विशुद्धानि व्रतानि, अथवाज्ञानदर्शने चविशुद्धव्रतानि चेतिसमासः, व्रतानिच महाव्रतानि, पाठान्तरेण 'नाणदसणचरित्तविसुद्धवरमंडभरियसार त्ति तत्र ज्ञानदर्शनचारित्राण्येव विशुद्धवरभाण्डं तेन भरितः सारो यैस्ते तथा, जिनवरवयणोवदिठमग्गेणं अकुडिलेण सिद्धिमहापट्टणाभिमुहा

Page #59

११८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२१
समणवरसत्यवाह' त्ति व्यक्तं ।
'सुसुइसुसं भाससुपण्हसास' त्ति सुश्रुतयः - सम्यक श्रुतग्रन्थाः सत्सिद्धान्ता वा सुशुचयो वा सुखः सम्भाषी येषां सुखेन वा सम्भाष्यन्त इति सुसम्भाषाः शोभनाः प्रश्नाः येषां सुखेन वा प्रश्नयन्ते ये ते सुप्रश्नाः शोभना आशाः - वाञ्छा येषां ते स्वाशाः अथवा सुखेन प्रश्नयन्ते शास्यन्ते च - शिक्ष्यन्ते ये ते सुप्रश्नशास्याः शोभनानि वा प्रश्नशस्यानि - पृच्छाधान्यानि येषां ते तथा अथवा सुप्रश्नाः शस्याश्च-प्रशंसनीयाः, ततः कर्मधारय इति, 'दुइज्जन्त' त्ति दवन्तो वसन्तः, अनेकार्थत्वाद्धातूनां, 'णिमय'त्ति भयमोहनीयोदयनिषेधात् 'गयभय'त्ति उदयविफलताकरणात्
'संजय'त्ति संयमवन्तः, कुत इत्याह- 'विरय'त्ति यतो निवृत्ताः हिंसादिभ्यः, तपसि वा विशेषेण रताः विरताः, विरया वा निरौत्सुक्याः विरजसो वा- अपापाः, 'संचयाओ विरय'त्ति क्वचिद्श्यते, तत्र सन्निधेर्निवृत्ता इत्यर्थः, 'मुत्त' त्ति मुक्ताः ग्रन्थेन 'लहुअ' त्ति लघुका स्वल्पोपधित्वात् 'निरवकंख' त्ति अप्राप्तार्थाकाङक्षावियुक्ताः 'साहू' मोक्षसाधनात् 'निहुआ' प्रशान्तवृत्तयः 'चरंति धम्मं 'ति व्यक्तम् । अत्र साधुवर्णके जितेन्द्रियत्वादीनि विशेषणानि बहुशोऽधीतानि तानि च गमान्तरतया निरवद्यानि, यत् पुनरत्रैव गमे पुनरुक्तमवभासते तत् स्तवत्वान्न दुष्टं यदाह
119 11
“सज्झायझाणतवओसहेसु उवएसथुइपयाणेसुं । संतगुणकित्तणासु य न हुंति पुनरुत्तदोसा उ ॥
मू. (२२) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स बहवे असुरकुमारा देवा अंतिअं पाउब्भवित्था कालमहानीलसरिसणीलगुलिअगवलअयसिकुसुमप्पगासा विअसिअसयवत्तमिव पत्तलनिम्मलईसिंसितरत्ततंबणयणा गरुलायतउज्जुतुंगणासा उअचिअसिलप्पवालबिंबफलसण्णिभाहरोट्ठा ।
पंडुरससिसकलविमलनिम्मलसं खगो क्खीरफेणदगरयमुणालियाधवलदंतसेढी हुयवहनिद्धंतघोयतत्ततवणिज्जरत्ततलतालुजीहा अजणघणसिणरुयगरमनिजनिद्धकेसा वामेगकुंडलधरा अद्दचंदनानुलित्तगत्ता ।
वृ. असुरवर्णके किमपि लिख्यते- 'कालमहाणीलसरिसणीलगुलि अगवल-अयसिकुसुमपगासा' कालो यो महानीलो - मणिविशेषस्तेन सद्दशा वर्णतो ये ते तथा, नीलो - मणिविशेषः गुलिका--नीलिका गवलं - माहिषं शृङ्गम् अतसीकुसुमं - धान्यविशेषपुष्पं एतेषामिव प्रकाशोदीप्तिर्येषां ते तथा, ततः कर्मधारयः, कालवर्णा इत्यर्थ, 'विअसिअसयवत्तमिवेति व्यक्तं, 'पत्तलणिम्मलईसीसियरत्ततंबणयणा' तलानि-पक्ष्मवन्ति निर्मलानि - विमलानि ईषत् सितरक्तानि क्वचिद्देशे मनाक् श्वेतानि क्वचिच्च मनाग्रक्तानीत्यर्थ क्वचित्र ताम्राणि - अरुणानि नयनानि येषां ते तथा ।
शतपत्रसाधर्म्यं च व्यक्तमेव, 'गरुले' त्यादिविशेषणचतुष्टयं महावीरवर्णकवन्नेयम् 'अंघणघणकसिणरुयगरमणिजाणिद्धकेसा' अञ्जनघनौ - प्रतीतौ कृष्णः - कालः रुचको - मणिविशेषस्तद्वद्रमणीयाः स्निग्धाश्च केश येषां ते तथा, 'वामेगकुंडलधरा' वामे कर्णे एकमेव कुण्डलं धारयन्ति येते तथा दक्षिणे त्वाभरणान्तरधारिणइति सामर्थ्यगम्यम्, आर्द्रचन्दनानुलिप्तगात्रा

Page #60

११९
मूलं-२२ इति व्यक्तम्।
मू. (२२ वर्तते) ईसिसिलिंधपुष्फप्पगासाइंसुहुमाइंअसंकिलिट्ठाइंवत्थाइंपवरपरिहिया वयं च पढमं समतिकता बितिअंच वयं असंपत्ता भद्दे जोव्वणे वट्टमाणा तलभंगयतुडिअपवरभूसननिम्मलमनिरयणमंडिअभुआदसमुद्दामंडिअग्नहत्था चूलामणिचिंधगया सुरूवा महिदिआ महज्जुतिआ महबला महायसा महासोक्खा महानुभागा।
___हारविराइतवच्छा कडगतुडिअथंभिअभुआ अंगयकुंडलमट्टगंडतलकण्णपीढधारी विचित्तवत्थाभरणा विचित्तमालामउलिमउडा कल्लाणकयपवरवस्थपरिहिया कल्लाणकयपवरमल्लाणुलेवणा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा।।
वृ. 'ईसिसिलंधपुष्पप्पगासाइ'इति मनाक् सिलिन्द्रुसुमप्रभाणि, ईषत्सितानीत्यर्थः, सिलिन्नं-भूमिस्फोटकच्छत्रकम् 'असुरेसु होतिरत्त'तिमतान्तरम्, 'असंकिलिठ्ठाइंति निर्दूषणान 'सुहुमाईतिश्लक्ष्णानि वत्थाई तिवसनानि 'पवरपरिहिया' प्रवराश्चतेपरिहिताश्च-निवसिता इति समासः, 'वयंच' इत्यादि सूत्र, तत्र त्रीणि वयांसि भवन्ति, यदाह-1 ॥१॥ "आषडशाद्भवेद्वालो, यावत् क्षीरान्नवर्तकः।
मध्यमः सप्ततिं यावत्, परतो वृद्ध उच्यते॥" आधस्यवयसोऽतिक्रमेद्वितीयस्य सर्वथैवाप्राप्तौ भद्रंयौवनं भवत्येवेति भद्रे यौवने इत्युक्तं, 'तलभंगयतुडियपवरभूसणनिम्मलमणिरयणमंडिअभुआ' तलभङ्गकानि-बाह्राभरणानि त्रुटिकाश्च-बाहुरक्षिकास्ता ए वरभूषणानि तैर्निमलमणिरत्नैश्च मण्डिता भुजा येषां ते तथा, 'चूलामणिचिंधगया' चूडामणिलक्षणं विप्राप्ताः, श्रूयन्तेचासुरादीनांचूडामण्यादीनि चिलानि, यदाह॥१॥ "चूडामणिफणिवजे गरुडे घड अस्स वद्धमाणे य।
मयरे सीहे हत्थी असुराईणं मुणसु चिंधे ॥" 'महिड्डिअ'त्ति महर्द्धयो विशिष्टविमानपरिवारादियोगात् ‘महजुइय'त्ति महाधुतयो विशिष्टशरीराभरणप्रभायोगात् 'महाबल'त्ति विशिष्टशारीरप्रमाणाः ‘महायस'त्ति महायशसोविशिष्टकीर्तयः ‘महासोक्ख'त्ति महासौख्याः ‘महाणुभाग'त्ति अचिन्त्यशक्तियुक्ता इति, इहैव गमान्तरं 'हारविराजितवक्षसः कटकत्रुटिकस्तम्भितभुजाः' इह कटकानि-कक्षणानि त्रुटिकाबाहुरक्षकाः।
'अंगयकुंडलमट्टगंडकण्णपीढ़धारी' अङ्गदानि-बाह्याभरणविशेषान् कुण्डलानि च-कर्णाभरणविशेषान् मृष्टगण्डानि चउल्लिकितपोलानि कर्णपीठकानि-कर्णाभरणविशेषान् धारयन्तीत्येवंशीला येते तथा, 'विचित्तहत्थाभरण'त्ति व्यक्तं, 'विचित्तमालामउलियमउडा' विचित्रा मालाः कुसुमनजो येषां मौलो च-मस्तके मुकट-किरीटं येषां ते तथा, शेषं सुगमं वर्णकान्तं यावत्, नवरंमाल्यानि-पुष्पाणि बोन्दि-शरीरंप्रलम्बो-झुम्बनकं वनमाला-आभरणविशेषः प्लम्बवनमाला वा तस्याः कण्ठतो जानुप्रमाणत्वादिति।।
मू. (२२-वर्तते) दिव्वेणं वण्णेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं रूवेणं दिव्वेणं फासेणं दिव्वेणं संघाए (घयणे) णं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इडीए दिव्वाए जुत्तीए दिव्वाए पभाए दिब्बाए छायाए दिवाए अच्चीए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा।
समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिअंआगम्मागम्म रत्तासमणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो

Page #61

१२०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२२ आयाहिणं पयाहिणंकरेइ २ ता वंदति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता नचासणे णनइदूरे सुस्सूसमाणा नमंसमाणा अभिमुहा विनएणं पंजलिउडा पञ्जुवासंति ।।
पृ. 'दिव्वेणं' देवोचितेन प्रधानेनेत्यर्थ, 'संघाए(घयणे)ण'ति संहननेन वज्रऋषभनाराचेनेत्यर्थ, 'संठाणेणं'ति समचतुरस्रलक्षत्यर्थ, 'रिद्धीए'त्ति परिवारादिकया 'जुइए'त्ति युक्त्या-विवक्षितार्थयोगेन ‘पभाए तियानादिदीप्तया 'छायाए ति शोभया अच्चीए'त्ति अर्चिषा शरीरस्थरत्नादितेजोज्वालया 'तेएणं'ति तेजसा-शरीरसम्बन्धिरोचिषा प्रभावेन वा 'लेसाए'त्ति देहवर्णेन, एकार्था वा द्युत्यादयः शब्दाः प्रकाशप्रकर्षप्रतिपादनपराश्चेति न पौनरुक्त्यमिति । ___ 'उज्जोएमाण'त्ति उद्योतयन्तः प्रकाशकरणेन पभासेमाण'त्ति प्रभासयन्तः-शोभयन्तः, एकाौँ वैताविति, 'रत्त'त्ति रक्ताः-सानुरागाः 'तिक्खुत्तो'त्ति त्रिकृत्व:-त्रीन वारान आदक्षिणात्-पातिप्रदक्षिणो-दक्षिणपार्श्ववर्ती आदक्षिणप्रदक्षिणस्तं 'वंदंति'तिस्तुवन्ति 'नमसंति'त्ति नमस्यन्ति शिरोनमनेनेति । वाचनान्तरे दृश्यते-“साइं साइंति स्वकीयानि 'नामगोयाईति नामगोत्राणि-याच्छिकान्वर्धाभिधानानीति ‘साविति'त्ति श्रावयन्ति ।।
मू. (२३) तेणं कालेणंतेणंसमएणंसमणस्स भगवओमहावीरस्स बहवे असुरिंदवजिआ भवणवासी देवाअंतियं पाउब्मवित्था नागपइणो सुवण्णाविजू अग्गीआदीवा उदही दिसाकुमारा यपवणथणिआयभवणवासी नागफडागरुलवयरपुण्णकलससीहहयगयमगरमउडवद्धमाणनिजुत्तविचित्तचिंधगया सुरुवा महिड्ढिया सेसंतं चेव जाव पखुवासंति ॥
वृ. 'नागे'त्यादि व्यक्तं, नागादीनां च नागफणादीनि चिह्नानि भवन्ति, तानि क्रमेण दर्शयत्राह-'नागफडा गरुल २ वइर३ पुण्मकलस४ सीह ५ हयवर ६ गयंक७मयरंकवरमउड ८ वद्धमाण ९ निजुत्तविचित्तचिंधगया' नागफणादयो गजान्ता अङ्गाः-चिह्नानि येषां मुकुटानां तानि तथा, तानि च मकराङ्गानि च-मकरचिलानि यानि वरमुकुटानि तानि च, वर्द्धमानकं च-शरावंपुरुषारूढपुरुषरूपं वेति द्वन्द्वः।
तानिचतानि नियुक्तानि यथास्थानं नियोजितानि विचित्राणिच-विविधानि चिह्नानि च-लक्षणानि गताः-प्राप्ता येते तथा, इह सूत्रे 'पुन्नकलससंकिण्णउप्फेससीहे'त्येवं क्वचित् विशेषो दृश्यते, तत्र नागफणादिभिरङ्किता ये उप्फेसा-मुकुटास्ते तथा, शेषं तथैव ।।
मू. (२४) तेणं कालेणं तेणंसमएणं समणस्स भगवओमहावीरस्स बहवे वाणमंतरा देवा अंतिअंपाउभवित्था पिसायाभूआ यजक्ख रक्खस किंनर किंपुरिस भुअगवइणोअमहाकाया गंधव्वनिकायगणा निउणगंधवगीतरइणो अणपण्णिअ पणपण्णिअइसीवादीअ भूअवादीअ कंदिय महाकंदिआय कुहंड पयए य देवा ।
चंचलचवलचित्तकीलणदवपिआगंभीरहसिअभणिअपीघईअणचणरई वणमालामेलमउडकुंडलसच्छदविउव्विआहरणचारुविभूसणधरा सब्बोउयसुरभिकुसुमसुरइयपलंबसो भंतकंतविअसंतचित्तवणमालरइअवच्छा कामगमी कामरूवधारी नाणनविहवण्ण- रागवरवत्थचित्तचिल्लियणियंसणा विविहदेसीणेवत्थग्गहिअवेसा पमुइअकंदप्पकलहकेलि- कोलाहलप्पिआ हासबोलबहुला अनेगमणिरयणविविहणिजुत्तविचित्तचिंधगयासुरूवा महिडिआजावपञ्जुवासंति
वृ. 'भुयगवइणो'त्ति महोरगाधिपाः, किम्भूतास्ते इत्याह-'महाकाय'त्ति बृहदेहाः, इदं च विशेषणमवस्थाविशेषाश्रयम्, अन्यथा सर्व एव सप्तहस्तप्रमाणा भवन्ति, यदाह-- "भवण

Page #62

मूलं - २४
वणजोइसोहंमीसाणे सत्त होंति रयणीओ" "गंधव्वनिकायगण' त्ति गन्धर्वाणां - व्यन्तराष्टमभेदभूतानां निकायो-वर्गो येषां ते गन्धर्वनिकाया गन्धर्वा एव तेषां ये णा-राशयस्ते तथा, पाठान्तरे 'गन्धर्वपतिगणाश्चे' ति व्यक्तमेव, किंविधास्ते इत्याह ।
'निउणगंधव्वगीयरइणो 'त्ति निपुणे- सूक्ष्मे गन्धर्वे च - नाटयोपेतगाने गीते चनाटयवर्जितगेये रतिर्येषां ते तथा, अणपत्रिकादयोऽष्टी व्यन्तरनिकायविशेषभूताः रत्नप्रभापृथिव्या उपरितनयोजनशतवर्तिनः किंविधा एत इत्याह- 'चंचलचवलचित्तकीलणदवप्पिया' चञ्चलचपलचित्ताः - अतिचपलमानसाः क्रीडनं - क्रीडा द्रवश्च -परिहासस्तप्रियाः, ततः कर्मधारयः, 'गंभीर हसियमणियपियगीयणञ्चणरई' गम्भीरं हसितं येषां भणितं च-वाक्प्रयोगः प्रियं येषां गीतनृत्तयश्च रतिर्येषां ते तथा, 'गहिरहसियगीयणञ्चणरइ'त्ति कवचिध्श्यते व्यक्तं च ।
'वणमालामेलमउडकुंडलसच्छंदविउब्वियाभरणचारुविभूसणधरा' वनमाला - रत्नादिमय आप्रपदीन आभरणविशेषः आमेलकः - पुष्पशेखरकः मुकुटं - सुवर्णादिमयं कुण्डलानि च प्रतीतानि एतान्येव स्वच्छन्दविकुर्विताभरणानि - स्वाभिप्रायनिर्मितालङ्कारास्तैर्यच्चारु विभूषणं भूषा तद्धारयन्ति ये ते तथा, 'सव्वोउयसुरभिकुसुमसुरइयपलंबसोहंतकंतवियसंतचित्त-वणमालरइयवच्छा' सर्वर्तुकानि - सर्वऋतुसम्भवानि यानि सुरभीणि-कुसुमानि तैः सुरचिता या सा तथा । सा चासौ प्रलम्बा च शोभमानाच कान्ता च विकसन्ती च चित्राच वनमाला च - वनस्पतिलक् इति समासः सा रचिता वक्षसि यैस्ते तथा, 'कामगमि' त्ति इच्छागामिनः 'कामरूवधारि 'ति ईप्सितरूपधारिणः 'नानाविहवण्णरागवरवत्थचित्तचिल्लियनियंसणा' नानाविधवर्णो रागो येषु तानि तथा, तानि वरवणि चित्रामि - विविधानि 'चिल्लिय' त्ति लीनानि दीप्तानि वा निवसनानिपरिधानानि येषां ते तथा, 'विविधदेसीणेवत्यग्गहियवेसा' विविधदेशिनेपथ्येन- नानादेशरूढवस्त्रदिन्यासेन गृहीतो वेपो - नेपथ्यं यैसेत तथा ।
'पमुइयकंदष्पकलहकेलिकोलाहलप्पिया' प्रमुदितानां यः कन्दर्प- कामप्रधानः केलि, काम एव वा, कलहश्च - राटी केलिश्च-नर्म कोलाहलश्च - कलकलस्त स्वपरकृताः प्रिया येषां ते तथा, अथवा प्रमुदिताश्च ते कन्दर्पादिप्रियाश्चेति समासः, 'हासबोलबहुला' पाठान्तरे 'हासकेलिबहुला' इति व्यक्तम्, 'अनेगमणिरयणविविहनिजुत्तचित्तचिंधगया' अनेकानि बहूनि मणिरत्नानि प्रतीतानि विविधानि - बहुप्रकाराणि नियुक्तानि - नियोजितानि येषु तानि तथा, तानि चित्राणि चिह्नानि गताः - प्राप्ता ये ते तथा, चिह्नानि च पिशाचादीनां क्रमेणैतान्युच्यन्ते
'चिंधाइ कलंबझए १ सुलस २ वडे ३ तह य होइ खट्टंगे ४ ।
१२१
आसोए ५ चंपए वा ६ नागे ७ तह तुंबुरी चेव ८ ॥
मू. (२५) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जोइसिया देवा अंतिअं पाउब्भवित्था विहस्सती चंद सूर सुक्क सणिचरा राहू धूमकेतू बुहा य अंगारका य तत्ततवणिज्ञ्जकrraण्णा जे गहा जोइसंमि चारं चरंति ।
केऊ अ गइरइआ अट्ठावीसविहा य नक्खत्तदेवगणा नानासंठाणसंठियाओ पंचवण्णाओ ताराओ ठिअलेस्सा चारिणो अ अविस्साममंडलगती पत्तेयं णामंकपागडियचिंधमउडा महिड्डिया जाव पवासंति ॥
सृ. ज्योतिष्कवर्णको व्यक्तो, नवरम् अंगारकाय'त्ति मङ्गलाः, बहुत्वं च प्रत्येकं

Page #63

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२५
ज्योतिषामसङ्ख्यातत्वात्, 'तत्ततवणिजकणगवण्णा' तप्तस्य तपनीयस्य सुवर्णस्य यः कणकोबिन्दुः शलाका वा अथवा तपनीयं - रक्तं सुवर्ण कनकं- सुवर्णमेव पीतं तद्वद्वर्णो येषां ते तथा, 'जे य गह' त्ति उक्तव्यतिरिक्ताः, 'जोइसंमि' त्ति ज्योतिश्चक्र 'चारं चरन्ती' तिभ्रमणं कुर्वन्ति । 'केऊय'त्ति केतवो जलकेत्वादयः किम्भूता ? गइरइय' त्ति मनुष्यलोकापेक्षयोक्तं, 'ठियलेस्स' त्ति स्थितलेश्याः - निश्चलप्रकाशाः 'चारिणो यत्ति सञ्चरिष्णवः, अत एवाह'अविस्साममंडलगइ 'त्ति प्रतीतं, 'नामंकपागडियचिंधमउडा' नामाङ्कितानि प्रकटितानिचिह्नप्रधानानि मुकुटानि यैरिति समासः ।।
मू. (२६) तेणं कालेणं तेंण समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स वेमाणिया देवा अंतिअं पाउब्भवित्था सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिंदबंभलंतकमहासुक्क सहस्साराणयाणयारण अच्चुयवई पडिट्ठा देवा जिनदंसणुस्सुगागमणजणियहासा पालकपुष्फकसोमनससिरिवच्छनंदि आवत्तकामगमपीइगममणोगमविमलसव्वओभद्दणामधिजेहिं विमाणेहिं ओइण्णा वंदका जिणिदं ।
मिगमहिसवराहछगलदहुरहयगयवइभु अगखग्गउसभंकविडिमपागडियचिंधमउडा पसिढिलवरमउडतिरीडधारी कुंडलउजोविआणणा मउडदित्तसिरया रत्ताभा पउमपम्हगोरा सेया सुभवण्णगंधफासा उत्तमविउब्विणो विविहवत्थगंधमल्लधरा महिडिआ महज्जुतिआ जाव पंजलिउडा पज्जुवासंति ॥
१२२
و
वृ. वैमानिकवर्णकोऽपि व्यक्तो, नवरं वाचनान्तरगतं किञ्चिदस्य व्याख्यायते, तदन्तर्गतं किञ्चिदधिकृतवाचनान्तरगतं च तत्र 'सामानियतायत्तीससहिया' सामानिका- इन्द्रसमानायुष्कादिभावाः त्रायस्त्रिंशाः - महत्तरकल्पाः पूज्यस्थानीयाः 'सलोगपाल अग्गमहिसिपरिसाणीअअप्परक्खेहिं संपरिवुडा' सह लोकपालैः सोमादिभिर्दिक्पालकनियुक्तकैः या अग्रमहिष्यःप्रधानजायाः परिषदञ्च- बाह्यमध्यमाभ्यन्तरा जघन्यमध्यमोत्कृष्टपरिवारविशेषभूताः अनीकानि च - हस्त्यश्वरथपदातिवृषभनर्तकगाथकजनरूपाणि सैन्यानि आत्मरक्षाश्च-अङ्गरक्षा इति द्वन्द्वः, अतस्तैः सम्परिवृता इति ।
देवसहस्रनुयातमार्गः सुरवरगणैश्वरैः प्रयतैः 'समणुगम्मंतसस्सिरीय'त्ति समनुगम्यमानाश्च ते सश्रीकाश्चेति समासः, सर्वादरभूषिताः सुरसमूहनायकाः सौम्यचारुरूपाः 'देवसंघजयसद्दकयालोया' देवसङ्खेन जयशब्दः कृत आलोके-दर्शने येषां ते तथा ।
'मिग १ महिस २ वराह ३ छगल ४ दहुर ५ हय ६ गयवइ ७ भुयग ८ खग्ग ९ उसक १० विडिमपागडियचिंधमउडा' मृगादयो दश दशानां शक्रादीन्द्राणां चिह्नभूताः, तत्र वराहः-शूकरः खङ्ग - आटव्यचतुष्पदविशेषः ऋषभो - वृषभः शेषाः प्रतीताः, तत्र मृगादयः अङ्का लाञ्छनानि विटपेषु - विस्तरेषु येषां मुकुटानां तानि तथा, तानि प्रकटितचिह्नानिरत्नादिदीप्तया प्रकाशितमृगादिलाञ्छनानि मुकुटानि येषां ते तथा । पालक १ पुष्पक २ सौमनस ३ श्रीवत्स ४ नन्द्यावर्त ५ कामगम ६ प्रीतिगम ७ मनोगम ८ विमल ९ सर्वतोभद्र १० नामधेयैर्विमानैः, उत्तरवैक्रियैरित्यर्थ, सम्प्रस्थिता इति योगः, एतानि च क्रमेण शक्रादीनामच्युतान्तानां दशानामिन्द्राणं भवन्तीति । किंविधैस्तैरित्यर्थः, सम्प्रस्थिता इति योगः, एतानि च क्रमेण शक्रदीनामच्युतान्तानां दशानामिन्द्राणां भवन्तीति ।
किंविधैस्तैरित्याह- 'तरुणदिवागरकरातिरेगप्पहेहिं' तरुणदिवाकरकरेभ्योऽतिरेकेण

Page #64

मूलं - २६
अतिशयेन प्रभा येषां तानि तथा तैः, 'मणिकणगरयणघडियजालुज्जलहेमजालपेरंतपरिगएहिं' मणिकनकरतैर्घटितं युक्तं यज्वालोउवलं प्रभोज्वलं हेमलाजं स्वर्णजालकं तेन पर्यन्तेषु परिगतानि तानि तथा तैः, 'सपयरवरमुत्तदामलंबंतभूसणेहिं' सह प्रतरैः - आभरणविशेषैर्वरमुक्तादामलक्षणानि लम्बमानानि भूषणानि येषु तानि तथा तैः, 'पचलियघंटावलिमहुरसद्दवंसतंतितलतालगीयवाइयरवेणं' प्रचलितायाः घम्टावल्याः यो मधुरः शब्दः स तथा वंश - वेणुस्तीच - वीणा तलतालाश्च - हस्तताला अथवा तलाश्च- हस्ताः तालाश्च-कंशिका गीतं च--गेयं वादितं च-वादित्रमिति द्वन्द्व : अतस्तेषां यो रवः - शब्दः स तथा, ततः पदद्वयस्य समाहारद्वन्द्वः, अतस्तेन करमभूतेन मधुरेणमनोहरेण पूरयन्तः अम्बरं, दिशश्च शोभयन्तस्त्वरितं सम्प्रस्थिताः स्थिरयशसो देवेन्द्रा इति व्यक्तं ।
'हट्ठतुठ्ठमणस' त्ति अतीव तुष्टचित्ताः 'सेसावि य'त्ति इन्द्रसामानिकादयः, तानेवाह'कप्पवरविमाणाहिवा' कल्पेषु यानि वरविमानानि तेषामधिपा इत्यर्थ, समनुयान्ति सुरवरेन्द्रानिति योगः, अत एव सुरवराः 'सविमाणविचित्त चिंधनामंक विगडपागडमउडाडोवसुभदंसणिज्जा' स्वविमानविचित्रचिह्नानां नामाङ्कविकप्रकटमुकुटानां च य आटोपः - स्फारता तेन शुभा ये दृश्यन्ते ते तथा ते विचित्रकल्पवरविमानाधिपाः, 'समन्निंति' त्ति समनुयान्ति समनुगच्छन्ति सुरवरेन्द्रानिति, तथा 'लोयंत विमाणवासिणोयावि देवसंघाय 'त्ति लोकस्य -ब्रह्मलोकस्यान्ते - समीपे यानि विमानानि तद्वासिनो लोकान्तिकाश्चापीत्यर्थः ।
१२३
'पत्तेयविरायमामचिरइयमणिरयणकुंडलभिसंतनिम्मलनियगंकियविचित्तपागडियचिंधमउडा' प्रत्येकं विराजमानानि - शोभमानानि विरचितानि - कर्णेषु कृतानि मणिरत्नकुण्डलानि येषां ते तथा, भिसंतत्ति - दीप्यमानानि निर्मलानि निजाङ्कितानि निजकेन नामादिनाऽङ्केनाङ्कितानि विचित्राणि - विविधानि प्रकटितानि - प्रकाशितानि चिह्नानि च मुकुटानि चिह्नप्रधानानि वा मुकुटानियैस्ते तथा, तथा 'दायंत' त्ति दर्शयन्तः 'अप्पणो समुदयं ति आत्मीयं ऋद्धयादिसमूहं 'पेच्छंतावि य परस्स रिद्धीउ' त्ति प्रेक्षमाणाश्च परद्धीः उत्तमाः, एवं कल्पालयाः सरवराः 'जिणिदवंदननिमित्तभत्तीए 'त्ति जिनेन्द्रवन्दन हेतु भूतभावेन 'चोइयमइ' त्ति प्रेरितबुद्धयः हर्षितमानसाश्च जीतकल्पमनुवर्तमाना देवाः 'जिणदंसणूस्सुयागमणजणियहासा' जिनदर्शनाय यदुत्सुकं - शीघ्रमागमनं तेन जनितो हर्षो येषां ते तथा ।
'विउलबलसमूहपिंडिया' विपुलो बलसमूहः- सैन्यसमुदायः पिण्डितो यैस्ते तथा, कथमित्याह - 'संभमेणं' ति भक्तिकृतौत्सुक्येन 'गयणतलविमलविउलगमणगइचवलचलियमणपवणजइणसिग्घवेगा' गगनतले विमले विपुले च यद्गमनं तस्य सम्बन्धी शीघ्रवेग इति सम्बन्धः गतिश्चपला स्वरूपत एव यस्य तद्गतिचपलं तच्च तच्चलितं च गन्तुं प्रवृत्तं तद्विधं यन्मनः पवनश्च तयोर्जयनशीलोऽत एव शीघ्रो वेगो येषां ते तथा, नानाविधयानवाहनगताः यानानि - रथादीनि वाहनानि - गजादीनि उच्छ्रितविमलधवलातपत्राः । 'विउब्वियजाणवाहणविमाणदेहरयणप्पभाए' त्ति वैक्रयाणां यानादीनां ४ रत्नानां च स्वाभाविकानामितरेषां च या प्रभा सा तथा तया, 'उज्जोएंता नह' कथमित्याह
'वितिमिरं करेंता' नभ एवेति 'सव्विड्डीए' युक्ता इति शेषः, 'हुलियं 'ति शीघ्रं प्रयाताः गमान्तरमिदम् -'पसिढिलवरमउडतिरीडधारी' प्रश्लथाः- शिथिलबन्धना, गाढबन्धनानां

Page #65

१२४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२६ बाधाजनकत्वात् (वर)मुकुटाश्चतुरस्रशेखर विशेषाः तिरीटास्त एवशिखरत्रययुक्तास्तान्धारयन्ति ये तच्छीलाश्च ते तथा, कुण्डलोद्योतिताननाः, 'मउडदित्तसिरय'त्ति मुकुटेन दीप्ताः शिरोजा मस्तककेशा येषां ते तथा, मुकुटदीप्तशिरस्का वा, 'रत्ताभत्ति लोहितवर्णा 'पउमपम्हगोर'त्ति कमलगर्भकान्ताः पीता इत्यर्थ, सेय'त्ति शुक्लाः, त्रिवर्णा एव वैमानिका भवन्ति, यदाह॥१॥ "कणगत्तयरत्तामा सरवसभा दोसुहोति कप्पेसु।
तिसुहोति पम्हगोरा तेण परं सुक्कला देवा ॥" शेषं व्यक्तमेवेति । पुस्तकान्तरे देवीवर्णको श्यते, सचैवम्-'तेणंकालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओमहावीरस्स बहवे अच्छरगणसंघायाअंतिअंपाउब्मवित्था, ताओणंअच्छराओ धंतधोयकण-गरुअगसरिसप्पभाओ' मातम्-अग्निनातापितं धीतं-जलेन क्षालितं यत्कनकं तस्य यो रुचको-वर्णस्तत्सहशप्रभाः गौरामय इत्यर्थ, 'समइक्वंताय बालभावं'ति अतिक्रान्ता इव शिशुत्वं, मध्यम- जरठवयोविरहिताः, नवयौवना इवेत्यर्थः, 'अणइवरसोम्मचारुरुवा' अनतिवरम् अविद्यमानहासतयाप्रधानं न विद्यतेअतिवरंयस्मात्तदनतिवरमिति वासौम्यं-नीरोगं चारु-शोभनं रूपं यासांतास्तथा ।
निरुवहयसरसजोव्वणकक्कसतरुणवयभावमुवगयओ' निरुपहतं-रोगादिनाअबाधितं सरसंच-शृङ्गाररसोपेतंनिरुपहतोवा स्वोरसोयत्रतत्तथाविधंयौवनंतताकर्कशः अश्लथाङ्गतया यस्तरुणवयोभावस्तारुण्यं तं चोपगता यास्तास्तथा, इह च यौवनतरुणभावयोर्यधप्येकार्थता तथापि सरसत्वाश्लथाङ्गत्वलक्षणयोर्मनःशरीराश्रितयोःप्रधानतया विवक्षितयोर्धर्मयोराधारतया भेदेन विवक्षणानपीनरुक्त्यमिति, निचमवठियसहावा नजरांप्राप्नुवन्तीत्यर्थ, 'सव्यंगसुंदरीउत्ति 'इच्छियनेवत्थरइयरमणिजगहियवेसा' इष्टवस्त्राभरणादिरूपनेपथ्यस्य रचितेन-रचनेन रतिदो वा अत एव रमणीयो गृहीतः आत्तो वेषः-आकृतिविशेषो यकाभिस्तास्तथा।
किंते'त्तितद्यथार्थ 'हारद्धहारपाउत्तरयणकुंडलवासुत्तगहेमजालमणिजालकणगजालसुभगउरितियकडगखड्डगएगावलिकंठसुत्तमगहगधरच्छगेवेजोणिसुत्तगतिलगफुल्लगसिद्धस्थियकण्णवालियससिसूरउसभचक्कयतलमंगयतुडियहत्थमालयहरिसकेऊरवलयपालंबपलं बंगुलिज्जगवलक्खदीणारमालियाचंदसूरमालियाकंचिमेहलकलावपयरगपरिहेरगपायजालघंटियाखिखिणिरयणोरुजालखुड्डियवरेउरचलणमालियाकणगणिगलजालगमगरमुहविरायमाणनेऊरपचलियसद्दालभूसणधरीउ तिहारादीनि मकरमुखविराजमाननूपुरान्तानिप्रचलितानि सन्ति सद्दालत्ति-शब्दवन्ति यानि भूषणानि तानि धारयन्ति यास्तास्तथा।
तत्रहारः-अष्टादशसरिकः अर्द्धहारो-नवसरिकः पाउत्तत्ति-प्रयुक्तानि माणिक्ययुक्तकङ्कणानिरलकुण्डलानि-प्रतीतानि अथवाप्रयुक्तरत्नकुण्डलानि प्रयुक्तरत्लानियानिकुण्डलानि तानितथा तथा व्यामुक्तकानि-परिहितानि प्रलम्बितानि वा यानिहेमजालादीनीति कर्मधारयः, तत्र हेमजालं-सच्छिद्रः सुवर्णालङ्कारविशेषः एवं मणिजालमपि कनकजालहेमजालयोस्तु आकारकृतो विशेषः सच रूढिगम्यः सूत्रकं-वैकक्षककृतं सुवर्मसूत्रम् उरितिय'त्ति उरसि त्रिकं त्रिसरकं कटकानि कङ्कणानि खड्डगत्ति-अङ्गुलीयकवशेषः।
__एकावली-नानामणिकमयीमाला कण्ठसूत्रं-गलावलम्बि सङ्कलकविशेषःमगधकंधराक्षं चरूढिगम्यं ग्रैवेयकं-कण्ठलं श्रोणिसूत्रकं-सौवर्णं कटीसूत्रं तिलको विशेषको ललाटाभरण

Page #66

मूलं - २६
मित्यर्थः फुलकं - पुष्पाकृतिललाटाभरणं सिद्धार्थिका-सर्षपप्रमाणसुवर्णकणरचितसुवर्णमणिमयी कण्ठिका कर्णवालिका - कर्णोपरितनभागभूषणविशेषः शशिसूरऋषभचक्रकानि तलभङ्गकं च रूढिगम्यानि त्रुटिका :- बाहुरक्षिकाः हस्तमालक :- अणेत्रिका हरिसत्ति - रूढिगम्यं केयूरम् अङ्गदं बाह्वाभरणविशेषः वलयानि - कटकविशेषाः प्रालम्बो - झुम्बनकं प्रलम्बो गलाभरणविशेषः इत्यर्थ अङ्गुलीयकानि - अङ्गुल्याभरणविशेषाः वलाक्षं-रूढिगम्यं दीनारमालिकाचन्द्रमालिकासूर्यमालिकास्तु दीनाराधाकृतिमालाः काञ्चीमेखलयोः कटयाभरणयोर्यद्यपि नामकोशे एकार्थत्वमधीयते तथापीह विशेषो रूढेरवसेयः कलापः कण्ठाभरणविशेषो मेखलाकलाप इति वा द्रष्टव्यं - प्रतरकाणि - वृत्तप्रतला आभरणविशेषाः परिहेरगत्ति- रूढयवसेयं पादजालघण्टिकाःपादाभरणविशेषाः किङ्किणीका:- क्षुद्रघण्टिकाः रत्नोरुजालं- रत्नमयं जनयोः प्रलम्बमानं सङ्कलकं क्षुद्रिकाः- तत्प्रान्तघण्टिकाः वरनुपुराणिप्रतीतानि क्षुद्रिकावरनूपुराणि वा क्षुद्रघण्टिकाप्रधानतुलाकोटिकानि चलनमालिका - पादाभरणविशेषः कनकनिगलानिनिगडाकाराः सौवर्णपादाभरणविशेषाः जालकं-चरणाभरणविशेषः, मकरमुखविराजमाननूपुराणि - प्रतीतानि ।
‘दसद्धवण्णरागरइयरत्तमणहरे' त्ति दशार्द्धवर्णे- पञ्चवर्णै रागै-रञ्जनद्रव्यैः कुसुम्भादिभिर्यानि रञ्जितत्वेन रक्तानीव रक्तानि मनोहराणि च तानि तथा तानि अंशुकानि निवसिता इति योगः, महार्घाणि, नासानिश्वासवायुवाह्यानि लघुनीत्यर्थ, चक्षुर्हराणि अङ्गावारकत्वात्, वर्णस्पर्शयुक्तानि अतिशयवर्णादीनीत्यर्थ, 'हयलालापेलवाइरेगे' अस्वलालाभ्यः सकाशात् पेलवानि - सुकुमाराण्यतिरेकेण यानि तानि तथा, 'धवले' त्ति कानिचिद्धवलानि, 'कणगखचियंतकम्मे' कनकखचितं - सुवर्णमण्डितम् अन्तकर्म-अञ्चलकर्म वानलक्षणं येषां तानि तथा, 'आगासफालियसरिसप्पहे' आकाशस्फटिकयोराकाशरूपस्फटिकस्य वा सद्दशी प्रभा येषां तानि तथा 'अंसुए नियत्थाओ' त्ति वस्त्राणि निवसिताः ।
'आयरेणं' ति व्यक्तं, 'तुसार गोक्खीरहारदगरयपंडुरदुगुल्लसुकुमालसुकयरमणिजउत्तरिजाई पाउयाओ' त्ति व्यक्तं, नवरं तुषारं-हिमं दगरयत्ति उदकरजस्तद्वत् पाण्डुराणि यानि दुकूलानि - वस्त्राणि तान्येव सुकुमालानि सुकृतानि रमणीयानि च यान्युत्तरीयाणि तानि तथा तानि प्रावृताः, ‘वरचन्दनचर्चिताः वराभरणभूषिता' इति व्यक्तं, 'सव्वोउयसुरभिकुसुमसुरइयविचित्तवरमल्लधारिणीओ' सर्वर्तुकैः सुरभिकुसुमैः सुरचितं विचित्रं वरं माल्यं -मालां धारयन्ति यास्तच्छीलाश्च तास्तथा, 'सुगंधिचुण्णंगरागवरवासपुष्फपूरगविराइया' सुगन्धिचूर्णैरङ्गरागेण च - देहरञ्जनेन वरवासैः पुष्पपुरकेण च - पुष्परचनाविशेषेण विराजिता यास्तास्तथा,
१२५
'अहियसस्सिरीया' अधिकं सह श्रिया - शोभया यास्तास्तथा, 'उत्तमवरधूवधूविया' उत्तमानां मध्ये यो वरधूपः स तता तेन धूपेन धूपिताः - कृतसीगन्ध्याः यास्तास्तथा, 'सिरीसमाणवेसा' श्रीः - देवता सा च लोके शोभनवेषेति रूढ अतस्तयोपमा कृतेति, 'दिव्वकुसुममल्लादमपब्धंजलिपुडाओ' दिव्यैः - वरैः कुसुमैः - अविकसितैः माल्यैः - विकसितैः दामभिश्च - तन्मयमालाभि प्रह्वाः– पूजासज्जाः अञ्जलिपुटाः - अञ्जलय एव यासां तास्तथा, उच्चत्वेन च सुराणां स्तोकोनमुच्छ्रिताः 'चन्द्रानना' इति व्यक्तं, 'चंदविलासिणीओ' त्ति चन्द्रस्येव विलासः - कान्तिर्यासां तास्तथा, 'चन्द्रार्द्धसमललाटाः चन्द्राधिकसौम्यदर्शना उल्का इवोद्योतमाना' इति व्यक्तं, 'विजुघणमिरीइसूरदिष्पंततेअअहियतरसंनिकासाओ' विद्युतो ये घना मरीचयः - किरणाः सूरस्य च यद्दीसं

Page #67

१२६
तेजस्तेभ्योऽधिकतरः सन्निकाशो- दीप्तिर्यासां तास्तथा, 'सिंगारागारचारुवेसाओ' शृङ्गारोरसविशेषस्तत्प्रधान आकारः - आकृतिश्चारुश्च वेषो नेपथ्यं यासां तास्तता, अथवा शृङ्गारस्यागारमिव-गृहमिव याश्चारुवेषाश्च यास्तास्तथा, 'संगयगयहसिय भणियचेडियविलाससललियसंलावनिउणजुत्तोवयार कुसलाओ' सङ्गतानि - उचितानि यानि गतादीनि तेषु निपुणा याः सङ्गतोपचारकुशलाश्च यास्तास्तथा, तत्र गतं गमनं हसितं -हासः भणितं वचनं चेष्टितं - चेष्टा विलासो-नेत्रविकार:, यदाह
119 || "हावो मुखविकारः स्यात्, भावश्चित्तसमुद्भवः । विलासो नेत्रजो ज्ञेयो, विभ्रमो भ्रूसमुद्भवः ॥
सललितः - समाधुर्य संलापः - परस्परभाषणम्, आह च - "संलापो भाषणं मिथः " अथवा ललितेन सह यः संलापः स तथा, ललितलक्षमं चेदम्
॥१॥
-
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२६
"हस्तपादाङ्गविन्यासो, भ्रूनेत्रोष्ठप्रयोजितः । सौन्दर्यं कामिनीनां यल्ललितं तत्प्रकीर्तितम् ॥”
उपचारः- पूजा, 'सुन्दरस्तनजघनदनकरचरमनयनलावण्यरूपयौवनविलासकलिताः' सुन्दराः स्तनादिनयनान्ता अवयवा यासां लावण्यप्रधानरूपेण स्पृहणीयेनेत्यर्थो यौवनेन विलासेन च कलिता यास्तास्तथा, इह च विलास वंलक्षणो ग्राह्यो, यदुक्तम्"स्थानासनगमनानां हस्तभ्रूनेत्रकर्मणां चैव ।
119 11
उत्पद्यते विशेषो यः श्लिष्टः स तु विलासः स्यात् ॥
इति, श्लिष्ट इति सुलिष्टः 'सुरवधुओ' त्ति विशेष्यपदं, 'सिरीसनवनीयमउयसुकुमालतुल्लफासाओ' शिरीषं - शिरीषाभिधानतरुकुसुमं नवनीतं च--प्रक्षणं ते च ते मृदुकसुकुमारे चअत्यन्तसुकुमारे इति विशेष्यपूर्वपदः कर्मधारयः तत्तुल्यः स्पर्शो यासां तास्तथा, 'ववगयकलिकलुसधोयनिद्धंतरयमलाओ' व्यपगते कलिकलुषे-राटीपापकर्मणी यासां तास्तथा धीतौप्रक्षालितौ निर्माती दग्धौ रजः स्पृष्टावस्थो रेणुः मलस्तु बद्धावस्थं रज एवेति धौतनिर्ध्याताविव धौतनिर्माती रजोमलौ यासां तास्तथा, ततः कर्मधारयः ।
'सोमाउ' त्ति सोम्या-नीरुजः 'कंताओ' त्ति काम्याः 'पियदंसणाओ' त्ति सुभगाः, सुरूपा इति व्यक्तं, 'जिनभत्तिदंसणाणुरागेण हरिसायाओ' त्ति जिनं प्रति भक्त्या कृत्वा यो दर्शनानुरागोदर्शनेच्छी स तथा तेन हर्षिताः सञ्जातरोमाञ्चादिहर्षकायाः, 'ओवइया यावित्ति अवपतिताश्चाप्यवतीर्णा, 'जिनसगासं' ति जिनसमीपे, 'दिव्वेण' मित्यादि देववर्णकवन्त्रेयं, नवरं 'ठियाओ चेव'त्ति ऊर्ध्वस्थानस्थिता इति ॥
मू. (२७) तए णं चंपाए नयरीए सिंघाडगतिगचउकचच्चरचउम्मुहमहापहपहेसु महया जनसद्दे इ वा जनवूहे इ वा जनबोले इ वा जनकलकले इ वा जनुम्मी ति वा जनुक्कलिया इवा जनसनिवाए इ वा बहुजनो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ एवं भासइ एवं पन्नवेइ एवं परुवेइ ।
एवं खलु देवाणुप्पि ! समणे भगवं महावीरे आदिगरे तित्थगरे सयंसंबुद्धे पुरिसुत्तमे जाव संपाचिउकामे पुव्वाणुपुव्विं चरमाणे गामाणुगामं दूइजमाणे इहमागए इह संपत्ते इह समोसढे इहेव चंपाए नयरीए बाहिं पुन्भद्दे चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ।

Page #68

मूलं -२७
वृ. 'तए णं 'ति ततोऽनन्तरं, णमित्यलङ्कारे, सिंघाडयेत्यादावयं वाक्यार्थः - सिङ्घाटकादिषु यत्र महाजनशब्दादयः तत्र बहुजनोऽन्योऽन्यस्यैवमाख्यातीति, तत्र सिङ्घाटकं - सिङ्घाटकाभिधानफलविशेषाकारं स्थानं त्रिकोणमित्यर्थ त्रिकं यत्र स्थाने रथ्यात्रयमीलको भवति चतुष्कं यत्र रथ्याचतुष्कमीलकः स्यात् चत्वरं यत्र बहवो मार्गा मिलन्ति चतुर्मुखंतथाविधदेवकुलादि महापथोराजमार्ग पन्था - रथ्यामात्रं 'महयाजनसद्दे इ वा' महान् जनशब्दः - परस्परालापादिरूपः इकारो वाक्यालङ्कारार्थोवाशब्दः पदान्तरापेक्षया समुच्चयार्थ, अथवा 'सद्देइव' त्ति इह सन्धिप्रयोगादितिशब्दो द्रष्टव्यः, स चोपप्रदर्शने, ततश्च यत्र महान् जनशब्दः इति तद्वस्तु, कचित् 'बहुजनसद्दे इ वत्ति पाठो व्यक्तश्च यत्र च जनव्यूह इति वा - लोकसमूहः, परस्परेण वा पदार्थानां विशेषेणोहनं वर्तत इत्यर्थ, एवं सर्वत्र, काचित्पठ्यते
-
१२७
'जनवाए इ वा जनुल्लावे इ वा' इति तत्र जनवादी - जनानां परस्परेण वस्तुविचारणं उल्लापस्तु तेषामेव काका वर्णनम्, आह च
119 11
“स्यात्सम्भाषणमालापः, प्रलापोऽनर्थकं वचः । काकवा वर्णनमुल्लापः, संलापो भाषणं मिथः ॥"
एवं बोलः - अव्यक्तवर्णो ध्वनि, कलकलः- स एवोपलभ्यमानवर्णविभागः, ऊर्मिः-सम्बाधः उत्कलिका - लघुतरः समुदाय एव सन्निपातः - अपरापरस्थानेभ्यो जनानामेकत्र मीलनमिति, 'एव' मिति वक्ष्यमाणप्रकारं वस्तु 'आइक्खइ' त्ति, आख्याति सामान्येन 'भासइ' त्ति भाषते विशेषतः, एतदेवार्थद्वयं पदद्वयेनाह - 'प्रज्ञापयति प्ररूपयति चे 'ति ।
अथवा आख्याति - सामान्यतः भाषते - विशेषतः प्रज्ञापयति - व्यक्तपर्यायवचनतः प्ररूपयत - उपपत्तितः 'इह आगए 'त्ति चम्पायाम् 'इह संपत्ते' त्ति पूर्णभद्रे 'इह समोसढे 'त्ति साधूचितावग्रहे, एतदेवाह - 'इह चंपाए' इत्यादि 'अहापडिरूवं 'ति यथाप्रतिरूपम उचितमित्यर्थ
भू. (२७-वर्तते तं महम्फलं खलु भो देवाणुप्पिया ! तहारूवाणं अरहंताणं भगवंताणं नामगोअस्सवि सवणताए, किमंगपुण अभिगमणवंदननमंसणपडिपुच्छणपज्जुवासणयाए ?, एक्कस्सवि आयरिय- स्स धम्मिअस्स सुवयणस्स सवणताएं ?, किमंगपुण विउलस्स अत्थस्स गहणयाए ?

तं गच्छामो णं देवाणुप्पिया ! समणं भगवं महावीरं वंदामो णमंसामो सक्करेमो सम्माणेमो कल्लाणं मंगलं देवयं चेइअं पज्जुवासामो एतं णे पेच्चभवे इहभवे अहियाए सुहाए खमाए निस्सेअसाए आणुगामिअत्ताए भविस्सइत्तिकट्टु बहवे उग्गा उग्गपुता भोगा भोगपुत्ता।
बृ. 'तं महफलं 'ति यस्मादेवं तस्मान्महद् - विशिष्टं फलम् - अर्थो भवतीति गम्यं, 'तहारूवाणं'त तत्प्रकारस्वभावानां महाफलजननस्वभावानामित्यर्थ, 'नामगोयस्सवि' त्ति नाम्नो-याच्छिकाभिधानस्य गोत्रस्य - गुणनिष्पन्नाभिधानस्य 'सवणयाए' त्ति श्रवणमेव श्रवणता तया, श्रवणेनेत्यर्थः, 'किमंग पुण' ति किं पुनरिति पूर्वोक्तार्थस्य विशेषद्योतनार्थ, अङ्गेत्यामन्त्रणे, अथवा परिपूर्ण एवायं शब्दो विशेषणार्थ, 'अभिगमणवंदणनमंसणपडिपुच्छणपज्जुवासणयाए' त्ति अभिगमनम् अभिमुखगमनं वन्दनं स्तुति नमस्यनं प्रणमनं प्रतिप्रच्छनं शरीरादिवार्ताप्रश्नः पर्युपासनं - सेवा एतेषां भावस्तत्ता तया ।
तथा 'एगस्सवि' त्ति एकस्यापि 'आरियस्स' आर्यस्यार्यप्रणेतृकत्वात् 'धम्मियस्स' त्ति

Page #69

१२८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-२७
धार्मिकस्यधर्मप्रयोजनत्वात्, अत एव सुवचनस्येति, 'वंदामो'त्तिस्तुमः ‘नमंसामोत्तिप्रणमामः 'सक्कारेमो तिसत्कुर्म, आदरं वस्त्रद्यर्चनं वा विदध्मः, 'संमाणेमोत्ति सन्मानयामः उचितप्रतिपत्तिभिः, 'कल्लाणं मंगलं देवयंचेइयंपञ्जुवासेमो' कल्याणं-कल्याणहेतुत्वादभ्युदयहेतुमित्यर्थो, भगवन्तमिति योगः, मङ्गलं-दुरितोपशमहेतुं दैवतं देवं चैत्यम्-इष्टदेवप्रतिमा तदिव चैत्यं, 'पर्युपासयामः' सेवामहे।
'एयंणेत्तिएतद्-भगवद्वन्दनादि अस्माकं पेच भवे'त्तिप्रेत्यभवे-जन्मान्तरे पाठान्तरे 'इहभवे य परभवे य' 'हियाए'त्ति हिताय पथ्यात्रवत् ‘सुहाए'त्ति सुखाय शर्मणे ‘खमाए'त्ति क्षमाय सङ्गतत्वाय निस्सेयसाए त्तिनिश्रेयसाय मोक्षाय ‘आणुगामियत्ताएत्ति आनुगामिकत्वाय भवपरम्परासु सानुबन्धसुखाय भविष्यतीतिकृत्वा-इतिहेतोरित्यर्थः, 'उग्ग'तति आदिदेवावस्थापितारक्षवंशजाः 'उग्गपुत्त'त्तित एवकुमारावस्थाः भोग'त्तिआदिदेवावस्थापितगुरुवंशजाः 'भोगपुत्त'त्ति त एव कुमारावस्थाः ।
मू. (२७ वर्तते) एवं दुपडोआरेणं राइण्णा खत्तिआ माहणा भडा जोहा पसत्थारो मलई लेच्छई लेच्छईपुत्ता अन्ने य बहवे राईसरतलवरमाइंबियकोडुबिअइमसेहिसणावइसत्यवाहपभितिओ अप्पेगइआ वंदणवत्तिअंअप्पेगइआ पूअणवत्ति।
एवंसकारवत्तियंसम्माणवत्तियंदसणवत्तियंकोऊहलवत्तियंअप्पेगइआअट्टविणिच्छयहेतुं अस्सुयाइंसुणेस्सामो सुवाइंनिस्संकियाइंकरिस्सामोअप्पेगइआअट्ठाइंहेऊइंकारणाइंवागरणाई पुच्छिस्साणो।
वृ. एवं पदद्वयोच्चारणेन शेषपदानि ज्ञेयानि, तत्र 'राजन्यका' भगवद्वयस्यवंशजाः, क्वचित्पठ्यते इक्खागानाया कोरव्वा' तत्रेक्ष्वाकवो नाभेयवंशजाः नायत्ति-नागवंश्याज्ञातवंशा वाकोरव्वत्ति-कुरुवंशजाः खत्तियत्ति-सामान्यराजकुलीनाःमाहणत्ति-प्रतीताः भडत्ति-शूराः जोहत्ति-योधाः सहसयोधादयः पसत्यारोत्ति-धर्मशास्त्रपाठकाः मल्लई लेच्छइत्ति मल्लकिनो लेच्छकिनश्च राजविशेषाः, यथा श्रूयन्ते चेटकराजस्याष्टादश गणराजाः-'नवमल्लई नवलेच्छई कासीकोसलगा अट्ठारस गणरायाणो' इति ।
_ 'राईसरतलवरमाइंबियकोडुंबियइब्मसेडिसैनावइसत्थवाहपभितिओ'त्ति राजानोमाण्डलिका ईश्वरा युवराजाः, अणिमाद्यैश्वर्ययुक्ताइति केचित्, तलवराः-परितुष्टनरपतिवितपर्णपट्टबन्धविभूषिता राजस्थानीयाः माण्डविकाः-मण्डपाधिपाः कौटुम्बिकाः-कतिपयकुटुम्बप्रभवोऽवलगकाः इभ्याः-यद्रव्यनिचयान्तरितो महेभो नश्यते, श्रेष्ठिनः-श्रीदेवताध्यासितसौवर्णपट्टविभूषितोत्तमाङ्गाः सेनापतयः-नृपतिनिरूपिताश्चतुरङ्गसैन्यनायकाः सार्थवाहाःसार्थनायकाः ।
'वंदणवत्तिय'ति वन्दनप्रत्ययं वन्दनार्थमित्यर्थः, 'अट्ठाई हेऊइं कारणाई वागरणाई पुच्छिस्सामो तिक्वचिश्यते, तत्र अर्थान-जीवादीन्हेतून-तद्गमकानन्वयव्यतिरेकयुक्तान् कारणानि-उपपत्तिमात्राणि, यथानिरुपमसुखःसिद्धो, ज्ञानानाबाधत्वप्रकर्षादिति, व्याकरणानिपरप्रश्नितार्थोत्तररूपाणि ।
मू. (२७-वर्तते) अप्पेगइआ सव्वओ समंता मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारिअं पव्वइस्सामो, पंचाणुवइयं सत्तसिखावइयंदुवालसविहं गिहिधम्मपडिवज्जिस्सामो, अप्पेगइआ

Page #70

मूलं-२७
१२९
जिनभत्तिरागेण अप्पेगइआ जीअमेअंतिकट्ठ।
व्हायायबलिकम्माकयकोऊयमंगलपायच्छित्ता सिरसाकंठमालकडाआविद्धमणिसुवण्णा कप्पियहारऽद्धहारतिसरयपालंबपलंबमाणकडिसुत्तयसुकयसोहाभरणा पवरवत्थपरिहिया चंदनोलित्तगायसरीरा।
वृ. 'कयबलिकम्म'त्ति कृतं बलिकर्म स्वगृहदेवतानां यैस्ते तथा, 'कयकोऊयमंगलापायच्छित्त'त्तिकृतानि कौतुकमगलान्येव प्रायश्चित्तानि-दुःस्वप्नादिविधातार्थमवश्यंकरणीयत्वाद यैस्ते तथा, तत्र कौतुकानि-मषीतिलकादीनि मङ्गलानि तु-सिद्धार्थकदध्यक्षतादीनि ‘उच्छोलणयधोय'त्ति कवचिश्यते, तत्र उच्छोलनेन-प्रभूतजलत्रालनक्रयया घौताः-घौतगात्रा येत तथा, इदं च स्नानस्य प्रचुरजलत्वसूचनार्थं विशेषणं, स्नानव्यतिरिक्तप्रयोजनगतं वेदमिति ।
"सिरसाकंठेमालकड'त्ति शिरा कण्ठे च माला कृता-धृता यैस्ते, तथा, 'आविद्धमणिसुवण्ण'त्ति आविद्धं-परिहितं 'कपपियहारऽद्धहातिसरयपालंबपलंबमाणकडिसुत्तसकयसोहाभरणा' कल्पितानि इष्टानि रचितानि वा हारादीनि कटीसूत्रान्तानि येषामन्यानि च सुकृतशोभान्याभरणानि येषां ते तथा, 'पवरवत्थपरिहिय'त्ति निवसितप्रधानवाससः 'चंदनोलित्तगायसरीरा' चन्दनानुलिप्तानि गात्राणि यत्र तत्तथाविधं शरीरं येषां ते तथा ।
मू. (२७-वर्तते) अप्पेगइआहयगया एवं गयगयारहगया सिबियागया संदमाणियागया अप्पेगइआपायविहारचारिणो पुरिसवग्गुरापरिखित्ता महया उक्कट्टिसीहनायबोलकलकलरवेणं पक्खुब्भि-अमहासमुद्दरवभूतंपिव करेमाणा चंपाए नयरीए मज्झमझेणं निगच्छंति र ताजेणेव पुण्णभद्दे चेइए तेणेव उवागच्छंति २ ता समणस्स भगओ महावीरस्स अदूरसामंते छत्ताईए तित्थयराइसेसे पासंति, पासित्ता जाणवाहणाई ठावइंति, २ ता जाणवाहणेहिंतो पचोरुहंति
___-पच्चोरुहिताजेणेवसमणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करोति, करित्ता नमसंति, वंदित्ता नमंसित्ता नच्चासण्णे नाइदूरे सुस्सूसमामा नमसमाणा अभिमुहा विनएणं पंजलिउडा पञ्जुवासंति॥
वृ. वाचनान्तराधीतमथ पदपञ्चकं 'जाणगय'त्ति यानानि-शकटादीनि 'जुग्गगय'त्ति युग्यानि-गोल्लविषयप्रसिद्धानि जम्पानानि-द्विहस्तप्रमाणानि चतुरस्पणि वेदिकोपसोभितानि 'गिल्लित्तिहस्तिन उपरिकोल्लररूपायामानुषं गिलतीवेति थिल्लित्ति शिबिकाः कूटाकाराच्छादिता जम्पानविशेषाः ‘संदमाणिय'त्ति स्यन्दमानिकाः पुरुषप्रमाणायामा जम्पानविशेषा एव 'पायविहारचारेणं' पादविहाररूपो यश्चारः सञ्चरणं स तथा तेन।
'पुरिसवागुर'त्ति वागुरा-मृगबन्धनं पुरुषो वागुरेव सर्वतोऽवस्थानात् पुरुषवागुरा 'वग्गावग्गि गुम्मागुम्मिति कवचिश्यते, तत्र वर्ग-समानजातीयवृन्दं वर्गेण वर्गेण च भूत्वा वर्गावर्गि अत एवाहाव्ययीभावसमासः, गुम्मागुम्मिति-गुल्म-वृन्दमात्रं गुल्मेन च गुल्मेन च भूत्वेति गुल्मागुल्मि, 'महय'त्ति महता, रवेणेति योगः, “उकुट्टिसीहनायबोलकलकलरवेणं'लि उत्कृष्टिश्च- आनन्दमहाध्वनि सिंहनादश्च-प्रतीतः बोलश्च-वर्णव्यक्तिवर्जितो ध्वनिरेव कलकलश्च- व्यक्तवचनः स एव एतल्लक्षणो यो रवः स तथा तेन ।
'पक्खुभियमहासमुद्दरवभूयं पिव करेमाण'त्ति प्रक्षुभितमहाजलधे?षप्राप्तमिव

Page #71

१३०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्- २७
तन्मयमिव नगरं विदधाना इत्यर्थः क्वचिदिदं पदचतुष्टयं दृश्यते- 'पायदद्दरेणं भूमिं कंपेमाण' त्ति त्वरितगमनजनितपादप्रहारेण, 'अंबरतलमिव फोडेमाण'त्ति पादपातप्रतिरवेणाकाशं स्फोटयन्त इव, 'एगदिसिं 'ति एकया दिशा पूर्वोक्तलक्षणया, 'एगामिमुह' त्ति एकं भगवन्तमभि लक्षणीकृत्य मुखं येषां ते एकाभिमुखाः, 'तित्थगराइसेसे 'त्ति तीर्थकरातिशेषान् जिनातिशयान् ।
'जाणवाहणारं ठावइति 'त्ति यानानि शकटादीनि वाहनानि - गवादीनि स्थापयन्तिस्थितीकुर्वन्ति, कचिद् 'विठ्ठब्मंती' ति दृश्यते, तत्र विशेषेण स्तम्भयन्ति - निश्चलीकुर्वन्ति, इति वाचनान्तरगतं बहु लिख्यते - ' जाणाई मुयंति' त्ति भुवि विन्यस्यन्ति, 'वाहणारं विसज्जेंति' त्ति चरणार्थं मुत्कलयन्ति, 'पुप्फतंबोलाइयं आउहमाइयं सच्चित्तालंकारं ति सचित्तं च--सचेतनमलङ्कारं च-राजलक्षणं च विसर्जयन्ती ति योगः, किंरूपं सचित्तमित्याह - पुष्पताम्बूलादिकम्, आदिशब्दात् तथाविधफलादिग्रहः, तथा अलङ्कारं च किंविधमित्याह - आयुधादिकम्, आयुधं खङ्गादि आदिशब्दाच्छत्रचामरमुकुटपरिग्रहः, 'पाहणाओ य'त्ति उपानहौ च ।
'एगसाडियं उत्तरासंगं' ति एकशाटकवन्तमुत्तरीयविन्यासविशेषं, 'आयंत' त्ति आचान्ताःशौचार्थ कृतजलस्पर्शा, 'चोक्ख' त्ति आचमनदपनीताशुचिद्रव्याः, 'परमसुईभूय'त्ति अत एवात्यर्थं शुचीभूताः, 'अभिगमेणं' ति उपचारेण, 'अभिगच्छंति' भगवन्ति मुपचरन्ति, 'चक्खुप्फासे 'ति दर्शने 'मणसा एगत्तीभावकरणेणं' ति अनेकत्वस्य एकत्वस्य भवनम् एकत्वीभावस्तस्य यत् करणं तत्तथा तेन एकत्वीभावरणेन, आत्मन इति गम्यते, मनसः एकाग्रतयेत्यर्थ, कायिकपर्युपासनामाह - 'सुसमाहियपसंतसाहरियपाणिपाया' सुसमाहितैः - बहिवृर्त्याऽत्यन्तनिभृतैः प्रशान्तैः - अन्तर्वृत्या उपशान्तैः सद्भि संहतं-संलीनी कृतं पाणिपादं यैस्ते तथा ।
अत एव 'अंजलिमउलियहत्था' अञ्जलिना -अञ्जलिरूपतया मुकुलितौ-मुकुलाकारौ कृती हस्तौ यैस्ते तथा, वाचिकपर्युपासनामाह-'एवमेयं भंते' त्ति एवमेतद्भदन्त ! भट्टारकेति सामान्यतः 'अवितहमेयं' ति विशेषतः अत एव 'असंदिद्धमेयं 'ति शङ्काया अविषय इत्यर्थ, अत एव 'इच्छियमेयं' ति इष्टमस्माकमेतत्, अत एव 'पडिच्छियमेयं 'ति भगवन्मुखात् पतत् प्रतीप्सितमागृहीतमेतत्, इह च किञ्चिदिष्टमेव दृष्टमन्यत् प्रतीप्सितमेवेत्यत उच्यते- 'इच्छियपडिच्छियमेयं'ति, 'सच्चे णं एसमट्टे' प्राणिहितोऽयमर्थ इति, 'माणसियाए' 'तचित्त 'त्ति तस्मिन् भगवद्वचने चित्तं - भावमनो येषां ते तच्चित्ताः, सामान्योपयोगापेक्षया वा तच्चित्ताः, 'तम्मण' त्ति तन्मनसो द्रव्यमनः प्रतीत्य विशेषोपयोगं वा, 'तल्लेस्स' त्ति तल्लेश्याः भगवद्वचनगतशुभात्मपरिणामविशेषाः, लेश्या हि कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यजनित आत्मपरिणामः, तदाहकृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्, परिणामी य आत्मनः ।
|| 9 ||
स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते ॥
'तयज्झवसिय'त्ति इहाध्यवसयः अध्यवसितं तच्चित्तत्वादिभावयुक्तानां सतां तस्मिन्भगवद्वचने एवाध्यवसितं क्रियासम्पादनविषयं येषां ते तदध्यवसिताः, 'तत्तिव्वज्झवसाण' त्ति तस्मिन्नेव - भगवद्वचने तीव्रमध्यवसानं श्रवणविधिक्रियाप्रयत्नविशेषरूपं येषां ते तथा, 'तदप्पियकरण’त्ति तस्मिन्-भगवत्यार्पितानि करणानि - इन्द्रियाणि शब्दरूपादिषु श्रोत्रचक्षुरादीनि यैस्ते तदर्पितकरणाः, 'तयट्ठोवउत्त' त्ति तस्य - भगवद्वचनस्य योऽर्थस्तत्रोपयुक्ता ये ते तदर्थोपयुक्ताः, तब्भावणाभाविय'त्ति तेन - भगवद्वचनेन तदर्थेन वा यका भावना - वासना

Page #72

मूलं-२७ प्राक्तनमुहूर्ते तया भाविता-वासिता न वासनान्तरमुपगता येते तद्भावनाभाविताः।
___अत एव एगमण तिमनसोवाप्रमुदितत्वात, अणन्नमणत्ति भगवन्मनस इत्यर्थ, किमक्तं भवति ? -'जिनवयणधम्मानुरागरतमणा' जिनवचने जिनवदने वा धर्मानुरागेण रक्तं मनो येषां ते तथा, एकार्थिकानि वैतानि तन्मनःप्रभृतीनि सर्वाणि पदानि तदेकाग्रताप्रकर्षप्रतिपादनार्थानीति, 'वियसियवरकमलनयणक्यण'त्ति विकसितानि वरकमलानीव नयनवनानि येषां ते तथा पर्युपासत इति।
'समोरणाइंति समवसरणानि-वसतयः 'गवेसह त्तिभगवदवस्थानावगमार्थ निरूपयत, क भगवानवस्थित इति जानीतेति भावः । 'आगंतारेसु वत्ति आगन्तुगाराणि-येष्वागन्तुका वसन्ति, 'आरामागारेसुवत्तिआराममध्यवर्तिगृहेषु 'आएसणेसुव'त्ति आवेशनानि येषु लोका आविशन्ति तानि चायस्कारकुम्भकारादिस्थानानि, 'आवसहेसु वति आवसथाः-परिव्राजकस्थानानि, 'पणियगेहेसुवत्तिपण्यगृहाणि हट्टा इत्यर्थः, 'पणियसालासुवत्तिभाण्ड शालासु, गृहं सामान्यंशाला तुगृहमेव दीर्घतरमुच्चतरंच, एवं जाणगिहेसुजाणसालासुत्ति कोठागारेसुत्ति धान्यगृहेषु 'सुसाणेसु'त्ति श्मशानेषु 'सुन्नागारेसुत्ति शून्यगृहेषु ‘परिहिंडमाणे त्ति भ्रमन् 'परिघोलेमाणेति गमागमं कुर्वन् ।।
मू. (२८) तए णं से पवित्तिवाउए इमीसे कहाए लद्धडे समाणे हहतुढे जाव हियए हाए जाव अप्पमहग्घाभरणालंकिअसरीरे सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमित्ता चंपानयरि मज्झमझेणं
___-जेणेवबाहिरिया सब्वेव हेडिल्लावत्तब्बयाजावनिसीयइनिसीइत्तातस्सपवित्तिवाउअस्स अद्धत्तेरससयसहस्साई पीइदानंदलयति, २ तासकारेइ सम्माणेइ सकारेत्ता सम्माणेत्ता पडिविसजेइ
मू. (२९) तए णं से कूणिए राया भंभसारपुत्ते बलवाउअं आमंतेइ आमंतेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेवभोदेवाणुष्पिआ! आभिसेक्कंहत्थिरयणंपडिकप्पेहि, हयगयरहपवरजोहकलिअं च चाउरंगिणिं सेनं सण्णाहिहि, सुभद्दापमुहाण य देवीणं बाहिरियाए उवठ्ठाणसालाए पाडिएक्कपाडिएक्कइंजत्ताभिमुहाइ जुत्ताई जाणाइं उवट्ठवेह।
चंपंनयरिंसभितरबाहिरिअंआसित्तसित्तसुइसम्मट्टरत्यंतरावणवीहिअंमंचाइमंचकलिअं नानाविहरागउच्छियज्झयपडागाइपडागमंडिअं लाउल्लोइयमहियं गोसीससरसरतचंदनजावगंधवट्टिभूअं करेह कारवेह करित्ता कारवेत्ता एअमाणत्तिअंपञ्चप्पिणाहि, निजाइस्सामि समणं भगवं महावीरं अभिवंदए।
वृ. प्रकृतवाचनाऽनुश्रीयते-'बलवाउयंति बलव्यापृतं-सैन्यव्यापारपरायणम् 'आभिसेक्क ति अभिषेकमर्हतीत्याभिषेक्यं, 'हत्थिरयणंति प्रधानहस्तिनं पडिकपेहित्तिप्रतिकल्पय सन्नद्धं कुरु 'पाडेक्कतिप्रत्येकमेकैकशः 'जत्ताभिमुहाईति गमनाभिमुखानि 'जुत्ताई'ति युक्तानि-बलीवदियुतानि, कचित् युग्यानि पठयन्ते, तानि च जम्पानविशेषाः, 'जाणाई'ति शकटानि 'सभितरबाहिरिंति सहाभ्यन्तरेण नगरमध्यभागेन बाहिरिका-नगरवहिर्भागो यत्र तत्तथा, क्रियाविशेषणंचेदम्, 'आसित्तमसमज्जिओवलितं आसिक्ताम्-उदकच्छटेनसम्मार्जिताकचवरशोधनेन उपलिप्तां-गोमयादिना ।
केष्वित्याह-'सिंघाडगतिगचउक्कचचरचउम्मुहमहाहपहेसु' इदं च वाक्यद्वयं

Page #73

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्- २९
कवचिन्नोपलभ्यते, तथा 'आसित्तसित्तसुइसम्मट्ठरत्यंतरावणवीहियं आसिक्तानि - ईषत्सिक्तानि सिक्तानि च - तदन्यथा अत एव शुचीनि पवित्राणि संमृष्टानि कचवरापनयनेन रध्यान्तराणिरथ्यामध्यानि आपणवीथयश्च हट्टमार्गा यत्र सा तथा तां, 'मंचाइमंचकलियं' मञ्चा - मालकाः प्रेक्षणद्रष्टजनोपवेशननिमित्तम् अतिमञ्चाः - तेषामप्युपरि ये तैः कलिता या सा तथा तां ।
नानाविहरागउच्छियज्झयपडागाइपडागमंडियं' नानाविधरागैरुच्छ्रितैः ऊर्ध्वकृतैः ध्वजै: -- चक्रसिंहादिलाञ्छनोपेतैः पताकाभि-तदितराभिरतिपताकाभिश्चपताको परिवर्तिनीभिमण्डिता या सा तथा तां, सेषो नगरीवर्णकश्चैत्यवर्णक इवानुगमनीयः, 'आणत्तिअं पञ्चप्पिणाहि 'त्ति 'आज्ञप्तिकाम्' आज्ञां प्रत्यर्पय-सम्पाद्य मम निवेदयेत्यर्थः ॥
१३२
मू. (३०) तए णं से बलवाउए कूणिएणं रन्ना एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट्ठजावहिअए करयलपरिग्गहिअं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं वयासी ।
सामित्ति आणाइ विनएणं वयणं पडिसुणेइ २ त्ता हत्थिवाउअं आमंतेइ आमंतेत्ता एवं वयासी- खिप्पामेव भी देवाणुप्पिआ ! कूणिअस्स रन्नो भंभसारपुत्तस्स आभिसेक्क हत्थिरयणं पडिकप्पेहि, हयगयहपवरजोहकलियं चाउरंगिणि सेनं सण्णाहिहि सण्णाहित्ता एअमाणत्तिअं पच्चप्पिणाहि ।
तए णं से हत्थिवाउए बलवाउअस्स एअमहं सोच्चा आणाए विनएणं वयणं पडिसुणेइ पडिसुणित्ता छेआयरियउवएसमइविकप्पणाविकप्पेहिं सुनिउणेहिं उज्जलणेवत्थहत्थपरिवत्थिअं सुसज्जं धम्मि असण्णद्धबद्धकवइयउप्पीलियकच्छवच्छगेवेयबद्धगलवरभूसणविरायंत अहियते अजुत्तं सललिअवरकण्णपूरविराइअं पलंबउच्चूलमहुअरकयंधयारं चित्तपरिच्छे अपच्छयं पहरणावरण भरिअजुद्धसज्जं सच्छत्तं सज्झयं सघंटं सपडागं पंचामेलअपरिमंडिआभिरामं ओसारियजमलजुअलघंटं विज्जुपणद्धं व कालमेहं उप्पाइयपव्वयं व चंकमंतं मत्तं गुलगुलंतं मणपवणजइणवेगं भीमं संगामियाओज्जं अभिसेक हत्थिरयणं पडिकप्पइ पडिकप्पेत्ता हयगयरहपवरजोहकलिअं चाउरंगिणि सेनं सण्णाहेइ, सण्णाहित्ता जेणेव बलवाउए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता एअमाणत्तिअं पञ्चप्पिणइ ।
तए णं से बलवाउए जाणसालिअं सद्दावेइ २ त्ता एवं वयासी- खिप्पामेव भो देवाणुप्पि आ सुभद्दापमुहाणं देवीणं बाहिरियाए उवठ्ठाणसालाए पाडिएकपाडिएकई जत्ताभिमुहाई जुत्ताई जाणाई उवठ्ठवेह २ त्ता एअमाणत्तिअं पञ्चप्पिणाहि ।
. 'हथवाउति हस्तिव्यावृतो महामात्रः, इह प्रदेशे 'आभिसेवं हत्थिरयणं' ति यत्क्वचिद् दृश्यते सोऽपपाठः, अग्रे एतस्य वक्ष्यमाणत्वात्, 'छेआयरियउवएसमइकप्पणाविकप्पेहिं' छेकोनिपुणो य आचार्य-शिल्पोपदेशदाता तस्योपदेशाद्या मति-बुद्धिस्तस्या ये कल्पना-विकल्पाः क्लप्तिभेदास्ते तथा तैः, किंविधैः ? 'सुनिउणेहिं' ति व्यक्तं, निपुणनरैर्वा, 'उज्जलणेवत्थहत्थपरिवत्थियं' ति उज्ज्वलनेपथ्येन निर्मलवेषेण हत्यंति - शीघ्रं परिपक्षितं परिगृहीतं परिवृत्तं यत्तत्तथा तत्, पाठान्तरे उज्वलनेपथ्यैरिति ।
'सुसज्ज' ति सुष्ठु प्रगुणं, 'धम्मियसण्णद्धबद्धकवइय- उप्पीलियकच्छवच्छगेवेयबद्धगलवरभूसणविरायंतं' ति धर्मणि नियुक्ता धार्मिकाः तैः सन्नद्धं - कृतसन्नाहं यत्तद्धार्मिकसन्नद्धं बद्धं कवचं - सन्नाहविशेषो यस्य तत्तथा, तदेव बद्धकव- चिकम्, अथवा धर्मितादयः शब्दा एकार्था

Page #74

मूलं-३०
१३३
एव सन्नद्धताप्रकर्षख्यापनार्था, भेदो वैषामस्ति, सच रूढितोऽवसेयः, तथाउत्पीडिता-गाढीकृता कक्षा-हृदयरज्जुर्वक्षसि-उरसि यस्य तत्तथा, "वक्षःकक्ष' इति पाठान्तरं।
तथा बद्धं ग्रैवेयकं-ग्रीवाभरणं गले यस्य तत्तथा, तथा वरभूषणैर्विराजमानं यत्तत्तथा, ग्रैवेयकबद्धभूषणविराजितमिति पाठान्तरं, ततोधर्मितादीनां कर्मधारयः, अतस्तत्, 'अहियतेयजुत्तं तिकवचिश्यते, तत्राधिकाधिकेन अत्यर्थ-मधिकेन अहितानांवा शत्रूणामहितेन-अपथ्येन तेजसा-प्रभावेण युक्तं यत्तत्तथा तत् । _ 'सललियवरकण्णपूरविराइयं' सललिते-लालित्योपेते बरेये कर्णपूरे-कर्णाभरणे ताभ्यां विराजितं यत्ततथा तत्, ‘पलंबउच्चूलमहुअरकयंधयारं' प्रलम्बान्यवचूलानि-टगकन्यस्ताधोमुखकूर्चका यस्य तत् प्रलम्बावचूलं मधुकरैः-भ्रमरैर्मदजलगन्धाकृष्टैः कृतमन्धकारं यस्य तत्तथा,ततःकर्मधारयः,अतस्तत, वाचनान्तरं त्वेवं नेयं विरचितवरकर्णपूरंसललितप्रलम्बावचूलं च चामरोत्करकृतान्धकारं च यत्तत्तथा तत्, चामरोत्करकृतान्धकारता तु चामराणां कृष्णत्वात्, 'चित्तपरिच्छेयपच्छ्यं' चित्रः परिच्छेको लघुः प्रच्छदो-वस्त्रविशेषोयस्य तत्तथा तत्, 'पहरणावरणभरियजुद्धसज्ज प्रहरणावरणानाम्-आयुधकवचानां भृतं यत् युद्धसज्जंच-सङ्ग्रामप्रगुणं यत्तत्तथा तत्, पाठान्तरे 'सचापशरप्रहरणावरणभरितयुद्धसज्ज मिति ।
सच्छत्रं सध्यजं सघण्टमिति व्यक्तम, सपताकमित्यपि ४श्यते, तत्र पताकागरुडसिंहादिचिह्नरहिताः, 'पंचामेलयपरिमंडियाभिरामं पञ्चभि-आमेलकैःचूडाभिपरिमण्डितमत एवाभिराम-रम्यंयत्तत्तथातत, 'ओसारियजमलजुयघंट' अवसारितम्-अवलम्बितंयमलं-समं युगलं-द्विकं घण्टयोर्यत्र तत्तथा तत्, 'विजुपणद्धं व कालमेहं' घण्टाप्रहरणादीनामुज्ज्वलदीप्तियुक्तत्वेन विद्युत्कल्पत्वात् विद्युत्परिगतमिवेत्युक्तं, हस्तिदेहस्य कालत्वेन महत्वेन च मेघकल्पत्वात्कालमेघमित्युक्तम्, 'उप्पाइयपव्वयंवचंकमंत' स्वाभाविकपर्वतो हिनचकमते अतउच्यते औत्पातिकपर्वतमिव चङ्कम्यमाणं, पाठान्तरेतुऔत्पातिकपर्वतमिव सक्खंति-साक्षात्
मित्तं गुलुगुलंत मिति व्यक्तं, कवचित् 'महामेघ'मिवेति श्यते, 'मणपवणजइणवेगं' मनःपवनजयी वेगो यस्य तत्तथा तत्, शीघ्रवेगमिति कचित, 'भीमं संगामियायोग्गं साङ्ग्रा मिकआयोगः-परिकरोयस्य तत्तथा तत्, पाठान्तरे 'संगामियाओजं" सानामिकातोद्यं-साझामिक वाद्यमित्यर्थ, पाठान्तरे साङ्गामिकम् अयोध्यं येनसहापरो हस्ती नयोद्धुं शक्नोति तदयोध्यं
मू. (३०-वर्तते) तए णं से जाणसालिए बलवाउअस्स एअमट्ठ आणाए विनएणं वयणं पडिसुणेइ पडिसुणित्ताजेणेव जाणसाला तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता जाणाइंपछुवेक्खेइ २ ता जाणाई संपमजेइ २ ता जाणाई संवट्टेइ जाणाई संवदेत्ता जाणाइं जीणे जाणाइं जीणेत्ता जाणाणं दूसे पवीणेइ २ त्ता जाणाइं समलंकरेइ २ त्ता जाणाई वरभंडकमंडियाई करेति र त्ता।
जेणेव वाहणसाला तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता वाहणाई पछुवेक्खेइ २ ता वाहणाई संपमजइ २त्ता वाहणाई नीणेइ २ ता वाहणाई अप्फालेइ२ ता दूसे पवीणेइ २ ता वाहणाइंसमलंकरेइ २ त्ता वाहणाइंवरभंडकमंडियाई करेइ २ ता वाहणाईजाणाइंजोएइ २ ता पओदलट्ठि पओअधरे असमं आडहइ आडहित्ता वट्टमग्गंगाहेइ २ ता जेणेव बलवाउए तेणेव उवागच्छइ २ त्ता बलवाउअस्स एअमाणत्तिअंपञ्चप्पिणइ।
तएणं से बलवाउए नयरगुत्तिए आमंतेइ २ ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया

Page #75

१३४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३० चंपंनयरिं सभितरबाहिरियं आसित्त जाव० कारवेत्ता एअमाणत्तिअंपञ्चप्पिणाहि । तए णं से नयरगुत्तीएबलवाउअस्स एअमटुंआणाए विनएणंपडिसुणेइ २ ताचंपंनयरिंसभितरबाहिरियं आसित्तजाव० कारवेत्ता जेणेव बलवाउए तेणेव उवागच्छइ रत्ता एअमाणत्तिअंपञ्चप्पिणइ।
तएणं से बलवाउएकोणिअस्स रन्नोभभसारपुत्तस्स आभिसेक हस्थिरयणं पडिकप्पिअं पासइ हयगय जाव० सण्णाहिअंपासइ, सुभदापमुहाणं देवीणं पडिजाणाइंउवठ्ठविआइंपासइ, चंपं णयरिं सभितरजाव० गंधवट्टिभूअं कयं पासइ, पासित्ता हट्टतुद्दचित्तमानंदिए पीअमणे जाव हिअए जेणेव कूणिए राया भंभसारपुत्ते तेणेव उवागच्छइ २ ता करयलजाव एवं वयासी
कप्पिएणंदेवाणुप्पियाणं आभिसिक्के हस्थिरयणे हयगयपवरजोहकलिआय चाउरंगिणी सेना सण्णाहिआ सुभद्दापमुहाणं च देवीणं बाहिरियाए अ उवठ्ठाणसालाए पाडिएक्कपाडिएकई जत्ताभिमुहाई जुत्ताई जुत्ताई जाणाई उवट्ठावियाइं चंपा नयरी सब्जिंतरबाहिरिया आसित्तजाव गंधवट्टिभूआ कया, तंनिजंतुणं देवाणुप्पिया! समणं भगवं महावीरं अभिवंदआ।
वृ. 'जाणाइंपच्चुवेक्खेइ'त्तिशकटादीनि प्रत्युपेक्षते-निरीक्षते संपमजेइ'त्तिविरजीकरोति, 'नीणेइत्तिशालाया निष्काशयति, संवट्टेइत्तिसंवर्तयतिएकत्र स्थाने न्यस्यति, 'दूसेपवीमेइ'त्ति दूष्याणि-तदाच्छादनवनाणि प्रविनयति-अपसारयति, 'समलंकारेइत्ति समलङ्करोति-यन्त्रयोक्तादिभि कृतालङ्काराणिकरोति, 'वरभंडगमंडियाईति प्रवराभरणभूषितानि।
___ 'वाहणाईति बलीवादीन् 'अप्फालेइ'त्ति आस्फालयति हस्तेनाऽऽताडयतिउत्तेजयतीत्यर्थ, 'दूसे पवीणेइत्ति मक्षिका मशकादिनिवारणार्थं नियुक्तानि वस्त्राणि व्यपनयति 'जाणाइं जोएइत्ति वाहनैर्यानानि योजयतीति संबन्धयतीत्यर्थ, 'पओयलडिं'ति प्रतोत्रयष्टिंप्राजनकदण्डं, 'पओयधरे यत्ति प्रतोत्रधरान् शकटखेटकान् ‘समंति एककालं ‘आडहइत्ति आदघाति नियुकते, 'वर्ल्ड गाहेइ'त्ति वर्त्म ग्राहयति यानानि मार्गे स्थापयतीत्यर्थ ः।
मू.(३१) तए णं कूणिए राया भंभसारपुत्ते बलवाउअस्स अंतिए एअमढं सोचा निसम्म हट्ठतुट्ठजावहिअअएजेणेव अट्टणसाला तेणेव उवागच्छइ २ त्ता अट्टणसालं अणुपविसइ २ ता अनेगवायामजोग्गवग्गणवामद्दणमल्लजुद्धकरणेहिं संते परिस्संते सयपागसहस्सपागेहिं सुगंधतेल्लमाइएहिंदप्पणिज्जेहिं मयणिज्जेहिं विहणिज्जेहिं सव्विंदियगायपल्हायणिज्जेहिं अभिगेहिं अभिगिए समाणे तेल्लचम्मंसि पडिपुण्णपाणिपायसुकुमालकोमलतलेहिं पुरिसेहिं छेएहिं दक्खेहिं पत्तडेहिं कुसलेहिं मेहावीहिं निउणसिप्पोवगेहिं अभिगणपरिमद्दणुव्वलणकरणगुणणिम्माएहिं अट्ठिसुहाए मंससुहाए तयासुहाए रोमसुहाए चउविहाए संवाहणाए संवाहिए समाणे अवगयखेअपरिस्समे अट्टणसालाउ पडिक्खिमइ पडिक्खिमित्ता।
-जेणेव मज्झणघरे तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता मजणघरं अणुपविसइ २ ता समुत्तजालाउलाभिरामे विचित्तमणिरयणकुट्टिमतले रमणिज्जे ण्हाणमंडवंसि नानामणिरयणभत्तिचित्तंसि पहाणपीढंसि सुहणिसण्णे सुद्धोदएहिं गंधोदएहिं पुष्फोदएहिं सुहोदएहिं पुणो २ कल्लाणगपवरमजएविहीए मजिए तत्थ कोउअसएहिं बहुविहेहिं कल्लाणगपवरमजणावसाणे पम्हलसुकुमालगंधकासाइयलूहिअंगे सरससुरहिगोसीसचंदनानुलित्तगत्ते।
अहयसुमहग्घदूसरयणसुसंवुए सुइमालावण्णगविलेवेण आविद्धमणिसुवण्णे कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंबपलंबमाणकडिसुत्तसुकयसोभे पिणद्धगेविजअंगुलिज्जग

Page #76

१३५
मूलं-३१ ललियंगयललियकयाभरणे वरकडगतुडियर्थभिअश्रुए अहियरुवसस्सिरीए मुद्दिआपिंगलंगुलिए कुंडलुजोविआणणे मउडदित्तसिरए हारोत्थयसुकयाइयवच्छे पालंबपलंबमाणपडसुकयउत्तरिजे नानामणिकणगरयणविमलमहरिहणिउणोविअमिसिमिसंतविरइयसुसिलिट्टविसिट्टलट्ट आविद्धवीरवलए।
वृ.'अट्टणसाल'त्तिव्यामशाला अनेगवायामजोग्गवग्गणवामद्दणमल्लजुद्धकरणेहिं ति अनेकानि यानि व्यायामाय--व्यायामनिमित्तं योग्यादीनि तानि तथा तैः, तत्र योग्या-गुणनिका वल्गनम्-उल्लानं व्यामईनं-परस्परस्याङ्गमोटनं मल्लयुद्धं प्रतीतं करणानि च-अङ्गभङ्गविशेषा मल्लशास्त्रप्रसिद्धाः, 'सयपागसहस्सपागेहिति शतकृत्वो यत्पक्कंमपरापरौषधीरसेन सह शतेन वाकर्षापणानां यत्पकंतच्छपाकमेवमितरदप, 'सुगंधतेल्लमाईएहिति अत्र अभ्यङ्गैरितियोगः, आदिशब्दाद् घृतकर्पूरपानीयादिपरिग्रहः ।
किम्भूतैरित्याह-'पीणनिजेहिं'ति रसरुधिरादिधातुसमताकारिभि 'दप्पणिज्जेहिं' दर्पणीयैर्बलकरैः 'मयणिज्जेहिंति मदनीयैर्मन्मथवर्द्धनैः 'विहणिजेहिं तिबृंहणीयैर्मापचयकारिभिः 'सव्विदियगायपल्हायणिज्जेहिं ति प्रतीतं, एतानि पदानि वाचनान्तरे क्रमान्तरेणाधीयन्ते, 'तेलचम्मसि'त्तितैलाभ्यक्तस्य यत्र स्थितस्य सम्बाधना क्रयतेततैलचर्म, तत्र संवाहिएत्तियोगः।
_ 'पडिपुन्नपाणिपायसुकुमालकोमलतलेहिंति प्रतिपूर्णानां पाणिपादानां सुकुमारकोमलानि अत्यन्तकोमलानि तलानि-अधोभागा येषांते तथातैः, 'छेएहिं तिछेकैः-अवसरज्ञैः, द्विसप्ततिकलापण्डितैरिति वृद्धाः, 'दक्खेहिति कार्याणामविलम्बितकारिभि पत्तद्वेहिं तिप्राप्ताथैलब्धोपदेशैरित्यर्थ 'कुसलेहि ति सम्बाधनाकर्मणि साधुभि 'मेहावीहिंति मेघाविभिःअपूर्वविज्ञानग्रहणशक्तिकैः "निउणसिप्पोवगएहिं ति निपुणानि-सूक्ष्माणि यानि शिल्पानिअङ्गमर्दनादीनि तान्युपगतानि-अधिगतानि यैस्ते तथा तैः।
'अब्भंगणपरिमद्दणुव्वलणकरणगुणनिम्माएहिं तिअभ्यङ्गनमईनोद्वलनानां प्रतीतार्थानां करणे ये गुणाः-विशेषास्तुषुनिर्माता येतेतथा तैः । 'अहिसुहाए'त्ति अस्थ्नांसुखहेतुत्वादस्थिसुखा तया, एवं शेषाण्यपि, संवाहणाए'त्ति सम्बाधनया संवाहनया वा, विश्रामणयेत्यर्थ, 'अवगयखयपरिस्समेतिखेदो-दैन्यं खिद दैन्ये इति वचनात् परिश्रमः-व्यायामजनितशरीरास्वास्थ्यविशेषः, 'समत्तजालाउलाभिरामेत्ति समस्तः-सर्वो जालेन-विच्छत्तिच्छिद्रोपेतगृहावयवविशेषेणाकुलो व्याप्तोऽभिरामश्चरम्योयःसतथा, पाठान्तरेसमुक्तेन-मुक्ताफलयुतेन जालेनाऽऽकुलोऽभिरामश्चयःसतथा, 'विचित्तमणिरयणकुट्टिमतले त्ति कुट्टिमतलं-मणिभूमिका, 'सुहोदएहिंति सुभोदकैस्तीर्थोदकैः सुखोदकैर्वा-नात्युष्णरित्यर्थः।
"गंधोदएहिति श्रीखण्डादिरसमित्रैः 'पुष्फोदएहि ति पुष्परसमित्रैः 'सुद्धोदएहिति स्वाभाविकैरित्यर्थः, 'तत्थ कोउयसएहि तितत्रस्नानावसरे यानि कौतुकानां-रक्षादीनां शतानि तैः ‘पम्हलसुकुमालगंधकासाइलूहियंगे' पक्ष्मला-पक्ष्मवती अत एव सुकुमाला गन्धप्रधाना काषायी-कषायरक्तशाटिका तया लूक्षितं-विक्षितमङ्गं-शरीरं यस्य स तथा । 'अहयसुमहग्घदूसरयणसुसंवुए' अहतं-मलमूषिकादिभिरनुपदूषितं प्रत्यग्रमित्यर्थ सुमहार्धं च-बहुमूल्यं यत्ष्यरलं-प्रधानवस्त्रं तेन संवृतः-परिगतः तद्वा सुष्टुसंवृतं परिहितं येन स तथा, 'सुइमालावण्णगविलेवणे यत्ति शुचिनी-पवित्रे माला च-कुसुमदाम वर्णकविलेपनं च-मण्डनकारि

Page #77

१३६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३१
कुकुमादिविलेपनं यस्य स तथा, चः समुच्चये।
यद्यपिवर्णकशब्देननामकोषेचन्दनमभिधीयतेतथापि गोसीसचंदणानुलित्तगत्ते' इत्यनेनैव विशेषणेन तस्योक्तत्वादिह वर्णकश्चन्दनमिति न व्याख्यातम्, 'आविद्धमणिसुवण्णे'त्ति
आविद्धं-परिहितं, कप्पिय इत्यादिप्राग्वत, 'पिणद्धगेवेजगअंगुलिञ्जगललियंगयललियकयाभरणे पिनद्धानि-बद्धानि ग्रीवादिषु अवेयकाङ्गुलीयकानि-ग्रीवाभरणाङ्गुल्याभरणानि येन स तथा, ललिताङ्गके-ललितशरीरे कृतानि-विन्यस्तानि ललिताभरणानि तदन्यानि येन स तथा, ततः कर्मधारयः, अथवा पिनद्धानि अवेयकाङ्गुलीयकानि लितानवदेव ललितकचाभरणानि च-मनोज्ञकेशाभरणानि पुष्पादीनियेनस तथा, 'वरकडगतुडियथभियभुए वरकटकतुटिकैःप्रधानहस्ताभरणबाह्लाभरणविशेषैर्बहुत्वात्तेषां तैः स्तम्भिताविव स्तम्भितौ भुजौ यस्य स तथा । _ 'अहियरुवसस्सिरीए' अधिकरूपेण सश्रीकः-सशोभोयः सतथा, 'मुद्रिकापिङ्गलाङ्गुलीक इतिकवचिश्यते, 'कुण्डलोद्योतिताननोमुकुटदीप्तशिरस्कः' इतिप्रतीतं, हारोत्थयसुकयरइयवच्छे' हारावस्तृतेन-हारावचछादनेन सुष्टुकृतरतिकं वक्ष-उरो यस्य स तथा, 'पालंबपलंबमाणपडसुकयउत्तरिछे' प्रलम्बेन-दीर्घेण प्रलम्बमानेन च-झुम्बमानेन पटेन सुष्ठ कृतमुत्तरीयम्उत्तरासङ्गो येन स तथा, 'नानामणिकणगरयणविमलमहरिहणिउमोवियमिसिमिसंतविरइयसुसिलिडविसिट्टलहआविद्धवीरवलए'।
नानामणिकनकरत्नैर्विमलैर्महाहनिपुणेन शिल्पिना ओवियत्ति-परिकर्मितः मिसिमिसंतत्ति-देदीप्यमानैर्विरचितानिनिर्मितानि सुश्लिष्टानि-सुसन्धीनि विशिष्टानि अन्येभ्यो विशेषवन्ति लष्टानि-मनोहराणिआविद्धानि-परिहितानि वीरवलयानि वरवलयानि वायेनसतथा, सुभटो हि यदि कचिदन्योऽप्यस्ति वीरस्तदाऽसौ मां विजित्याऽऽमोचयत्वेतानि वलयानीति स्पर्द्धयन् यानि कटकानि परिदधाति तानि वीरवलयानीत्युच्यन्ते।
मू. (३१-वर्तते) किंबहुना? कप्यरुखए चेवअलंकियविभूसिए नरवई सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणंधरिजमाणेणं चउचामरवालवीजियंगे मंगलजयसद्दकयालोए मजणघराओ पडिनिक्खमइ मज्झणघराउ पडिनिक्खमित्ता
-अनेगगणनायगदंडनायगराईसरतलवरमाडंबियकोडुंबियइब्भसेट्ठिसैणावइसत्यवाहदूअसंधिवाल सद्धि संपरिघुडे धवलमहामेहणिग्गए इव गहगणदिप्पंतरिक्खतारागणाण मज्झे ससिव्व पिअदंसणे नरवई
-जेणेव बाहिरिआ उवट्ठाणसाला जेणेव आभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अंजनगिरिकूडसण्णिभंगयवई नरवई दूरूढे।।
वृ. 'कप्परुक्खएचेवत्तिकल्पवृक्ष इव अलंकियविभूसिए'त्तिअलङ्कृतो मुकुटादिभिः विभूषितो-वस्त्रादिभिरिति, 'सकोरंटमल्लदामेणं ति सकोरण्टानि-कोरण्टकाभिधानकुसुमस्तबकवन्ति माल्यदामानि-पुष्पसजो यत्र तत्तथा तेन । वाचनान्तरे पुनश्छत्रवर्णक एवं श्यते _ 'अब्भपडलपिंगलुञ्जलेण' अभ्रपटलमिव मेघवृन्दमिव बृहच्छायाहेतुत्वात् अभ्रपटलंपिङ्गलं च कपिशं सुवर्णकम्बिकानिर्मितत्वात् उज्ज्वलं-निर्मलं यत्तत्तथा, अथवा अभ्रम्-अभ्रकं पृथिवीकायपरिणामविशेषस्तत्पटलमिव पिङ्गलं च-उज्ज्वलं च यत्तत्तथा तेन, 'अविरलसमसहियचंदमंडलसमपभेणं' अविरलंघनशलाकावत्वेन समं तुल्यशलाकायोगेन सहियत्ति-संहतम

Page #78

मूलं-३१ निम्नोन्नतशलाकायोगात् चन्द्रमण्डलसमप्रभं च यद्दीप्तया तत्तथा तेन, 'मंगलसयमत्तिछेयविचित्तियखिंखिणिमणिहेमजालविरइयपरिगयपेरंतकणगघंटियापयलियकिणिकिणितसुइसुहसुमहुरसद्दाल सोहिएणं' मङ्गलाभि-माङ्गल्याभि शतभक्तिभिः-शतसझ्याविच्छित्तिभिः छेकेन-निपुणेन शिल्पिना विचित्रितं यत्तत्तथा !
किङ्किणीभिः क्षुद्रघण्टिकाभिमणिहेमजालेनच-रत्नकनकजालकेन विरचितेन-कृतेन विशिष्टरतिदेन वा परिगतं-परिवेष्टितंयत्तत्तथा, पर्यन्तेषु-प्रान्तेषु कनकघण्टिकाभिप्रचलिताभिः किणिकिणायमानाभि श्रुतिसुखसुमधुरशब्दवतीभिश्च, आलप्रत्ययस्य मत्वर्थीयत्वात्, शोभितं यत्तत्तथा, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयोऽतस्तेन, ‘सप्पयरवरमुत्तदामलंबंतभूसणेणं सप्रतराणिआभरणविशेषयुक्तानि यानि वरमुक्तादामानि-वरमुक्ताफलमालाः लंबंतत्ति-प्रलम्बमानानि तानि भूषणानि यस्य तत्तथा तेन, 'नरिंदवामप्पमाणरुंदपरिमंडलेणं' नरेन्द्रस्य-तस्यैव राज्ञो वामप्रमाणेन-प्रसारितभुजयुगलमाने रुन्दं वीस्तीर्ण परिमण्डलं-वृत्तभाव यस्य स तत्तथा तेन, 'सीयायववायवरिसविसदोसनासणेण शीतातपवातवृष्टिविषजन्यदोषाणांशीतादिलक्षणदोषाणां वा विनाशनं यत्तत्तथा तेन।
_ 'तमरयमलबहलपडणघाडणप्पभाकरेण' तमः-अन्धकारं रजो-रेणुमलः-प्रतीतः एषां बहलं-धनं यत्पटलं-वृन्दं तस्य धाडनी-नाशनी या प्रभा- कान्तिस्तत्करणशीलं यत्तत्तथा तेन, अथवा-रजोमलतमोबहलपटलस्य धाडने रभाकर इव-दिवाकर इव यत्तत्तथा, 'उउसुहसिवच्छायसमणुबद्धेणं ऋतौ कालविशेषे सुखा-सुखहेतुः ऋतुसुखा शिवा-निरुपद्रवा या छायाआतपवारणलक्षणा तया समनुबद्धम्-अनवच्छिन्नं यत्तत्तथा तेन, 'वेरुलियदंडसज्जिएणं'ति वैडूर्यमयदण्डे सज्जितं-वितानितंयत्तत्तथा तेन, 'वइरामयवस्थिनिउणजोइयअदुसस्सवरकंचणसलागनिम्मिएणं वज्रमय्यां वस्ती-शलाकानिवेशनस्थानेनिपुणेन शिल्पिनायोजिताः-सम्बन्धिताः अद्वसहस्सत्ति-अष्टोत्तरसहस्रसङ्ख्याःया वरकाञ्चनशलाकास्ताभिर्निर्मितं यत्तत्तथा तेन, सुनिम्मलरययसुच्छएणं तिसुनिर्मलो रजतस्य सम्बन्धीसुच्छदः-शोभनप्रच्छादनपटो यत्र तत्तथा तेन । _ निउणोवियमिसिमिसिंतमणिरयणसूरमंडलवितिमिरकरनिग्गयग्गपडिहय-पुनरविपबायडंतचंचलमिरिइकवयंविर्णिमुयंतेणं' निपुणेन शिल्पिना निपुणं वायथा भवतिएवंउवियत्तिपरिकर्मितानि मिसिमिसिंतत्ति-देदीप्यमानानि यानि मणिरलानि तानि तथा सूरमण्डलाद्आदित्यबिम्बात् ये वितिमिराहतान्धकाराःकराः-किरणा निर्गतास्तेषां यान्यग्राणितानि प्रतिहतानि-निराकृतानि पुनरपि प्रत्यापतन्तिच-प्रतिवर्तमानानि यस्माच्चञ्चलमरीचि-कवचात्तत्तथा
अथवा सूरमण्डल वितिमिरकराणां निर्गतानामग्रैः प्रतिहतं पुनरपि प्रत्यापतञ्च तच्च तच्चञ्चलमरीचिकवचं च-चपलरश्मिपरिकर इति समासः, निपुणोपितमिसिमिसायमानमणिरत्नानां यत्सूरमण्डलवितिमिरकरनिर्गताग्रप्रतिहतं पुनरपि प्रत्यापतच्चञ्चलमरीचिकवचं यत्तत्तथा तद्विनिर्मुञ्चता–विसृजता, 'सपडिदंडेणं' अतिभारिकतया एकदण्डेन दुर्वहत्वात्सप्रतिदण्डेन, 'धरिजमाणेणं आयवत्तेणं विरायंते इति व्यक्तम्, अधिकृतवाचनायतुचतुश्चामरवालवीजिताङ्ग इति व्यक्तं, वाचनान्तरे तु 'चउहियपवरगिरिकुहरविचरणसुमुइयनिरुवहयचमरपच्छिमसरीरसंजायसंगयाहिं चउहियत्ति-चतसृभिः ।
"ताहिय'त्ति क्वचित् तत्र तामिश्च तथाविधाभिर्वर्णकवर्मितस्वरूपाभिचामराभिकलित

Page #79

१३८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३१
इति योगः, इह च चामरशब्दस्य नपुंसकलिङ्गत्वेऽपि स्त्रीलिङ्गनिर्देशो लोकरूढेः छान्दसत्वाद्वा न दुष्टः, प्रवरं यद्गिरिकुहरं - पर्वतनिकुञ्जस्तत्र यद्विचरणं-सञ्चरणं तेन सुमुदिता - अतिहृष्टा निरुपहताश्च - उपघातरहिता ये चमराः - आटव्यगोविशेषास्तेषां यत्पश्चिमशरीरं देहस्य पश्चिम भागस्तत्र या सञ्जाता-उत्पन्नाः सङ्गत्ताश्च - अनवद्यास्तास्तथाताभि, 'अमलियसियकमलविमलुज्जलियरययगिरिसिहरविमलससिकिरणसरिसकलधोयनिम्मलाहिं' अमलितम् - अमर्दितं यत्सितकमलंपुण्डरीकं तथा विमलं- निर्मलं उज्वलितम् - उद्दीप्तं यद्रजतगिरिशिखरं - वैताढ्यगिरिकूटं तथा विमला ये शशिकिरणास्तत्सश्यो यास्तास्तथा ताश्च ताः कलधौतनिर्मलाश्च - रूप्यवदुज्वला इति समासोऽस्ताभि ।
'पवणाहयचवलललियतरंगहत्थनच्च॑तवीइपसरियखीरोदगपवरसागरुप्पूरचंचलाहिं' पवनाहताः - वायुप्रेरिताश्चपलाः - तरला ललिता - मनोहरास्तरङ्गहस्ताः - प्रतनुकल्लोलपाणयस्तैः नृत्यन्निव नृत्यन् यः स तथा वीचयो - महाकल्लोलास्तैः प्रसृतश्च - विस्तारमुपगतः स चासौ क्षीरोदकश्च - क्षीराकारजलः स चासौ प्रवरसागरश्चेति कर्मधारयस्तस्य य उत्पूरः - प्रकृष्ट प्रवाहः स तथा तद्वचञ्चला यास्तास्तथा ताभिः, 'मानससरपरिसरपरिचियावासविसयवेसाहिं' इह हंसवधूमिरिव कलित इत्यनेन सम्बन्धः, मानसाभिधानसरसः परिसरे प्रान्ते परिचितः - पुनः पुनः कृत आवासो - निवासो यकाभिस्तास्तथा ताश्च ता विशदवेषाश्च - धवलाकारा इति कर्मधारयोऽतस्ताभि, 'कणगगिरिसिहरसंसियाहिं' कनकगिरेः - मेरोरन्यस्य वा यच्छिखरं तत्संसृता यास्तास्तथा ताभि
'उवइयउप्पइयतुरियचवलजइणसिग्घवेगाहिं' अवपतितोत्पतितयोः - निपतनोत्पतनयोस्त्वरितचपलः - अत्यन्तचपलः जविनः - शीघ्रो वेगवतां मध्येऽतिशीघ्रो वेगो - गतिविशेष यासां तास्तथा ताभि, 'हंसवधूयाहिं चैव कलिए हंसिकाभिरिव युक्तः, इह च हंसिकाभिश्चामराणा धवलत्वेन दण्डोपरिवर्तित्वेन चपलत्वेन च साधर्म्यमिति, तथा 'नानामणिकणगरयणविमलमहरिहतवणिजुज्ञ्जलविचित्तदंडाहिं' नानामणिकनकरत्नानां सम्बन्धिनो निर्मला महरिहत्तिमहार्घास्तपनीयोज्ज्वलाः – रक्तवर्णसुवर्णदीप्राः विचित्रा - विविधचित्रा दण्डा यासां तास्तथा, 'चिल्लियाहिं' दीप्यमानाभिर्लीनाभिर्वा 'नरवइसिरिसमुदयपगासणकरीहिं' ति व्यक्तं, 'वरपट्टगुग्गयाहिं' प्रधानपत्तनसमुद्भवाभि, वरपत्तने हि वराः शिल्पिनो भवन्तीति तत्परिकर्मिताः प्रधाना भवन्तीति वरपत्तनोद्गताभिरित्युक्तम् ।
अथवा वरपट्टनात्-प्रधानाच्छादनकोशकादुद्गता - निष्काशिता यास्तास्ताभिः, 'समिद्धरायकुलसेवियाहिं'ति व्यक्तं, 'कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कवरवण्णवासगंधुद्ध्याभिरामाहिं' कालागुरु - कृष्णागुरु प्रवरकुन्दुरुक्क - सच्चीडा तुरुक्क सिल्हकं वरवर्ण- प्रधानचन्दनं एतैर्यो वासो - वासनं तस्माद्यो गन्धः - सौरभ्यम् उद्धूत-उद्भूतस्तेनाभिरामा - रम्या यास्तास्तथा ताभि, 'सललियाहिं' ति व्यक्तम्, 'उभओ पासंपि त्ति उभयोरपि पार्श्वयोरित्यर्थ, 'उक्खिप्पमाणाहिं चामराहिं' ति व्यक्तं, कलित इति वर्तते, 'सुहसीयलवायवीइयंगे' ति समुत्क्षिप्यमाणचामराणामेव यः शुभः शीतलश्च वातस्तेन वीजितमङ्गं यस्य स तथेति ।
इतोऽधिकृतवाचना - 'मंगलजयसद्दकयालोए' मङ्गलाय जयशब्दः कृतो जनेनालोकेदर्शने यस्य स तथा, 'अनेगगणनायगे' त्यादि पूर्ववत् ।
मू. (३१ - वर्तते) तए णं तस्स कूणियस्स रन्नो भंभसारपुत्तस्स आभिसिक्क हत्यिरयणं

Page #80

मूलं- ३१
१३९
दुरूढस्स समाणस्स तप्पढमयाए इमे अट्ठट्ठमंगलया पुरओ अहाणुपुवीए संपट्टिआ, तंजहासोवत्थिय सिरिवच्छ नंदिआवत्त वद्धमाणक भद्दासण कलस मच्छ दप्पण, तयाऽनंतरं चणं पुन्नकलसभिंगारं दिव्या य छत्तपडागा सचामरा दंसणरइअआलोअदरसणिञ्जा वाउछूयविजयवेजयंती ऊस्सिआ गगनतलमणुलिहंती पुरओ अहानुपुच्चीए संपड़िआ ।
तयाऽनंतरं च णं वेरुलियभिसंतविमलदंडं पलंबकोरंटमल्लदामोवसोभियं चंदमंडलणिभं समूसिअविलं आयवत्तपवरं सीहासणं वरमणिरयणपादपीढं सपाउआजोयसमाउत्तं बहुकिंकरकम्मकरपुरिसपायत्तपरिक्खित्तं पुरओ अहानुपुवीए संपट्ठियं ।
तयाऽ नंतरं बहवे लठ्ठेिग्गाहा कुंत ग्गाहा चावग्गाहा चामरग्गाहा पासग्गाहा पोत्थयग्गाहा फलकग्गाहा पीढग्गाहा वीणग्गाहा कुंतग्गाहा हडप्फग्गाहा पुरओ अहानुपुवीए संपट्टिआ ।
तयाऽनंतरं बहवे इंडिगो मुंडिणो सिहंडिणो जडिणो पिंछिणो हासकरा डमरकरा चाटुकरी वादकरा कंदम्पकरा दवकरा कोक्कइआ किट्टिकरा बायंता गायंता हसंता नचंता भासता सावेंता रक्खता आलोअं च करेमाणा जयरसद्दं पउंजमाणा पुरओ अहानुपुवीए संपट्टिआ ।
वृ. 'पुण्णकलसभिंगार' ति जलपरिपूर्णी घटभृङ्गारावित्यर्थ । 'दिव्वा य छत्तपडागा' दिव्येव दिव्या - शोभना सा च छत्रेण सह पताका छत्रपताका, 'सचामर' त्ति चामरयुक्ता, 'दंसणरइयआलोयदरसणिज्जा' दर्शने - राज्ञो दृष्टिमार्गे रचिता -विहिता दर्शनरचिता दर्शने वा सति रतिदासुखप्रदा दर्शन - रतिदा आलोकं दृष्टिपथं यावदृश्यते अत्युच्चैस्त्वेन या आलोकदर्शनीया ततः कर्मधारयः ।
'वाउद्धूयविजयबेजयंती' वातेनोद्धूता - उत्कम्पिता विजयसूचिका वैजयन्ती पार्श्वतो लघुपताकिकाद्वययुतः पताकाविशेष एव 'उस्सिय'त्ति उत्सृता - ऊर्ध्वकृता 'सपाउयाजोयसमाउत्तं' ति स्वः स्वकीयो राजसत्क इत्यर्थो यः पादुकायोगः- पादुकायुगं तेन समायुक्तं यत्तत्तथा, 'बहुकिंकरकम्मकरपुरिसपायत्तपरिक्खित्तं' बहवो ये किङ्कराः - प्रतिकर्म प्रभोः पृच्छापूर्वकारिणः कर्मकराश्च - तदन्यविधास्ते च ते पुरुषाश्चेति समासः, पादातं--पदातिसमूहस्तैः परिक्षिप्तं यत्तत्तथा, कचित् 'दासीदासकिंकरकम्मकरपुरिसपायत्तपरिखित्त' मिति ध्श्यते ।
तत्र दास्यश्च - चेटयो दासाश्च चेटकाः । 'लठ्ठिग्गाह' त्ति काष्ठिकाः, कवचिदृश्यते 'असिलठ्ठिग्गाहा' तत्र असि - खङ्गः स एव यष्टि-दण्डोऽसियष्टि, अथवा असिश्च यष्टिश्चेति द्वन्द्वः, कुन्तचामराणि प्रतीतानि, पाशा-धूतोपकरणं उत्त्रस्तास्वादिबन्धनानि वा चापं धनुः पुस्तकानि -- आयपरिज्ञानहेतुलेखकस्थानानि पण्डितोपकरणानि वा फलकानि - सम्पुटफलकानि खेटकानि वा अवष्टम्भनानि वा द्यूतोपकरणानि वा पीठकानि - आसनविशेषा वीणाः - प्रतीताः कुतुप:पक्वतैलादिभाजनं हडप्फो- द्रम्मादिभाजनं ताम्बूलार्थे पूगफलादिभाजनं वा 'सिहंडिणो 'त्ति शिखाधारिणः 'पिञ्छिणो' त्ति मयूरादिपिच्छवाहिनः 'डमरकर 'त्ति विड्वरकारिणः ।
'दवकर’त्ति परिहासकारिणः 'चाटुकर'त्ति प्रियवादिनः 'कंदप्पिय'त्ति कामप्रधानकेलिकारिणः 'कोक्कुइय'त्ति भाण्डा भाण्डप्राया वा 'सासिंता य'त्ति शिक्षयन्तः 'सावेंत' त्ति इदं चेदं च परुत्परारि वा भविष्यति इत्येवम्भूतवचांसि श्रावयन्तः शपन्तो वा 'रक्खंत 'त्ति अन्यायं रक्षन्तः, क्वचिद् 'राविंता य'त्ति रावयन्तः शब्दान् कारयन्तो रामयन्तो वा 'आलोयं' ति अवलोकनं राजादेः कुर्वन्तः, इह गमे कानिचित् पदानि न स्पृष्टानि स्पष्टत्वात्, सङ्ग्रहगाथाश्चास्य गमस्य

Page #81

१४०
क्वचिद्श्यन्ते तद्यथा
119 11
॥२॥
आँपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३१
“असिलठ्ठिकुंतचावे चामरपासे य फलग पोत्थे य । वीणाकूयग्गा तत्तो य हडप्फगाहे य ॥" दंडी मुंडी सिहंडी पिच्छी जडिणो य हासकिड्डा य । दवकारा चटुकारा कंदप्पिय कोक्कुइयगाहा ।। गायंता वायंति नचंता तह हसंत हासिंता । सावेंता रावेंता आलोय जयं पउंजंता ॥
॥ ३ ॥
भू. (३१ - वर्तते ) तयाऽनंतरं जच्चाणं तरमललिहायणाणं हरिमेलामउलमल्लियच्छाणं चुंचुचियललिअपुलि-यचलचवलचंचलगईणं लंघणवग्गणघावणघोरणतिवईजइणसिक्खि अगईणं ललंतलामग- ललायवरभूसणाणं मुहभंडगउच्छूलगथा सगअहिलाणचामरगण्डपरिमंडियकडीणं किंकरवर तरुणपरिग्गहि आणं अट्ठसयं वरतुरगाणं पुरओ अहानुपुच्चीए संपट्ठियं ।
तयाऽनंतरं च णं ईसीदंताणं ईसीमत्ताणं ईसीतुंगाणं ईसुउच्छंगविसालधवलदंताणं कंचनकोसीपविद्वदंताणं कंचणमणिरयणभूसियाणं वरपुरिसारोहगसंपउत्ताणं अट्ठसयं गयाणं पुरओ अहानुपुब्बीए संपट्ठियं ।
तयाऽनंतरं सच्छत्ताणं सज्झयाणं सघंटाणं सपडागाणं सतोरणवराणं सनंदिघोसाणं सखिखिणीजालपरिक्खित्ताणं हेमवयचित्ततिणिसकणकणिजुत्तदारुआणं कालायससुकयणेमिजंतकम्माणं सुसिलिट्टवत्तमंडलधुराणं आइण्णवरतुरगसुसंपउत्ताणं कुसलनरच्छेअसारहिसुसंपग्गहिआणं बत्तीसतोणपरिमंडिआणं सकंकडवडेंसकाणं सचावसरपहरणावरणभरिअजुद्धसज्जाणं अठ्ठसयं रहाणं पुरओ अहानुपुव्वीए संपट्टियं ।
तयाऽ नंतरं चणं असिसत्तिकोंततोमरसूललउड भिंडिमालधणुपाणिसज्जं पायत्ताणीयं पुर ओ अहानुपुवीए संपट्टि ।
वृ. 'तरमल्लिहायणाणं 'ति तरो-वेगो वलं वा तथा 'मल मल्ल धारणे' ततश्च तरोमल्लोतरोधारक: वेगादिरको हायनः - संवत्सरो वर्तते येषां तें तरोमल्लिहायनाः, यौवनवन्त इत्यर्थः, अतस्तेषां वरुरङ्गाणामिति योगः, वाचनान्तरे त्वेवमधीयते 'वरमल्लिभासणाणं' प्रधानमाल्यवताम्, अत एव दीप्तिमतां चेत्यर्थ, 'हरिमेलामउलमल्लियच्छाणं' हरिमेला - वनस्पतिविशेषस्तस्या मुकुलंकुडमलं मल्लिकाच - विचकिलस्तद्वदक्षिणी येषां ते तथा तेषां शुक्लाक्ष्णामित्यर्थः, 'चंचुच्चियललियपुलियचलचवलचंचलगईणं' चंचुचियंति प्राकृतत्वेन चञ्चुरितं कुटिलगमनं अथवा चक्षु-शुकचञ्चस्तद्वद्वक्रयेत्यर्थ ।
उच्चितम् - उच्चताकरणं पादस्य उच्चितं वा उत्पाटनं पादस्यैवं चञ्चच्चितं तच्च ललितं च - विलासवद्गति पुलितं च-गतिविशेषः प्रसिद्ध एव एवंरूपा चलानाम्-अस्थिराणां च सतां चपलेभ्यः सकाशाञ्चञ्चला अतीव चटुलेत्यर्थो, गतिर्येषां ते तथा तेषां, 'लंघणवग्गणघावणघोरणतिवईजइणसिक्खियगईणं' लङ्घनं गत्तदिरतिक्रमणं वल्गनम् उत्कुर्द्दनं धावनं-- शीघ्रमृजुगमनं धोरणं - गतिचातुर्यं त्रिपदी - भूमौ पदत्रयन्यासः जयिनीच - गमनान्तरजयवती जविनी वा-वेगवती शिक्षिता - अभ्यस्ता गतिर्यैस्ते तथा तेषां ।
'ललंतलामगललायवरभूसणाणं' ललन्ति - दोलायमानानि लामंति- प्राकृतत्वाद्रम्याणि

Page #82

मूलं-३१
१४१
गललातानि कण्ठेनाऽऽत्तानि वरभूषणानि येषांतेतथा तेषां, मुहभंडगओचूलगथासगमिलाणचमरीगंडपरिमंडियकडीणं' मुखभाण्डकंमुखाभरणम् अवचूलाः-प्रलम्बमानगुच्छाःस्थासकाश्चआदर्शकाकारयेषांतेतथा मिलाणत्ति पर्याणैरथवाअम्लानैः-अमलिनैः चमरीगण्ड:-चामरदण्डैः परिमण्डिता कटिर्येषांतेतथा ततः कर्मधारयोऽतस्तेषां, किंकररतरुणपरिग्गहियाणं ति व्यक्तम्
अथाधिकृतवाचनाऽनुश्रीयते-'थासगअहिलाणचामरगण्डपरिमंडियकडीण' थासगअहिलाणत्तिइह मत्वर्थीयलोपात् स्थासकाहिलाणवतामित्यर्थ, अहिलाणंच-मुखसंयमनं, शेषप्राग्वत्, 'ईसिदंताणं ति ईषत्-मनाग्दन्तानाम् 'ईसिउच्छंगविसालधवलदंताणं उत्सङ्गइवउत्सङ्गः-पृष्ठदेश ईषदुत्सङ्गे विशाला ते ये यौवनारम्भवर्तित्वात्ते तथा तेच धवलदन्ताश्चेति समासोऽतस्तेषां ।
__ 'कंचणकोसीपविट्ठदंताणं' काञ्चनकोशी-सुवर्णखोला, 'वरपुरिसारोहगसुसंपउत्ताणं'ति क्वचिश्यते, तत्रारोहकाः हस्तिपकाः, 'सझयाणं सपडागाण'मित्यत्र ध्वजो-गरुडादियुक्तस्तदितरा तु पताका, ‘सनंदिघोसाणं'ति नन्दी-द्वादशतूर्यनिर्घोषः, तद्यथा॥१॥ भंभा १ मउंद २ मद्दल ३ कडंब ४ झल्लरि ५ हुडुक्क ६ कंसाला ७।
काहल ८ तलिमा ९ वंसो १० संखे ११ पणवो १२ य बारसमो।' 'सखिखिणीजालपरिक्खिताणं' सह किङ्किणीकाभि-क्षद्रघण्टिकाभि यज्जालं-जालक तदाभरणविशेषस्तेन परिक्षिप्ता-परिकरिता येते तथा तेषां, 'हेमवयचित्ततेणिसकणगणिज्जुत्तदारुयाणं' हैमवतानि-हिमवद्गिरिसम्भवानि चित्राणि-विविधानितैनिशानि-तिनिशाभिधानतरुसम्बन्धीनि कनकनियुक्तानि-सुवर्णखचितानि दाकाणि-काष्ठानि येषुते तथा तेषां, 'कालायससुकयनेमिजंतकम्माणं तिकालायसेन-लोहविशेषेणसुष्ठुकृतंनेमेः-चक्रगण्डधारायाः यत्र कर्म-बन्धनक्रिया येषांते तथा तेषां, सुसिलिट्ठवत्तमंडलधुराणं तिसुष्टुश्लिष्टा वृत्तमण्डलाअत्यर्थं मण्डला धूर्येषां ते तथा तेषां।
कवचिदृश्यते 'सुसंविद्धचक्कमंडलधुराणं' सुसंविधानि-कृतसद्वेधानि चक्रणि-रथाङ्गानि येषां मण्डलाच-वृत्ताधूयेषां ते तथा तेषाम्, 'आइण्णवरतुरगसुसंपउत्ताणं' आकीर्णा-जात्याः, 'कुसलनरच्छेयसारहिसुसंपग्गहिआणं' कुशलनरा-विज्ञपुरुषास्ते च ते छेकसारथयश्चआशुकारिप्राजितार इति समासः, तैः सुष्ठु संप्रगृहीता येते तथा तेषां, कचित्पठयते 'हेमजालगवक्खजालखिखिणिघंटाजालपरिक्खित्ताणं' हेमजालं-सौवर्ण आभरणविशेषः गवाक्ष जालंजालकोपेता गवाक्षाः किङ्किण्यः क्षुद्रघण्टिकाः घण्टास्तु-बृहदघण्टास्तासांयज्जालं-समूहस्तत्तथा, हेमजालादिभि परिक्षिप्ताः-परिकरिता येते तथा तेषां ।
'बत्तीसतोणपरिमंडियाणं'ति द्वात्रिंशता तोणैः-भस्त्रकैः परिमण्डिता येते तथा तेषां, क्वचित्पठयते 'बत्तीसतोरणपरिमंडियाणंति द्वात्रिंशद्विभागं यत्तोरणं तेन परिमण्डितानां, "सकंकडवडेंसगाणं'सह कङ्कटैः कवचैरवतंसकैश्च-शेखरकैः शिरस्त्राणैर्वा ये ते तथा तेषां, 'सचावसरपहरणावरणभरियजुद्धसञ्जाणं' सह चापशरैः-धनुर्बाणैर्यानिप्रहरणानि खगादीन्यावरणानि च–स्फुरकादीनि तेषां भरिता-भृता अत एव युद्धसज्जाः-रणप्रह्ला येते तथा तेषाम्, 'असिसत्तिकुंततोमरसूललउलभिंडिमालधणुपाणिसचं अस्यादीनि प्रसिद्धानिनवरं-शक्तिस्त्रिशूलं शूलं वेकशूलं लउलोत्ति-लकुटः भिण्डिमालं-रूढिगम्यं, ततः अस्यादीनि पाणौ-हस्ते यस्य तत्तथा तच्च तत्सजं च–प्रगुणं युद्धस्येति समासः।

Page #83

१४२
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३१ 'पायत्ताणीय'तिपादातानीकं-पदातिकटकंवाचनान्तरे पुनः ‘सन्नद्धबद्धवम्मियकवयाणं' तत्र बद्धं कशाबन्धनात्वर्मितं च-वर्मीकृतंतनुत्राणहेतोः शरीरे नियोजनात् कवचम्-अङ्गरक्षको यैस्ते तथा, सन्नद्धाश्च ते सन्नहन्या बन्धनाद्बद्धवर्मितकवचाश्चेति समासस्तेषाम्, 'उप्पीलियसरासणवट्टियाणं उत्पीडिता-आरोपितप्रत्यञ्चा शरासनपट्टिका- धनुर्यष्टिय, अथवा-उत्पीडिता बाहौ बद्धा शरासनपट्टिका-धनुर्दण्डाकर्षणे बाहुरक्षार्थं चर्मपट्टो यैस्ते तथा तेषां, 'पिनद्धगेवेजविमलवरबद्धचिंधपट्टाण'पिनद्धं-परिहितं ग्रैवेयक-ग्रीवाभरणं यैस्ते तथा।
विमलो वरे बद्धो शिरसीति गम्यं चिह्नपट्टो-वीरतासूचको नेत्रादिवस्त्रमयः पट्टो यैस्ते तथा, ततः कर्मधारयोऽतस्तेषां, 'गहियाउहप्पहरणाणं गृहीतान्यायुधानि-खणादीनि प्रहरणाय यैस्ते तथा तेषाम्, अथवा-आयुधान्यक्षेप्याणि प्रहरणानि तु क्षेप्याणीति विशेषः ।
मू (३१-वर्तते) तए णं से कूणिए राया हारोत्थयसुकयरइयवच्छे कुंडलउज्जोविआणणे मउडदित्तसिरए नरसीहे नरवई नरिदे नरवसहे मनुअरायवसभकप्पे अब्भहिअरायतेअलच्छीए दिष्पमाणेहत्थिक्खंधवरगएसकोरंटमल्लदामेणंछत्तेणं धरिजमाणेणंसेअवरचामराहिं उद्धव्वमाणीहिं २ वेसमणो चेव।
नरवईअमरवईसन्निभाए इडीएपहियकित्ती हयगयरहपवरजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेनाएसमणुगम्ममाणमग्गेजेणेव पुन्नभद्दे चेइएतेणेव पहारित्यगमणाए, तएणंतस्स कूणिअस्स रण्णो भंभसारपुत्तस्स पुरओ महंआसा आसघरा उभओ पासिं नागा नागधरा पिट्टओरहसंगेलि
वृ.अथाधिकृतवाचनाऽनुश्रीयतें-'तएणंसे कूणिए राया' इत्यादिमहंआसा' इत्यतदन्तं सुगमव्याख्यातप्रायंच, नवरं पहारेत्थगमणाए'त्ति सम्बन्धः, नरसीहेशूरत्वात् नरवई स्वामित्वात् नरिदे परमैश्वर्ययोगात् नरवसभे अङ्गीकृतकार्यभरनिर्वाहकत्वात् 'मणुयरायवसहकप्पे' मनुजराजानां-नृपतीनां वृषभानायकाश्चक्रवर्तिन इत्यरथः, तत्कल्पः-तत्सन्निभ उत्तरभरतार्द्धस्यापि साधने प्रवृत्तत्वात्, एवंविधश्च 'वेसमणे चेद' यक्षराज इव, तथा 'नरवईअमरवईसन्निभाए इडीए प्रहियकित्ती नरपतिरसौ केवलमभरपतिसन्निभया ऋद्धयाप्रथितकीर्ति-विश्रुतयशा इति, 'जेणेव पुन्नभद्दे'त्ति यस्यामेव दिशि पूर्मभद्रं चैत्यं 'तेणेव त्ति तस्यामेव दिशि ‘पहारित्य'त्ति प्रधारितवान्-विकल्पितवान्प्रवृत्त इत्यर्थः, 'गमणाए'त्तिगमनाय गमनार्थमिति।।
'महंआस'त्ति महाश्वा-बृहत्तुरङ्गाः 'आसधर'त्ति अश्वधारकपुरुषाः 'आसवर'त्ति पाठान्तरं, तत्र किम्भूता अश्वा इत्याह-'अश्ववराः' अश्वानांमध्ये प्रधानाः 'नाग'ति हस्तिनः 'नागधर'त्ति हस्तिधारकपुरुषाः पाठन्तरं तथैव, 'रहसंगेल्लित्ति रथसमुदायः ।
मू. (३१-वर्तते) तएणं से कूणिए राया मंभसारपुत्ते अभुग्गयभिंगारे पग्गहियतालियंटे उच्छियसेअच्छत्ते पवीइअवालवीयणीए सब्बिड्डीए सव्वजुत्तीए सव्वबलेणं सव्वसमुदएणं सव्वादरेणं सव्वविभूईए सव्वविधूसाए सव्वसंभमेणं सव्वपुप्फगंधमल्लालंकारेणं सव्वतुडिअसहसणिणाएं महया इष्टीए महया जुत्तीए महया बलेणं महया समुदएणं महया वरतुडिअजमगसमगप्पवाइएणं संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुक्कमुखमुरवमुअंगदुंदुभि निग्घोसणाइयरवेणं चंपाए नयरीए मझमझेणं निगच्छइ ॥
वृ. 'तए णं से कूणिए' इत्यादि सुगम, नवरम् अस्य निर्गच्छतीत्यनेन सम्बन्धः, तथा 'अब्भुग्गयभिंगारे'त्ति अभ्युद्गतः-अभिमुखमुद्गत-उत्पाटितो भृङ्गारो यस्य स तथा,

Page #84

मूलं - ३१
'पग्गहियतालियंटे' प्रगृहीतं तालवृन्तं यं प्रति स तथा, 'उच्छियसेयच्छत्ते' उच्छ्रितश्वेतच्छत्रः, 'पवीइयवालवीयणीए' प्रवीजिता वालव्यजनिका यस्य स तथा, 'सव्विडीए' त्ति समस्तयाऽSभरणादिरूपया लक्ष्मया, युक्त इति गम्यम्, एवमन्यान्यपि पदानि, नवरं 'जुत्तीए' त्ति संयोगेन परस्परोचितपदार्थानां 'बलेणे' ति सैन्येन ।
१४३
'समुदएणं'ति परिवारादिसमुदायेन 'आदरेणं' ति प्रयत्नेन 'विभूईए' त्ति विच्छर्द्दन 'विभूसाए 'त्ति उचितनेपथ्यादिकरणेन 'संभमेणं'ति भक्तिकृतौत्सुक्येन, कवचिदिदं पदचतुष्कमधिकं श्यते- 'पगईहिं' ति कुम्भकारादिश्रेणिभिः 'नायगेहिं' ति नगरकटकादिप्रधानैः 'तालायरेहिं'ति तालादानेन प्रक्षेकारिभि दण्डपाशिकैर्वा 'सव्वोरोहेहिं' ति सर्वावरोधैःसमस्तान्तः पुरैः 'सव्वपुप्फगंध (वास) मल्लालंकारेणं ति पुष्पाणि - अग्रथितानि वासाः प्रतीताः माल्यानि तु ग्रथितानि एतान्येवालङ्कारो मुकुटादिर्वा, समासश्च समाहारद्वन्द्वः, कवचिश्यते 'सव्यपुप्फ-वत्यगंध मल्लालंकारविभूसाए'त्ति, व्यक्तंच, 'सव्वतुडियसद्दसण्णिनाएणं ति सर्वत्र्याणां यः शब्दो - ध्वनिर्यश्च सङ्गतो निनादः - प्रतिशब्दः स तथा तेन, पूर्वोक्तानामृद्धयादिपदार्थानां सर्वत्वे सत्यपि महत्वं न स्यादपीत्यत आह
'महया इटीए' इत्यादि महद्धर्या, युक्त इति गम्यम्, एवमन्यान्यपि पदानि 'महया वरतुरियजमगसमगपवाइएणं'ति महता - बृहता वरतूर्याणां यमकसमकं - युगपत यत्प्रवादितं - ध्वनितं तत्तथा तेन, 'संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुक्कमुरवमुइंगदुंदुभिनिग्घोस- नाइयरवेणं' ति सङ्घः - प्रतीतः पणवस्तु - भाण्डपडही लघुपटह इत्यन्ये, पटहस्त्वेतद्विपरीतः, भेरी - महाकाहला झल्लरी-वलयाकारा उभयतो बद्धा खरमुही-काहला हुडुक्का-प्रतीता मुरजो - महामर्दलो मृदङ्गोमर्दलः दुन्दुभी - महाढक्क एषां यो निर्घोषः - नादितरूपो रवः स तथा तेन, तत्र निर्घोषो - महाध्वनिनादितं तु शब्दानुसारी नाद इति ॥
मू. (३२) तरणं कूणिअस्स रन्नो चंपानगरिं मज्झमज्झेणं निग्गच्छमाणस्स बहवे अत्थत्थिया कामत्थिआ भोगत्थिया किब्बिसिआ करोडिआ लाभत्थिया कारवाहिया संखिआ चक्कया णंगलिया मुहमंगलिआ वद्धमामा पुरसमामवा खंडियगणा ।
ताहिं इठाहिं कंताहिं पिआहिं मणुण्णाहिं मणामाहिं मनोभिरामाहिं हिययगमणिज्जाहिं वग्गूहिं जयविजयमंगलसएहिं अनवरयं अभिनंदता य अभिधुणंता य एवं वयासी -जय २ नंदा जय २ भद्दा ! भद्दं ते अजियं जिणाहि जिअं पालेहि जिअमज्झे वसाहि ।
बृ. 'अत्थत्थिया' द्रव्यार्थिनः 'कामत्थिया' मनोज्ञशब्दरूपार्थिनः 'भोगत्थिया' मनोज्ञगन्धरसस्पर्शार्थिनः 'लाभत्थिया' भोजनमात्रादिप्राप्तयर्थिनः 'किब्बिसिया' किल्बिषिकाः परविदूषकत्वेन पापव्यवहारिणो भाण्डादय: 'कारोडिकाः' कापालिकाः ताम्बूलस्थगिकावाहका वा 'कारवाहिया' करपीडिता नृपाभाव्यवाहिनो वा 'संखिया' शाङ्खकाः चन्दनगर्भशङ्खहस्ता माङ्गल्यकारिणः शङ्खवादका वा 'चक्किया' चाक्रिकाश्चक्रप्रहरणाः कुम्भकारतैलिकादयो वा
'नंगलिया ' गलावलम्बत सुवर्णादिमयलाङ्गलाकारधारिणो भट्टविशेषाः कर्षका वा 'मुहमंगलिया' मुखे मङ्गलं येषमस्ति ते मुखमाङ्गलिकाः- चाटुकारिणः 'वद्धमाणा' स्कन्धारोपितपुरुषाः 'पूसमाणवा' पूष्य- मानवा मागधा: 'खंडिअगणा' छात्रसमुदायाः 'ताहिं'ति ताभिर्विवक्षिताभिरित्यर्थः, विवक्षित - त्वमेवाह

Page #85

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३२
'इष्ठाहिं' इष्यन्ते स्म इतीष्टा- वाञ्छितास्ताभि, प्रयोजनवशादिष्टमपि किञ्चित्स्वरूपतः कान्तं स्यादकान्तं चेत्त आह- 'कंताहिं' कमनीयशब्दाभि 'पियाहिं' ति प्रियार्थिभिः 'मणुष्णाहिं' मनसा ज्ञायन्ते सुन्दरतया यास्ता मनोज्ञाः, भावतः सुन्दरा इत्यर्थस्ताभि 'मणामाहिं' मनसा अम्यन्ते - गम्यन्ते पुनः पुनर्या सुन्दरत्वातिशयात्ता मनोऽमाः 'मणोभिरामाहिं' ति तत्र मनोऽभिविधिना बहुकालं यावत् रमयन्तीति मनोऽभिराम अतस्ताभि, वाचनान्तराधीतमथ प्रायो वाग्विशेषणकदम्बकम् 'उरालाहिं' उदाराभिः शब्दतोऽर्थतश्च 'कल्लाणाहिं' कल्याणाभि-शुभार्थप्राप्ति सूचिकाभि: 'सिवाहिं' उपद्रवरहिताभि शब्दार्थदूषणरहिताभिरित्यर्थः ।
'घन्नाहिं' धन्याभि - धनम्भिकाभि 'मंगल्लाहिं' मङ्गले- अनर्थप्रतिघाते साध्वीभि 'सस्सिरीयाहिं' सश्रीकाभि शोभायु क्ताभि 'हिययगमणिजाहिं' सहृदयगमनीयाभि, सुबोधामिरित्यर्थः, 'हिययपल्हायणिजाहिं' हृदयप्रह्लादनीयाभि हृदयगत कोपशोकग्रन्थिविलयनकरीभिरित्यर्थः, 'मियमहुरगंभीरगाहिगाहिं' मिताः परिमिताक्षराः मधुराः - कोमलशब्दाः गम्भीरा - महाध्वनयः दुरवधार्यमप्यर्थं श्रोतॄन् ग्राहयन्ति यास्ता ग्राहिकाः, ततः पदचतुष्टयस्य कर्मधारयोऽतस्ताभि, 'अट्टसइयाहिं' अर्थशतानि यासु सन्ति ता अर्थशतिकास्ताभिः, अथवा सइ बहुफलत्वमर्थतः सइयाओ अठ्ठसइयाओ ताहिं 'अपुनरुक्ताभि' रिति व्यक्तं, 'वग्गूहिं' ति वाग्भिः -- गीर्भिः, एकार्थिकानि वा प्राय इष्टादीनि वाग्विशेषणानीति, 'जयविजयमंगल एहिं' जयविजयेत्यादिभिर्मङ्गलाभिधायकवचनशतैरित्यर्थः ।
१४४
‘अनवरयं’ ‘अभिनंदंताय’ अभिनन्दयन्तश्च राजानं समृद्धिमन्तमाचक्षाणाः 'अभिधुणंता य' अभिष्टुवन्तश्च राजानमेवेति 'जय जय नंदा!' जय जयेति सम्भ्रमे द्विर्वचनं नन्दति - समृद्धो भवतीति नन्दस्तस्यामन्त्रणमिदम्, इह च दीर्घत्वं प्राकृतत्वात्, अथवा जय त्वं जगन्नन्द- भुवनसमृद्धिकारक ! 'जय जय भद्दा !' प्राग्वत्, नवरं भद्रः - कल्याणवान् कल्याणकारी वा 'जय जय नन्दा भद्रं ते प्राग्वदेव, नवरं भद्रं ते तव भवत्विति शेषः, 'अजिय' मित्यादीन्याशंसनानि व्यक्तानि ।
मू. (३२- वर्तते) इंदो इव देवाणं चमरो इव असुराणं धरणो इव नागाणं चंदो इव ताराणं भरहो इव मणुआ बहूई बासाइं बहूई वाससआई बहूइं वाससहस्साइं बहूई वाससयसहस्साइं अहसमग्गो हट्ट परमाउं पालयाहि इट्ठजणसंपरिवुडो चंपाए नयरीए अन्नेसिं च बहूणं गामागरनयर- खेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टण आसमनिगमसंवाहसंनिवेसाणं ।
- आहेवच्चं पोरेवचं सामित्तं भट्टित्तं महत्तरगत्तं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे महयाऽऽ हयनट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुअंगपडुप्पवाइअरवेणं विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहराहित्तिकट्टु जय २ सद्दं पउंजंति ।
वृ. 'इंदो इवेत्यादि विहराहि' त एतदन्तं वाचनाद्वयेऽपि व्यक्तं, नवरम्- 'अणहसमग्गो त्ति अनघो - निर्दोषः समग्रः - समग्रपरिवार ः 'हठ्ठतुठ्ठे' त्ति अतीव तुष्टः 'परमाउं पालयाहि' त्ति तत्कालापेक्षया यदुत्कृष्टमायुस्तत् परमायुः 'गामागरनगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसंवाहसंनिवेसाणं' ग्रामो - जनपदाध्यासितः आकरो - लवणाद्युत्पत्तिभूमि नगरम् - अविद्यमानकरं खेटंधूलीप्राकारं कर्बटं-कुनगरं मडम्बम् - अविद्यमानासन्ननिवेशान्तरं द्रोणमुखं - जलपथस्थल- पथोपेतं पत्तनंजलपथोपेतमेव स्थलपथोपेतमेव वा, पत्तनं रत्नभूमिरित्यन्ये, आश्रमः- तापसाद्यावासः संवाह - पर्वतनितम्बादिदुर्गे स्थानं सन्निवेशो - घोषप्रभृतिरिति ।

Page #86

१४५
मूलं-३२
'आहेवनंति आधिपत्यं तदाश्रितलोकेभ्य आधिक्येन तेष्ववस्थायित्वं 'पोरेवच्चंति पुरोवर्तित्वम् अग्रेसरत्वं भट्टित्त'ति भर्तृत्वंपोषकत्वं सामित्तंतिस्वस्वामिसम्बन्धमात्रं महयरत्तं' महत्तरत्वं तदाश्रितजनापेक्षया महत्तमता 'आणाईसरसेणावच्चं आज्ञेश्वर-आज्ञाप्रधानो यः सेनापति-सैन्यनायकः तस्य भावः कर्म वा आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारेमाणे'त्ति अन्यैः कारयन् 'पालेमाणे'त्ति स्वयमेव पालयन्निति, 'महयाऽऽहयनट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं' महता रवेणेति योगः।
आहयत्ति-आख्यानकप्रतिबद्धं अहतं वा-अव्यवच्छिन्नं आहतं वा-आस्फालितं यन्नाटयं नाटकंतत्र यद्गीतंच-गेयं वादितंच-वाद्यतत्तथा तथा तन्त्रीच-वीणातलतालाश्चहस्तास्फोटरवाः तला वा-हस्ताः ताला:-कंशिकाः तुडियत्ति-शेषतूर्याणि च घनमृदङ्गश्चमेघध्वनिर्मद्दलः पटुप्रवादितो--दक्षपुरुषास्फालित इति कर्मधारयगर्भो द्वन्द्वः, ततश्च एतेषां यो रवः स तथा तेन।
मू. (३२-वर्तते) तएणं से कूणिए रायाभंभसारपुत्ते नयनमालासहस्सेहिं पेच्छिज्जमाणे २ हिअयमाला- सहस्सेहिं अभिनंदिजमाणे २ मनोरहमालासहस्सेहिं विच्छिप्पमाणे २ वयणमालासहस्सेहिं अभिथुव्वमाणे २ कतिसोहग्गगुणेहिं पत्थिजमाणेर बहूणं नरणनरिसहस्साणं दाहिणहत्येणं अंजलिमालासहस्साई पडिच्छमाणे २ मंजुमंजुणा घोसेणं पडिबुज्झमाणे २ भवनपंतिसहस्साइंसमइच्छमाणे २ चंपाए नयरीए मज्झमझेणं निग्गच्छइ २ ताजेणेव पुन्नभद्दे चेइए तेणेव उवागच्छइ २ ता।
-समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते छत्ताईए तित्थयराइसेसे पासइ पासित्ता आभिसेक हस्थिरयणंठवेइ ठवित्ता आभिसेक्काओ हस्थिरयणाओ पचोरुहइ आभिसेक्काओरत्ता अवहट्टु पंच रायककुहाई, तंजहा
-खग्गंछत उप्फेसंवाहणाओवालवीअणं, जेणेव समणे भगवंमहावीरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छति, तंजहा
सचित्ताणं दव्वाणं विउसरणयाए १ अचित्ताणं दव्वाणं अविउसरणयाएरएगसाडियं उत्तरासंगकरणेणं ३ चक्खुफासे अंजलिपग्गहेणं ४ मनसो एगत्तभावकरणेणं ५ समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेत्ता वंदति नमसति वंदित्ता नमंसित्ता तिविहाए पञ्जुवासणाए पजुवासइ, तंजहा___ -काइयाएवाइयाए मानसियाए, काइवाए ताव संकुइअग्गहत्यपाएसुस्सूसमाणे नमसमाणे अभिमुहे विनएणं पंजलिउडे पजुवासइ, वाइयाए जं जं भगवं वागरेइ।
एवमेअंभंते ! तहमेयं भंते ! अवितहमेयं भंते ! असंदिद्धमेअंभंते ! इच्छिअमेअंभंते! पडिच्छिअमेअंभंते! इच्छियपडिच्छियमेअंभंते! सेजहेयं तु वदह अपडिकूलमाणे पञ्जुवासति, माणसियाए महया संवेगंजणइत्ता तिव्वधम्मानुरागरत्तो पज्जुवासइ ॥
वृ. 'नयनमालासहस्सेहिं तिनयनमालाः श्रेणिस्थितजननेत्रपतयः तासां यानि सहस्पणि तानि तथा तैः, 'हिययमालासहस्सेहिं अभिनंदिज्जमाणे'त्ति जनमनःसहन समृद्धिमुपनीयमानो जय जीवनन्देत्यादिपर्यालोचनादिति भावः, 'उन्नइज्जमाणे'त्ति कवचिदृश्यते,तत्र उन्नतिं क्रियमाण[810

Page #87

१४६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३२
उन्नतिं प्राप्यमाण इति 'मनोरहमालासहस्सेहिं विच्छिप्पमाणे एतस्य वासे वत्स्याम इत्यादिभिर्जनविकल्पैः विशेषेण स्पृश्यमान इत्यर्थ :'वयणमालासहस्सेहिं अभिथुव्वमाणे'त्ति व्यक्त।
___ कंतिसोभग्गगुणेहिं पत्थिजमाणे २ कान्त्यादिगुणैर्हेतुभूतैःप्रार्थ्यमानो-भर्तृतया स्वामितया वाजनेनाभिलष्यमाणः ‘मंजुमंजुणा घोसेण पडिपुच्छमाणे' मझुमक्षुना-अतिकोमलेन घोषेणस्वरेणप्रतिपृच्छन्-प्रश्नयन्प्रणमतः स्वरूपादिवाता पडिबुज्झमाणोतिपाठान्तरेप्रतिबुद्धयमानो जाग्रद्, अप्रचलायमान इत्यर्थः, 'अपडिबुज्झमाणेत्ति पाठान्तरं, तत्राप्रत्यूह्यमानः-अनपहियमाणमानस इत्यर्थः समइच्छमाणे'त्तिसमतिगच्छन्नतिक्रामन्नित्यर्थः, वाचनान्तरेत्वेवं तंतीतलतालतुडियगीयवाइयरवेणं' व्यक्तमेव, किंविधेन रवेणेत्याह।
___ मधुरेण, अत एव ‘मनहरेणं' तथा 'जयसढुग्घोसविसएणं मझुमझुणा घोसेणंति जयेति शब्दस्याभिधानस्य उद्घोषः-उद्घोषणं विशदं स्पष्टं यत्र सतथा तेन, म मञ्जुना-कोमलेन घोषेण ध्वनिना 'अपडिबुझमाणे'त्ति प्राग्वत्, 'कंदरगिरिविवरकुहरगिरिवरपासादुद्धघणभवणदेवकुलसिंघाडगतिगचउकचच्चरआरामुजाणकाणणसभापवापदेसदेसभागे' कन्दराणि-दों गिरीणां विवरकुहराणि-गुहाः पर्वतान्तराणिवा गिरिवराः-प्रधानपर्वताःप्रासादाः-सप्तभूमिकादयः ऊर्ध्वधनभवनानि-उच्चाविरलगेहानिदेवकुलानि-प्रतीतानि शृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वराणि प्राग्वत् आरामाः-पुष्पजाति प्रधानाः वनषण्डाः उद्यानानि-पुष्पादिमदृक्षयुक्तानि काननानि-नगराद् दूरवर्तीनि सभा--आस्थायिकाः प्रपा-जलदानस्थानम् एतेषांये प्रदेशदेशरूपा भागास्ते तथा तान्, -
__ -तत्र प्रदेशा-लघुतरा भागा देशास्तु-महत्तराः, पडिसद्द (डिंसुआ)'सयसहस्ससंकुलं करेंति' प्राकृतत्वेन बहुवचनार्थे एकवचनमत्र, ततः प्रतिशब्दलक्षसङ्कुलान् कुर्वन् कूणिको निर्गच्छतीति सम्बन्धः, तथा 'हयहेसियहत्थिगुलुगुलाइयरहघणघणसद्दमीसएणं महया कलकलरवेणं जनस्स महुरेण पूरयते' इत्यत्र नभ इत्यनेन सम्बन्धः, प्रदेशदेशभागान् वेत्यनेन, 'सुगंधवरकुसुम-चुण्णउविद्धवासरेणुकविलं नभं करेंते' सुगन्धीनां वरकुसुमानां चूर्णानां च उव्विद्धः-ऊर्ध्व गतो यो वासरेणुः-वासकं रजः तेन यत्कपिलं तत्तथा 'नभंति नभ आकाशं कुर्वन्, 'कालागुरु- कुंदुरुक्कतुरुक्कधूवनिवहेण जीवलोगमिव वासयंते' जीवलोकं वासयन्निव, शेषं प्राग्वत्, 'समंतओ खुभियचक्कवालं' सर्वतः क्षुभितानि चक्रवालानि-जनमण्डलानि यत्र निर्गमने तत्तथा तद्यथा भवतीत्येवं निर्गच्छतीत्येवं सम्बन्धः।
तथा 'पउरजणबालवुड्पमुइयतुरियपहावियविउलाउलबोलबहुलंन करेंते प्रचुरजनाश्च अथवा पौरजनाश्च बालवृद्धाश्च ये प्रमुदितास्त्वरितप्रधाविताश्च शीघ्रं गच्छन्तस्तेषां व्याकुलाकुलानाम्-अतिव्याकुलानांयोबोलः सबहुलोयत्रतत्तथा तदेवम्भूतंनभः कुर्वन्निति । अथाधिकृतवाचनाऽनुश्रीयते-'अदूरसामंते' अनिकटासन्ने उचिते देशे इत्यर्थः।
"ठवेइ'त्ति स्थिरीकरोति ‘अवहट्टत्तिअपहृत्य-परित्यज्य रायककुहाई तिनृपचिह्नानि 'उप्फेस'तिमुकुटं 'वालवीयणियं तिचामरं सचित्ताणंदव्वाणंविउसरणयाए'तिपुष्पादिसचेतनद्रव्यत्यागेन 'अचित्ताणंदव्वाणं अविउसरणयाए'त्ति वस्त्राभरणाद्यचेतनद्रव्याणामत्यजनेन ।
'चक्खुफासे'त्तिभगवति घष्टिपाते 'हस्थिक्खंधविट्ठभणयाए'त्तिवाचनान्तरं, तत्र हस्तिलक्षणो यः स्कन्धः-पुद्गलसञ्चयस्तस्य या दिएम्भना-स्थापना सा तथा तया, 'तिक्खुत्तो'त्ति

Page #88

मूलं-३२
१४७ त्रिकृत्वःत्रीन् वारानित्यर्थ आयाहिणंपयाहिणं'तिआदक्षिणात्-दक्षिणपाश्र्वादारभ्य प्रदक्षिणोदक्षिणपार्श्ववर्तीयः सआदक्षिणप्रदक्षिणस्तंकरोति, दक्षिणपार्श्वतम्राम्यतीत्यर्थ 'वंदईत्यादिप्राग्वत् ।।
म. (३३) तए णं ताओ सुभहाप्पमुहाओ देवीओ अंतो अंतेउरंसि बहायाओ जाव पायच्छित्ताओ सव्वालंकारविभूसियाओ बहूहिं खुजाहिं चेलाहिं वामणीहिं वडभीहिं बब्बरीहिं पयाउसियाहिं जोणिआहिं पण्हविआहिं इसिगिणिआहिं वासिइणिआहिलासियाहिं लउसियाहिं सिंहलीहिं इमीलीहिं आरबीहिं पुलंदीहिं पक्कणीहिं बहलीहिं मुरुंडीहिं सबरियाहिं पारसीहिं नानादेसीविदेसपरिमंडिआहिं इंगियचिंतियपत्थियविजाणियाहिं सदेसनेवस्थग्गहियवेसाहिं।
चेडियाचक्कवालवरिसधरकंचुइजमहत्तरगवंदपरिक्खित्ताओ अंतेउराओ निग्गच्छति अंतेउराओ निग्गच्छित्ता जेणेव पाडिएकजाणाइं तेणेव उवागच्छन्ति उवागच्छित्ता पाडिएक्कपाडिएक्कइंजत्ताभिमुहाई जुत्ताई जाणाइंदुरूहति दुरूहित्ता निअगपरिआल सद्धिं संपरिबुडाओ चंपाए नयरीए मज्झमझेणं निग्गच्छंति निग्गच्छित्ता जेणेव पुन्नभद्दे चेइए तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता
--समणस्स भगवओमहावीरस्सअदूरसामंते छत्तादिए तित्थयरातिसेसे पासंति पासित्ता पाडिएकपाडिएकाइं जाणाई ठवंति ठवित्ता जाणेहितो पचोरुहंत जाणेहितो पचोरुहित्ता बहूहिं खुजाहिं जाव परिक्खित्ताओ
-जेणेव समणेभगवंमहावीरे तेणेव उवागच्छति तेणेव उवागच्छितासमणंभगवंमहावीरं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छंति, तंजहा-सचित्ताणंदव्वाणंविउसरणयाए अचित्ताणंदवाणं अविउसरणयाए विणओणताए गायलट्ठीए चक्खुप्फासे अंजलिपग्गहेणं मनसो एगत्तकरणेणं
समणंभगवंमहावीरंतिक्खुत्तो आयाहिणंपयाहिणंकरति वंदति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता कूणियरायपुरओकह ठिइयाओचेव सपरिवाराओअभिमुहाओविनएणपंजलिउडाओपजुवासंति - वृ. 'सुभद्दाप्पमुहाओ'त्ति सुभद्राप्रमुखाः, धारिण्याः सुभद्रेतिनामान्तरं सम्भाव्यते, तेनेस्थं निर्देशः, कवचिद्धारिणीप्पमुहाओ इत्येतदेव दृश्यते, अंतो अंतेउरंसिण्हायाओ'त्ति अन्तः-मध्ये अन्तःपुरस्येत्यर्थ, वाचनान्तरं पुनः सुगममेव, नवरं 'वाहुयसुभयसोवस्थियबद्धमाणपुस्समाण वजयविजयमंगलसएहिं अभिथुव्वमामीओ' व्याहतं सुभगं येषां ते व्याहृतसुभगास्ते च ते सौवस्तिकाश्च-स्वस्तिवादका इति समासः ।
तेचबद्धमानाः कृताभिमानाः पूष्यमानवाश्च-मागधा इतिद्वन्द्वस्तेषांयानिजयविजयेत्यादिकानि मङ्गलशतानितानि तथा तैः, कप्पायछेवायरियरइयसिरसाओ' कल्पाकेन-शिरोजबन्धकल्पज्ञेन छेकेन-निपुणेनाऽऽचार्येण-अन्तःपुरोचितशिल्पिना रचितानि शिरांति- उपचारात् शिरोजबन्धनानि यासां तास्तथा, 'महया गंधद्धणि मुयंतीओ' महतीं गन्धध्राणिं मुञ्चन्त्यः, अथाधिकृतवाचना।
____ 'खुजाहिति कुब्जिकाभिः 'चेलाहिं, ति चेटिकाभिः अनार्यदशोत्पन्नाभिर्वा युक्ता इति गम्यं, 'वामणीहिं' अत्यन्तहस्वदेहाभिहस्वोन्नतह्वदयकोष्टाभिर्वा वडभियाहिंति वटभिकाभिः र्वक्राधः कायाभिः 'बब्बरीहंति बर्बराभिधानानार्यदेशोत्पन्नाभिः, एवमन्यान्यपिषोडशपदानि, 'नानादेसीहिं' नानाजनपदजाताभि, 'विदेशपरिमंडियाहिं विदेशः परिमण्डितोयकाभिस्तास्तथा 'विदेसपरि-पिंडियाहिंति वाचनान्तरं ।

Page #89

१४८
औपपातिकउपासूत्रम्-३३ तत्र विदेशे परिपिण्डिता-मिलिता यास्तास्तथाताभि, इंगियचिंतियपत्थियवियाणियाहिं' इङ्गितेन चेष्टितेन चिन्तितं प्रार्थितं च वस्तु जानन्ति यास्तास्तथा, पाठान्तरे 'इंगियचिंतियपत्थियमनोगतवियाणियाहिं' इङ्गितेन चिन्तितप्रार्थिते मनोगते-मनसि वर्तमाने वचनादिनाऽनुपदेशित विजानन्ति यास्तास्तथा ताभिः, “सदेसणेवत्थगहियवेसाहिं' स्वदेशनेपथ्यमिव गृहीतो वेषो यकाभिस्तास्तथा ताभिः।
तथा 'चेडियाचक्कवालपरिसधरकंचुइज्जमहत्तरवंदपरिक्खित्ताओ' वर्षधराः-वर्द्धितकाः कञ्चुकिनस्तदितरे च ये महत्तरा--अन्तःपुररक्षकास्तेषां यद्वन्दं तेन परिक्षिप्ता यास्तास्तथा, 'नियगपरियाल सद्धिं संपरिवुडाओ'त्ति निजकपरिवारेण लुप्ततृतीयैकवचनदर्शनात् साधु-सह संपरिवृताः-तेनैव परिवेष्टिताः “ठियाउ चेव'त्ति ऊर्ध्वस्थिता एवेति ॥
मू. (३४)तएणं समणे भगवं महावीरे कूणिअस्सभंभसारपुत्तस्स सुभद्दाप्यमुहाणं देवीणं तीसे अमहतिमहालियाए परिसाएइसीपरिसाए मुणिपरिसाएजइपरिसाए देवपरिसाए अनेगसयाए अनेगसयवंदाए अनेगसयवंदपरिवाराए ओहबले अइबले महब्बले
-अपरिभिअबलवीरियतेयमाहप्पकंतिजुत्ते सारयनवत्थनियमहुरगंभीरकोंचनिग्योसदुंदुभिस्सरे उरेवित्थडाए कंठेऽवट्टियाए सिरे समाइण्णाए अगरलाए अमम्ममाए सव्वक्खरसण्णिवाइयाए पुन्नरत्ताए सव्वभासाणुगामिणीए सरस्सइए जोयणणीहारिणा सरेणं अद्धमागहाए भासाए भासति अरिहा धम्म परिकहेइ।
वृ. 'तीसे य महइमहालियाए' तस्याश्च महातिमहत्याः, गुरुकाणां मध्येऽतिगुरुकाया इत्यर्थ, ‘इसिपरिसाए त्ति पश्यन्तीति ऋषयस्तएवपरिषत्-परिवारः ऋषिपरिषत्तस्या अतिशयज्ञानिसाधूनामित्यर्थः, धर्म कथयतीति योगः, 'मुनिपरिसाए' मौनवत्साधूनां वाचंयमसाधूनामित्यर्थः, 'जइपरिसाए'त्ति यतन्ते चारित्रं प्रति प्रयता भवन्तीति यतयस्तत्परिषदश्चरणोधतसाधूनामित्यर्थः, 'अनेगसयवंदाए'त्ति अनेकानि शतप्रमाणानि वृन्दानि यस्यां सा तथा तस्याः, 'अनेगसय-वंदपरियालाएं अनेकशतमानानि यानि वृन्दानि तानि परिवारोयस्याः सा तथा तस्या।
किम्भूतो भगवानित्याह-'ओहबले'त्ति अव्यवच्छिन्नबलः 'अइबले'त्ति अतिशयबलः 'महब्बले त्ति प्रशस्तबलः 'अपरिमियबलवीरियतेयमाहप्पकंतिजुत्ते अपरिमितानि अनन्तानि यानि बलादीनि तैर्युक्तो यः स तथा, तत्र बलं-शारीरः प्राणः वीर्-जीवप्रभवं तेजो-दीप्तिः महास्यं-महानुभावता कान्ति-काम्यता, 'सारयनवत्थणियमहुरगंभीरकुंचनिग्धोसदुंदुभिस्सरे' शारदं-शरत्कालीनं यन्नवस्तनितं-मेघध्वनितं तदिवमधुरो गम्भीरश्च कौञ्चनिर्घोषवच्च दुन्दुभेरिव च स्वरो यस्य स तथा, किम्भूतया कथया धर्मं कथयतीत्याह
'उरेवित्थडाए' उरसि विस्तृतया उरसो विस्तीर्णत्वात्, सरस्वत्येतियोगः, कंठेऽवष्टियाए गलविवरस्य वर्तुलत्वात् 'सिरे समाइण्णाए' मूर्धनि सङ्कीर्णया आयामस्य मूर्जा स्खलितत्वात् 'अगरलाए तिसुविभक्ताक्षरतया 'अमम्मणाए'त्ति अनपखञ्चयमानतया सव्वक्खरसन्निवाइयाए' सुव्यक्तः अक्षरसन्निपातो-वर्णसंयोगोयस्यांसा तथा तया 'पुण्णरत्ताएत्ति पूर्णाच स्वरकलाभिः रक्ता च-गेयरागानुरक्ता या सा तथा तया, कवचिदिदं विशेषणद्वयं-'फुडविसयमहरगंभीरगाहियाए' स्फुटविशदा अत्यन्तव्यक्ताक्षरा स्फुटविषया वा-स्फुटार्थामधुरा-कोमला गम्भीरामहती ग्राहिका-अक्लेशेनार्थबोधिका, एतेषां कर्मधारयोऽतस्तया, सव्वकखरसण्णिवाइयाए'

Page #90

मूल-३४
१४९
सर्वाक्ष- रामां सन्निपातः-अवतारो यस्यामस्ति सर्वे वाऽक्षरसन्निपाताः-संयोगाः सन्ति यस्यां सासर्वाक्षर-सन्निपातिका तया, 'सरस्सइए' वाण्या जोयणणीहारिणा' योजनातिक्रमिणास्वरेण
–'अद्धमागहाए भासाए'त्ति रसोर्लसौमागध्या'मित्यादियन्मागधभाषालक्षणंतेनापरिपूर्णा प्राकृतभाषालक्षणबहुला अर्द्धमागधीत्युच्यते।
मू. (३४-वर्तते) तेसिं सव्वेसिं आरियमनारियाणं अगिलाए धम्ममाइक्खइ, साऽवियणं अद्धमागहा भासा तेसिं सब्वेसिं आरियमनारियाणं अप्पणोसभासाए परिणामेणंपरिणमइ, तंजहा
-अस्थि लोए अस्थि अलोए एवं जीवा अजीवा बंधे मोक्खे पुन्ने पावे आसवे संवरे वेयणा निजरा
-अरिहंता चक्कयट्टीबलदेवा वासुदेवानरका नेरइयातिरिक्खजोणिआतिरिक्खजोणिणीओ माया पिया रिसओ देवा देवलोआ सिद्धी सिद्धा परिनिव्वाणं परिनिबुया
-अस्थि पाणाइवाए मुसावाए अदिन्नादाणे मेहुणे परिग्गहे अस्थि कोहे माने माया लोभे जाव मिच्छादसणसल्ले।
वृ.'आरियमनारियाणं तिआदिशोत्पन्नतदितरनराणाम् 'अप्पणो सभासाए परिणामेणं परिणमइत्ति आर्यादीनामात्मनस्तत्सम्बन्धिजीवस्य स्वभाषाया-निजभाषायाः सम्बन्धिना परिणामेन-स्वरूपेण परिणमति-वर्तते ।
याशं धर्मं कथयति तद्दर्शनार्थमाह-'तंजहे त्यादि, अस्थि लोए इत्यादि कल्लाणपावए' इत्येतदन्तं, सुगम, नवरं लोकः-पञ्चास्तिकायमयः अलोकः-केवलाकाशरूपः, अनयोश्चास्तित्वाभिधानं शून्यवादनिरासार्थ, तन्निरासोपपत्तिश्च ग्रन्थान्तरागम्या, एवं प्रायेणोत्तरत्रापि, 'अस्थि जीवा' अस्तीति क्रियावधनप्रतिरूपको निपातो बहुवनार्थो द्रष्टव्यः, इदं च लोकायतमतनिषेधार्थमुक्तम्, 'अस्थिअजीव'त्ति पुरुषाद्वैतादिवादनिषेधार्थम्, 'अस्थि बंधे अस्थि मोक्खे'त्ति बन्धः कर्मणा जीवस्य मोक्षः-सकलकर्मवियोगः तस्यैव, एतच द्वयं "संसरति बध्यते मुच्यतेच नानाश्रया प्रकृतिरेव, नात्मे" त्येवंविधसामयमतनिषेधार्थमिति।।
'अस्थि पुन्ने अस्थि पावे'त्ति पापमेवापचीयमानमुपचीयमानं च सुखदुःखनिबन्धनं न पुण्यं कर्मास्ति, पुण्यमेव चोपचीयमानमपचीयमानं च सुखदुःखहेतुर्न पापमस्ता त्येवंकिधवादनिरासार्थमुक्तं जगद्वैचित्र्यनिबन्धनकेवलस्वभाववादनिरासार्थवा, अस्थि आसवेअस्थि संवरे' कर्मबन्धहेतुराश्रवः आश्रवनिरोधः संवरः, एतच बन्धमोक्षयोर्निष्कारण-त्वप्रतिषेधार्थं वीर्यप्राधान्यख्यापनार्थं वा, 'अस्थि वेयणा अस्थि निजरा' वेदना-कर्मणोऽनुभवनं पीडा वा निर्जरा देशतः कर्मक्षयः।
एतच्च 'नाभुक्तं क्षीयते कर्मे' त्येतत्प्रतिपादनार्थम्, अर्हदादिचतुष्कसत्ताभिधानं तु तभुवनातिशायित्वमश्रद्दधतां तच्छ्रद्धोत्पादनार्थं, नरकनैरयिकास्तित्वप्रतिपादनं च प्रमाणाग्राह्यत्वात्ते न सन्तीति मतनिषेधार्थं, तिर्यगाद्यस्तित्वप्रतिपादनं तु प्रत्यक्षप्रमाणस्य भ्रान्तत्वात् कुवासनाजन्योऽयं तिर्यगादिप्रतिभासो न तत्सत्तानिबन्धन इति ये मन्यन्ते तन्मतनिषेधार्थ, मातापितृसत्ताभिधानं तु ये मन्यन्ते-योऽयं मातापितृव्यपदेशः स जनकत्वकृतो जनकत्वाच यूकाकृमिगण्डोलकादीनप्याश्रित्य स स्यात्, न चैवं, तस्मान्न वास्तवो मातापितृव्यवहार इति, तन्मतनिरासार्थं, निरासश्च जनकत्वे समानेऽप्युपकारित्वकृतस्तद्वयपदेश इति, तथा ये मन्यन्ते

Page #91

१५०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३४
अतीन्द्रियार्थद्रष्टारो न सम्भवन्ति
__-रागादिमत्वात्पुरुषाणाम्, अस्मदादिवदितितन्मतनिरासार्थमृषिसत्ताभिधानं, तन्निरासश्च चन्द्रोपरागादिज्ञानामविसंवाददर्शनादिति, देवाद्यस्तिताभिधानं च ये मन्यन्ते-न सन्ति देवादयोऽप्रत्यक्षत्वात्, तन्मतव्युदासार्थं, तत्र सिद्धि-ईषयाग्भारा निष्ठितार्थतावा सिद्धास्तुतद्वन्तः परिनिर्वाणं-कर्मकृतसन्तापोपशान्त्या सुस्थत्वं परिनिर्वृतास्तु-तद्वन्तः, तथा ये मन्यन्तेप्राणातिपातादयो न बन्धमोक्षहेतवो भवन्ति, बन्धनीयस्य मोचनीयस्य च जीवस्याभावात्, तन्मतनिषेधार्थम् 'अस्थि पाणाइवाए' इत्याधुक्तं ।।
केवलमत्र सूत्रे बन्धमोक्षहेतुरिति वाक्यशेषाश्यः, इह च यावत्करणादिदं श्यं–'पेजे दोसेकलहेअमक्खाणे पेसुन्नेपरपरिवाए अरइरईमायामोसे तितत्रपेजेत्ति-प्रेमानभिव्यक्तमायालोभव्यक्तिकमभिष्वङ्गमानं 'दोसे'त्ति द्वेषः अनभिव्यक्तक्रोधमानव्यक्तिकमप्रीतिमात्रं कलहोराटि अभ्याख्यानम्-असदोषारोपणं पैशुन्यं-प्रच्छन्नं सदोषाविष्करणं परपरिवादो-विप्रकीर्ण परेषां गुणदोषवचनम् 'अरइरइत्ति अरति-अरतिमोहनीयोदयाचित्तोद्वेगस्तत्फला रति-विषयेषु मोहनीयाञ्चित्ताभिरति अरतिरति ।
'मायामोसित्तितृतीयकषायद्वितीयाश्रवयोः संयोगः, अनेन च सर्वसंयोगा उपलक्षिताः, अथवा वेषान्तरभाषान्तरकरणेन यत्परवञ्चनं तन्मायामृषावाद इति, 'मिच्छादसणसल्ले त्ति मिथ्यादर्शनं शल्यमिव विविधव्यथानिबन्धनत्वात् मिथ्यादर्शनशल्यं ।
मू. (३४-वर्तते) अत्थि पाणाइवायवेरमणे मुसावायवेरमणे अदिन्नादाणवेरमणे मेहुणवेरमणे परिग्गहवेरमणे जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे सव्वं अस्थिभावं अस्थित्ति वयति, सव्वं नस्थिभावं नस्थित्ति वयति
-सुचिण्णा कम्मा सुचिण्णफला भवंति, दुचिण्णा कम्मा दुचिण्णफला भवंति, फुसइ पुन्नपावे, पञ्चायति जीवा, सफले कल्लाणपावए।
धम्ममाइक्खइ-इणमेव निग्गंथे पावयणे सच्चे अनुत्तरे केवलए संसुद्धे पडिपुन्ने नेआउए सल्लकत्तणेसिद्धिमग्गे मुत्तिमग्गेनिव्वाणमग्गेनिजाणमग्गेअवितहमविसंधिसव्वदुक्खप्पहीणमग्गे इहलिआ जीवा सिझंति बुझंति मुचंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करंति।।
कृ. पाणाइवायवेरमणे' इत्यादौ तु तत्सत्ताभिधानम् अप्रमादस्य सर्वथा कर्तुमशक्यत्वेन तदसम्भव इत्येतन्मतनिषेधार्थं, किंबहुना?-'सब्बमस्थिभावं'ति अस्तीतिक्रयायुक्तो भावोऽस्तिभावस्तं, नास्तीतिविवक्षानिबन्धनभूतो भावो नास्तिभावोऽतस्तं, 'सुचिण्णाकम्मत्तिसुचरितानि तपःप्रभृतीनि कर्माणि-क्रियाः 'सुचिण्णफल'त्ति सुचरितं-सुचरितहेतुकत्वात् पुण्यकर्मबन्धादि तदेव फलं येषां तानि तथा, शुभफलानीत्यर्थ, न निष्फलानि नाप्यशुभफलानीति हृदयम्, एवं विपर्ययवाक्यमपि, ततश्च ‘फुसइ पुन्नपावे' बध्नाति जीवः शुभाशुभं कर्म सुचरितेतरक्रियाभिः, ततः ‘पञ्चायंति'त्ति जीवाः प्रत्याजायन्ते-उत्पद्यन्ते, न पुनः भस्मीभूतस्य शान्तस्य, पुनरागमनं कुत?' इत्येतदेव नास्तिकवचनं सत्यं, ततश्चोत्पत्तौ सत्यां ‘सफले कल्लाणपावए' सौभाग्यादीतरनिबन्धनत्वात् फलवच्छुभाशुभं कर्मेति । प्रकारान्तरेण भगवतो धर्मप्ररूपणां दर्शयन्नाह'धम्ममाइक्खइ इत्यादि पडिरूवे इत्येतदन्तम्', इदं च व्यक्तं, नवरम् इदमेव प्रत्यक्षं 'निग्गंथे पावयणे नैर्ग्रन्थं प्रवचन-जिनशासनं 'सच्चे सद्भयो हितम् अनुत्तरे' नेतःप्रधानतरमन्यदस्तीत्यर्थः

Page #92

मूलं-३४
१५१ 'केवले' अद्वितीयं केवलिप्रतीतं वा अनन्तं वा अनन्तार्थविषयत्वात्।
___ 'पडिपुन्ने प्रतिपूर्णमल्पग्रन्थत्वादिभि प्रवचनगुणैः 'संशुद्धे' कषादिभि सुद्धं सुवर्णमिव निर्दोष गुणपूर्णत्वात् 'नेयाउए' नैयायिकं-न्यायानुगतं प्रमाणाबाधितमित्यर्थ, 'सल्लकत्तणे' मायादिशल्यकर्तनं, तद्भावितानां हिभावशल्यानि व्यवच्छेदमायान्तीति 'सिद्धिमग्गे' निष्ठितार्थत्वोपायः ‘मुत्तिमग्गे मुक्तेः-सकलकर्मवियोगस्य हेतुः अथवा मुक्ति-निर्लोभता मार्गो यस्य प्राप्तेः तन्मुक्तिमार्ग 'निजाणमग्गे' निर्याणस्य-अनावृत्तिकगमनस्य मार्गो-हेतुः । ____ निब्वाणमग्गे निर्वाणस्य-सकलसन्तापरहितस्य पन्थाः अवितहं सद्भूतार्थं अविसंधि' अविरुद्धपूर्वापरघट्टनं 'सव्वदुक्खप्पहीणमग्गे' सकलदुःखप्रक्षयस्य पन्थाः अथवा सर्वाणि दुःखानि प्रहीणानि यत्र सन्ति स तथा स मार्ग-शुद्धिर्यत्र तत्तथा। ___'अत एव इहलिया जीवा सिझंति' विशेषतः सिद्धिगमनयोग्या भवन्ति अणिमादिमहासिद्धिप्राप्ता वा भवन्ति 'बुझंति' केवलज्ञानप्राप्तया 'मुन्नति' भवोपग्राहिकर्माशापगमात् 'परिनिब्वायंति' कर्मकृतसकलसन्तापविरहात्, किमुक्तं भवतीत्यत आह–'सव्वदुक्खाणमंतं करेंति'
मू. (३४-वति) एगच्चा पुणएगेभयंतारो पुब्बकम्मावसेसेणं अन्नयरेसुदेवलोएसुदेवत्ताए उववत्तारो भवंति, महट्टीएसु जाव महासुक्खेसु दूरंगइएसु चिरहिईएसु, तेणं तत्थ देवा भवंति महड्डीए जाव चिरहिईआहारविराइयवच्छाजाव पभासमाणा कप्पोवगागतिकल्लाणा आगमेसिभद्दा जाव पडिरूवा, तमाइक्खइ एवं खलु चउहि ठाणेहिं जीवा नेरइअत्ताए कम्म पकरंति।
-नेरइअत्ताए कम्मं पकरेत्ता नेरइसु उववजंति, तंजहामहारंभयाए महापरिगहयाए पंचिंदियवहेणं कुणिमाहारेणं।
एवं एएणं अभिलावेणं तिरिक्खजोणिएसु माइल्लयाए निअडिल्लयाए अलिअवयणेणं उक्कचणयाएवंचणयाए, मणुस्सेसुपगतिभद्दयाए पगतिविनीतताएसाणुक्कोसयाएअमच्छरियताए, देवेसु सरागसंजमेणं संजमासंजमेणं अकामनिजराए बालतवोकम्मेणं, तमाइक्खइ।
दृ. 'एगचा' एकार्चा-एका अर्चा-मनुष्यतनुर्भाविनी येषां ते तथा, ते पुनरेके केचन 'भयंतारो'त्ति भदन्ताः-कल्याणिनः भक्तारोवा-नैर्ग्रन्थप्रवचनस्य सेवयितारः पूर्वकर्मावशेषेण 'अन्नयरेसु देवलोएसुत्ति अन्यतरदेवानां मध्य इत्यर्थः, 'महड्डिएसु' इह यावत्करणादिदं
श्यं-'महजुइएसु महाबलेसु महायसेसु महानुभागेसुत्ति, व्याख्या च प्राग्वत्, 'दूरंगइएसुत्ति अच्युतान्तदेवलोकगतिकेष्वित्यर्थः 'हारविराइयवच्छा' इह यावत्करणादिदं श्यं-'कडयतुडिय/भियभुया अंगयकुंडलमट्टगंडयलकण्णपीढधारी विचित्तहत्थाभरणा ।
दिव्वेणं संघाएणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इवीए दिव्वाए जुईए दिव्वाए पभाए दिव्वाए छायाए दिव्वाए अच्चीए दिव्वेणं तेएणं दिब्बाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा' इति व्याख्या चासुरवर्णकवद्दश्या, 'कप्पोवग'त्ति कल्पोपगा-देवलोकजाः 'आगमेसिभद्द'त्ति आगमिष्यद्अनागतकालभावि भद्रं कल्याणं निर्वाणलक्षणंयेषांतेतथा, इह यावत्करणादिदंश्यं–'पासाईया दरिसणिना अभिरूव पडिरूवत्ति व्याख्या प्राग्वदेवेति, निर्ग्रन्थप्रवचनफलवक्तव्यतां निगमयन्नाह–'तमाइक्खइत्ति तप्रवचनफलमिति ।
अथ प्रकारान्तरेण धर्ममाह-“एवं खल्वित्यादि बालतवोकम्मेण मित्येतदन्तं, व्यक्तमेव, नवरं 'एव मिति वक्ष्यमाणेन प्रकारेण, खलुक्यालङ्कारे, 'कुणिमाहारेणं ति कुणिमं-मांसं,

Page #93

१५२
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-३४
'उक्कंचणयाए वंचणयाए 'त्ति उत्कञ्चनता मुग्धवञ्चनप्रवृत्तस्य समीपवर्तिदविदग्धचित्तरक्षार्थं क्षणव्यापारतयाऽवस्थानं वञ्चनता-प्रतारणं 'पगइभद्दयाए 'त्ति प्रकृतिभद्रकता स्वभावत् एवापरोपतापिता 'साणुक्कोसयाए 'त्ति सानुक्रोशता - सदयता 'तमाइक्खइ' त्ति तं धर्ममाख्यातीति धर्मकथानिगमनम् । मू. (३५)
मू. (३६)
पू. (३७)
जह नरगा गम्मंति जे नरगा जा य वेयणा नरए । सारीरमाणसाई दुखाइं तिरिक्खजोणीए । माणुस्सं च अनिच्चं वाहिजरामरणवेयणापउरं । देवे अ देवलोए देविड्ढि देवसोक्खाई ।। नरगं तिरिक्खजोणिं माणुसभावं च देवलोअं च । सिद्धे अ सिद्धवसहि छज्जीवणियं परिकहेइ । जह जीवा बज्झति मुच्चंति जह य परिकिलिस्संति । जह दुक्खाणं अंत करंति केई अपडिबद्धा ॥ अट्टदुहट्टियचित्ता जह जीवा दुक्खसागरमुविंति । जह वेरग्गमुवगया कम्मसमुग्गं बिहाडंति ॥
मू. (३८)
पू. (३९)
वृ. अथोक्तधर्मदेशनामेव सविशेषां दर्शयन्नाह - 'जह नरगा गम्मन्ती' त्यादिगाथापञ्चकं, व्यक्तं, नवरं यथा नरका गम्यन्ते तथा परिकथयतीति सर्वत्र क्रियायोगः, 'नरगं चे 'त्यादि गाथा उक्तसङ्ग्राहिकेति, तथा 'अट्टा अट्टियचित्ता' इति आर्ता - शरीरतो दुःखिता आर्तितचित्ताःशोकादिपीडिताः आर्ताद्वा-ध्यानविशेषादार्तिचित्ता इति, 'अट्टणियट्टियचित्त' त्ति पाठान्तरं तत्र आर्तेन नितरामर्दितम्-अनुगतं चित्तं येषां ते तथा, 'अदुहट्टियचित्ते' त्ति वा आर्तेन दुःखार्दितं चित्तं येषां ते तथा ।
मू. (४०) जहा रागेण कडाणं कम्माणं पावगो फलविवागो जह य परिहीणकम्मा सिद्धा सिद्धालयमुविति, तमेव धम्मं दुविहं आइक्खड़, तंजहा - अगारधम्मं अनगारधम्मं च ।
अनगारधम्मो ताव इह खलु सव्वओ सव्वत्ताए मुंडे भवित्ता अगारातो अनगारियं पव्वयइ सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं मुसावाय० अदिन्नादाण० मेहुण० परिग्गह० राईभोयणाउ वेरमणं अयमाउसो ! अनगारसामइए धम्मे पन्नत्ते ।
एअस्स धम्मस्स सिक्खाए उबठ्ठिए निग्गंथे वा निग्गंधी वा विहरमाणे आणाए आराहए भवति ।
वृ. वाचनान्तरे गाथाः क्रमान्तरेणाधीयन्ते, तदन्ते च ' एवं खलु जीवा निस्सीले' त्याद्यधीयते, तत्र शीलं - महाव्रतरूपं समाधानमात्रं वा 'निव्वय'त्ति व्रतानि - अनुव्रतानि 'निग्गुण 'त्ति गुणा - गुणव्रतानि 'निम्मेर'त्ति निर्मर्यादा मर्यादा च-गम्यागम्यादिव्यवसथा 'निप्पञ्चक्खाणपोसहोववासा' तत्र प्रत्याख्यानं - पौरुष्यादि पौषधः - अष्टम्यादिपर्वदिनं तत्रोपवसनं पौषधोपवासः, 'अक्कोह' त्ति क्रोधोदयाभावात् 'निक्कहा' उदयप्राप्तक्रधस्य विफलताकरणात्, अत एव 'छीनक्कहा' क्षपितक्रोधाः एवं मानाद्यभिलापका अपि 'अनुपुव्वेणं' अनमिच्छमीसम्म मित्यादिना क्रमेण । अथाधिकृत वाचना - 'इह खलु' इहैव मर्त्यलोके 'सव्वओ सव्वत्ताए' त्ति सर्वतो द्रव्यतो भावतश्चेत्यर्थ, सर्वात्मना – सर्वान् क्रोधादीनात्मपरिणामानाश्रित्येत्यर्थः, एते च मुण्डो भूत्वेत्यस्य

Page #94

मूलं - ४०
१५३
विशेषणे अनगारितां प्रव्रजितस्येत्येतस्य वा, 'अयमाउसो' त्ति अयमायुष्मन् ! 'अनगारसाइए' त्ति अनगाराणां समये-समाचारे सिद्धान्ते वा भवो अनगारसामयिकः अनगारसामायिकं वा 'सिक्खाए' शिक्षायाम् अभ्यासे 'आणाए त्ति आज्ञया विहरन् आराधको भवति ज्ञानादिनाम्, अथवा आज्ञाया- जिनोपदेशस्याराधको भवतीति ।
यू. (४० - वर्तते) अगारधम्मं दुवालसविहं आइक्खइ, तंजहा - पंच अणुव्वयाई तिन्नि गुणवयाइं चत्तारि सिक्खावयाई ।
पंच अणुव्वयाई, तंजहा - थूलाओ पाणाइवाया वेरमणं धूलाओ मुसावायाओ विरमणं थूलाओ अदिन्नादाणाओ वेरमणं सदारसंतोसे इच्छापरिमाणे ।
तिन्नि गुणव्वयाइं तं जहा - अनत्थदंडवेरमणं दिसिव्वयं उवभोगपरिभोगपरिमाणं । चत्तारि सिक्खावयाई, तंजहा - सामाइअं देसावगासियं पोसहोववासे अतिहिसंयअस्स विभागे ।
अपच्छिमा मारणंति आ संलेहणाजूसणाराहणा अयमाउसो ! अगारसामइए धम्मे पन्नत्ते, धम्मस्स सिक्खाए उवडिए समणोवासए समणोवासिआ वा विहरमाणे आणाइ आराहए भवति वृ. 'अपच्छिमा मारणन्तिया संलेहणाझूसणाराहणा' अपच्छिमत्ति - अकारस्यामङ्गलपरिहारार्थत्वात्पश्चिमा-पश्चात्कालभाविनी अत एव मारणान्तिकी मरणरूपे अन्ते - अवसाने भवा मारणान्तिकी संलेखना - कायस्य तपसा कृशीकरणं तस्याः जूषणा-सेवा संलेखनाजूषणा आराधना-ज्ञानादिगुणानां विशेषतः पालना ।।
मू. (४१) तए णं सा महतिमहालिया मणूसपरिसा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हठ्ठठ्ठजावहिअया उट्ठाए उट्टेति, उट्ठाए उठ्ठित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइरत्ता वंदति नम॑सति वंदित्ता नमंसित्ता अत्थेगइआ मुंडे भवित्ता अगाराओ अनगारियं पव्वइए ।
अत्थेगइआ पंचाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइअं दुवालसविहं गिहिधम्मं पडिवण्णा, अवसेसा णं परिसा समणं भगवं महावीरं वंदति नम॑सति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी
सुअक्खाए ते भंते! निग्गंथे पावयणे एवं सुपण्णत्ते सुभासिए सुविणीए सुभाविए अनुत्तरे ते भंते! निगंधे पावयणे
—
- धम्मंणं आइक्खमाणा तुब्भे उवसमं आइक्खह, उवसमं आइक्खमाणा विवेगं आइक्खह, विवेगं आइक्खमाणा वेरमणं आइक्खह, वेरमणं आइक्खमाणा अकरणं पावाणं कम्माणं आइक्खह, नत्थि णं अन्ने केइ समणे वा माहणे वा जे एरिसं धम्ममाइक्खित्तए, किमंग पुण इत्तो उत्तरतरं एवं वदित्ता जामेव दिसं पाउन्भूआ तमेव दिसं पडिगया ||
वृ. 'महइमहालिया महञ्चपरिस' त्ति महातिमहती - अतिगरीयसी महत्पर्षत्-महत्त्वोपेतसभा महतां समूह इत्यर्थः, 'मणूसपरिस' त्ति तु व्यक्तमेव, 'सोच्चा निसम्म' त्ति श्रुत्वा - आकर्ण्य निशम्य - अवधार्येति 'उट्ठाए उठ्ठेइ 'त्ति उत्थया - कायस्योर्ध्वभवनेन ।
'सुयक्खाए 'त्ति सुष्ठु आख्यातं सामान्यभणनतः 'सुपन्नत्ते' सुष्ठु प्रज्ञप्तं विशेषभणनतः 'सुभासिए' सुभाषितं वचन व्यक्तितः 'सुविणीए' सुविनीतं शिष्येषु सुष्ठु विनियोजितं 'सुभाविए' सुष्ठु भावितं - तत्वभणनात् ।

Page #95

१५४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-४१
'उवसमं आइक्खह'त्ति क्रधादिनिरोधमित्यर्थ, 'विवेगं'ति बाह्यग्रन्थत्यागमित्यर्थः, 'वेरमणं'ति मनसो निवृत्तिं 'धर्मम्' उपशमादिकं ब्रूथेति हृदयं, 'नस्थि णं'ति न प्रभवति-न शक्तो भवति 'आइक्खित्तए'त्ति आख्यातुं, 'किमंगपुण'त्ति अङ्गेत्यामन्त्रणे, किं पुनरिति विशेषद्योतनार्थ, 'उत्तरतरं' प्रधानतरं 'जामेव दिसं पाउब्भूया' यस्या दिशः सकाशात् प्रकटीभूताआगतेत्यर्थः।
मू. (२) तएणं कूणिए राया भंभसारपुत्ते समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चानिसम्महतुजावहियएउठाए उट्टे उठाए उहितासमणंभगवंमहावीरं तिक्खुत्तोआयाहिणं पयाहिणं करेति २ ता बंदति नमसति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी।
सुअक्खाए ते भंते ! निग्गंथे पावयणे जाव किमंग पुण एत्तो उत्तरतरं?, एवं वदित्ता जामेव दिसंपाउन्भूए तामेव दिसंपडिगए।।
मू. (४३) तए णं ताओ सुभद्दापमुहाओ देवीओ समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मसोचानिसम्म हतुजावहिअयाओउठाएउठित्तासमणंभगवंमहावीरं तिक्खुत्तोआयाहिणं पयाहिणं करेंति र त्ता वंदति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी
-सुअक्खाए ते मंते ! णिग्गंथे पावयणे जाव किमंग पुण इत्तो उत्तरतरं?, एवं वदित्ता जामेव दिसिं पाउब्भूआओ तामेव दिसिं पडिगयाओ।
समवसरण वर्णकः समाप्तः | मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादीता औपपातिकउपासूत्रे समवसरणविषयकवर्णनस्य अभयदेवसूरि विरधिता द्रोणाचार्यशोधिता टीका परिसमाप्ता
(औपपातिक वर्णकः) मू. (४४) तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्सजेडे अंतेवासीइंदभूई नाम अनगारे गोयमसगोत्तेणं सत्तुस्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए वइरोसहनारायसंघयणे कणगपुलकनिग्यसपम्हगोरे--
-उग्गतवेदित्ततवेतत्ततवेमहातवेघोरतवेउराले घोरे घोरगुणेघोरतवस्सी घोरबंभचेरवासी उच्छूढसरीरे संखित्तविउलतेअलेस्से। .
-समणस्स भगवओ महावीरस्सअदूरसामंत उजाणू अहोसिरे झाणकोडोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति ।।
वृ. 'तेणं कालेण'मित्यादि व्यक्तं, नवरं 'सुत्तस्सेहे'त्ति स्तहस्तोच्छ्रयः, विशेषणद्वयं त्वागमसिद्धं, 'कणगपुलगनिग्यसपम्हगोरे' कनकस्य-सुवर्णस्य पुलको-लवस्तस्य योनिकषःकषपट्टे रेखालक्षणस्तथा पम्हत्ति-पद्मगर्भस्तद्वद्गौरो यः स तथा, वृद्धव्याख्या तु कनकस्य न लोहादेर्य पुलकः-सारो वर्णातिशयस्तप्रधानो यो निकषो-रेखा तस्य यत्पक्ष्म-बहुलत्वं तद्वद् यो गौरः स तथा
___-'उग्गतवे उग्रम्-अप्रघृष्यंतपोऽस्येत्युग्रतपाः 'दित्ततवे' दीप्तहुताशन इवकर्मवनदाहकत्वेन ज्वलत्तेजः तपो यस्य स तथा, 'तत्ततवे' तप्तं-तापितं तपो येन स तप्ततपाः, एवं तेन तत्तपस्तप्तं येन कर्माणिसन्ताप्यतेन तपसा स्वात्माऽपितपोरूपः सन्तापितो, यतोऽन्यस्यास्पृश्यमिव

Page #96

१५५
मूलं-४४ जातमिति, 'महातवे महातपाः प्रशस्ततपाः बृहत्तपावा 'ओराले'त्ति भीमः कथम्? -अतिकष्टं तपः कुर्वन् पार्श्ववर्तिनामल्पसत्त्वानां भयानको भवति, अपरस्त्वाह-'ओराले'त्तिउदारः-प्रधानः 'घोर त्ति घोरो-निघृणः परीषहेन्द्रियकषायाख्यानां रिपूणां विनाशे कर्तव्ये, अन्ये त्वात्मनिरपेक्ष घोरमाहुः, 'घोरगुणो' घोराः अन्यैर्दुरनुचरा गुणाः-मूलगुणादयो यस्य स तथा, 'घोरतवस्सी' घोरैस्तपोभिस्तपस्वी 'घोरबंभचेरवासी घोरं-दारुणमल्पसत्वैर्दुरनुचरत्वाद्य ब्रह्मचर्यंतत्र वस्तुं शीलं यस्य स तथा,___-'उच्छूढसरीरे' उच्छूढम्-उज्झितमिवोज्झितं शरीरं येन तत्संस्कारत्यागात् स तथा, 'संखित्तविउलतेयलेस्से' संक्षिप्ता-शरीरान्तीनाविपुलाचविस्तीर्णा अनेकयोजन-प्रमाणक्षेत्राऽऽश्रितवस्तुदहनसमर्थत्वात् तेजोलेश्याः विशिष्टतपोजन्यलब्धिविशेषप्रभवा तेजोज्वाला यस्य स तथा, 'ऊहूंजाणु शुद्धपृथिव्यासनवर्जनात् औपग्रहिकनिषद्याया अभावाच्च उत्कुटुकासनः सन्नपदिश्यते, ऊर्बे जानुनी यस्य सऊर्ध्वजानुः, 'अहोसिरे' अधोमुको नोय तिर्यग्वा निक्षिप्तदृष्टिरिति भावः, 'झाणकोट्टोवगए' ध्यानमेव कोष्ठो ध्यानकोष्ठस्तमुपगतो यः स तथा, यथा हि कोष्ठके धान्यं प्रक्षिप्तमविप्रकीर्णं भवत्येवं स भगवान् धर्मध्यानकोष्ठकम- नुप्रविश्येन्द्रियमनांस्यधिकृत्य संवृतात्मा भवतीति भावः ।
मू. (४-वर्तते) तए णं से भगवं गोअमे जायसड्ढे जायसंसए जायकोऊहल्ले उप्पन्नसड्ढे उप्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले संजायसड्ढे संजायसंसए संजायकोऊहल्लेसमुप्पन्नसडे समुप्पन्नसंसए समुप्पन्नकोऊहल्ले
-उठाए उठेइ उठाए उठित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छति तेणेव उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेति तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेत्ता वंदति नमंसति वंदित्ता नमंसित्ता नचासण्णे नाइदूरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे अभिमुहे विनएणं पंजलिउडे पञ्जुवासमाणे एवं वयासी
वृ. “जायसट्टे' जाता-प्रवृतता श्रद्धा-इच्छाऽस्येति जातश्रद्धः, कब ? -वक्ष्यमाणानां पदार्थानां तत्वपरिज्ञाने, 'जायसंसए' जातः संशयोऽस्येतिजातसंशयः, संशयस्त्वनिर्धारितार्थः ज्ञानमुभयवस्त्वंशावलम्बितया प्रवृत्तं, स त्वेवं तस्य भगवतो जातः, यथा श्रीमन्महावीरवरर्द्धमानस्वामिना प्रथमाङ्गप्रथमश्रुतस्कन्धप्रमाध्ययने प्रथमोद्देशके आत्मन उपपात उक्तः ।
सकिमसत एवात्मनः उत सतः परिणामान्तरापत्तिरूपः, 'जायकोउहल्ले जातं कुतूहलंकौतुकंयस्यसतथा, कीशमुपपातं भगवान्वक्ष्यतीत्येवंरूपजातश्रवणीत्सुक्यइत्यर्थ, 'उप्पन्नसङ्के प्रागभूता उत्पन्ना श्रद्धा यस्य स उत्पन्नश्रद्धः, अथोत्पन्नश्रद्धत्वस्य जातश्रद्धत्वस्य च कोऽर्थभेदा नकश्चिद्, अथ किमर्थंतप्रयोगः?, उच्यते, हेतुत्वप्रदर्शनार्थ, तथाहि-उत्पन्नश्रद्ध-त्वाजातश्रद्धः प्रवृत्तश्रद्ध इत्यर्थः, 'संजायसड्डे' इत्यादौ च संशब्दः प्रकर्षादिवचनः, अपरस्त्वाह-जाता श्रद्धा प्रष्टुं यस्य सजातश्रद्धः, कथं जातश्रद्धो?,यस्माजातसंशयः, कधं संशयः अजनि?, यस्मात प्राक्कुतूहलं-किंविधो नामायमुपपातो भविष्यतीत्येवंरूपमित्येष तावदवग्रहः, एवमुत्पन्नस्जातसमुत्पन्नश्रद्धादय ईहापायधारणाभेदेन वाच्या इति उपोद्घातग्रन्थो व्याख्यातः ।
मू. (४४-वर्तत) जीवेणंभंते! असंजए अविरए अप्पडिहयपच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुत्ते पावकम्मं अण्हाति? हंता अण्हाति १॥

Page #97

१५६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-४४
जीवेणंभंते! असंजअअविरअअप्पडिहयपञ्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुड एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुत्ते मोहणिजे पावकम्मं अण्हाति?, हंता अण्हाति २ ।
जीवे णं भंते ! मोहणिज्जं कम्मं वेदेमाणे किं मोहणिज्जं कम्म बंधड? वेअणिज्जं कम्म बंधइ ?, गोअमा!, मोहणिजंपि कम्मं बंधइ वेअणिजंपि कम्मं बंधति, नन्नत्य चरिममोहणिलं कम्मं वेदेमाणे वेअणिज्जं कम्मं बंधइ नो मोहणिजं कम्मं बंधइ ३।
जीवेणंभंते! असंजए अविरए अप्पडिहयपञ्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुत्ते ओसन्नतसपाणघाती कालमासे कालं किच्चा निरइएसु उववजंति?, हंता उववजंति४।
जीवे णं भंते ! असंजए अविरए अपडिहयपञ्चक्खायपावकम्मे इओ चुए पेच्चा देवे - सिआ?, गोअमा! अत्थेगइया देवे सिया अत्थेगइया नो देवे सिया।।
से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-अत्यंगइआ देवे सिआ अत्थेगइआ नो देवे सिआ?, गोयमा! जे इमे जीवा गागागरनयरनिगमरायहाणिखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसंबाहसन्निवेसेसु अकामताहाए अकामछुहाए अकामबंभचेरवासेणं अकामअण्हाणकसीयायवदंसमसगसेअजल्लमल्लपंकपरितावेणं अप्पतरो वा भुजतरो वा कालं अप्पाणं परिकिलेसंति अप्पतरो वा भुज्जतरो वा कालंअप्पाणं परिकिलेसित्ताकालमासे कालं किच्चा अन्नतरेसु वाणंतरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिंगती तहिं तेसिं ठिती तहिं तेसिं उववाए पन्नत्ते
वृ.अथाभिदित्सितोपपातस्यकर्मबन्धपूर्वकत्वात्कर्मबन्धप्ररूपणायाह-'जीवेण'मित्यादि, 'असंजयअविरयअप्पडिहयपच्चक्खायपावकम्मे' असंयतः असंयमवान् अविरतः तपसि न विशेषेण रतः, अथवा कस्मादसंयतो?, यस्मादविरतो-विरतिवर्जितः, तथा न प्रतिहतानिसम्यक्त्वप्राप्तया ह्रस्वीकृतानि प्रत्याख्यातानि च-सर्वविरतिप्रतिपत्तितः प्रतिषेधितानि पापकर्माणि-ज्ञानावरणादीनि येन स तथा, अथवा प्रतिहतानि अतीतकालकृतानि निन्दाद्वारेण प्रत्याख्यातानिअनागतकालभावीनि निवृत्तितः पापकर्माणि-प्राणातिपातादिपापक्रयायेन स तथा।
तनिषेधेनाप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, ततः पूर्वपदाभ्यां सह कर्मधारयः, अत एव 'सकिरिए' सक्रयः-कायिक्यादिक्रयायुक्तः 'असंवुडे' असंवृतः-अनिरुद्धेन्द्रियः 'एगंतदंडे' एकान्तेनैव-सर्वथैव दण्डयत्यात्मानं परं वा पापप्रवृत्तितो यः स एकान्तदण्डः, ‘एगंतबाले' सर्वथा मिथ्याष्टि, अतएव 'एगंतसुत्ते सर्वथा मिथ्यात्वनिद्रया प्रसुप्तः पापकर्म ज्ञानावरणाद्यशुभं कर्म अण्हाइ' आस्नौति-आश्रवति बनातीत्यर्थः, हन्तेति कोमलामन्त्रणे प्रत्यवधारणार्थो वा, "अण्हाइ'त्ति आस्नौत्येव बघ्नात्येवेत्युत्तरं, न ह्यसंयतादिविशेषणोजीवः कस्याञ्चिदवस्थायां कर्म न बनातीति ।
तृतीयसूत्रे नन्नत्थ चरिममोहणिजं कम्मंवेदेमाणे वेअणिनं कम्मंबंधइनो मोहणिज्जति नन्नत्यत्ति-नवरं केवलमित्यर्थः, चरममोहनीयं सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानके लोभमोहनीयसूक्ष्मकिट्टिकारूपं वेदयन् वेदनीयं बघ्नाति, अयोगिन एव वेदनीयस्याबन्धकत्वात्, न पुनर्मोहनीयं बघ्नाति, सूक्ष्मसम्परायस्य मोहनीयायुष्कवर्जानां षण्णामेव प्रकृतीनां बन्धकत्वात्, यदाह॥१॥ "सत्तविहबंधगा होति पाणिणो आउवञ्जियाणं तु।
तहसुहुमसंपराया छव्विहबंधा विणिदिवा ।।

Page #98

मूलं-४४
१५७
-मोहाउयवनाणं पयडीणं ते उबंधगा भणिया" ३ ।
अथाभिधित्सितोपपातनिरूपणा-याह-'जीवे ण' मित्यादि, व्यक्तं, नवरं 'उस्सणं'ति बाहुल्यतः ‘कालमासे कालं किच्च'त्ति मरणावसरे मरणं विधायेत्यर्थः ४ ।
'इओचुए पेच्चत्तिइतः स्थानान्मर्त्यलोकलक्षणाच्युतो-भ्रष्टः प्रेत्य' जन्मान्तरे देवः स्यात्, 'सेकेणटेणं तिअथ केन कारणेनेत्यर्थः, 'जेइमेजीवत्तिय इमे-प्रत्यक्षासन्नाः जीवाः-पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्गनुष्यलक्षणाः, ग्रामागरादयःप्राग्वत्, ‘अकामतण्हाए'त्तिअकामानां निर्जराधनभिलाषिणां सतांतृष्णा तृट्अकामतृष्णा तया, एवमन्यत्पदद्वयम्, 'अकामअण्हाणगसीयायवदंसमसगसेयजल्लमल्लपंकपरितावेणं' इह स्वेदः-प्रस्वेदो याचलगतिचेतिजल्लो-रजोमानं मल्लः-कठिनीभूतः पङ्को-मल एव स्वेदेनार्दीभूतः अस्नानादयस्तु प्रतीताः अस्नानादिभिर्य परितापः स तथा तेन ।
__ 'अप्पतरो वा भुज्जतरो वा कालं ति प्राकृतत्वेन विभक्तिपरिणामादल्पतरंवा भूयस्तरंवा कालं यावत् 'अन्नतरेसुत्ति बहूनांमध्ये एकतरेषु वाणमंतरेसुत्ति व्यन्तरेषुदेवलोकेषु-देवजनेषु मध्ये 'तहिं तेसिं गइत्ति 'तस्मिन्'-वानमन्तरदेवलोके 'तेषाम्' असंयतादिविशेषणजीवानां 'गति' गमनं 'ठिइत्ति अवस्थानम् ‘उववाओ'त्ति देवतया भवनम्।
मू. (४४-वर्तते) तेसि णं भंते ! देवाणं केवइअं कालं ठिई पन्नत्ता ?, गोअमा! दसवाससहस्साइंठिई पन्नत्ता, अस्थिणं भंते! तेसिं देवाणं इड्डी वा जुई वा जसे ति वा बले ति वा वीरिए इ वा पुरिसक्कारपरिक्कमे इवा?, हंता अस्थि।
तेणं भंते ! देवा परलोगस्साराहगा?, नो तिणठे समटठे ५॥
से जेइमेगामागरनयरनिगमरायहाणिखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसंबाहसन्निवेसेसु मणुआ भवंति, तंजहा
अंडुबद्धका निअलबद्धका हडिबद्धका चारगबद्धका हत्थच्छिन्नका पायच्छिन्नका कण्णच्छिण्णका नक्कच्छिण्णका उट्टच्छिन्नका जिन्भच्छिन्नका सीसच्छिन्नका मुखच्छिन्नका मज्झछिनकावेकच्छछिन्नका हियउप्पाडियगा नयणुप्पाडियगादसणुप्पाडियगा वसणुप्पाडियगा गेवच्छिण्णका तंडुलच्छिण्णका कागणिमंसक्खाइययाओलंबिया लंबिअया घंसिअया घोलिअया फाडिअया पीलिअया सूलाइअया सूलभिन्नका खारवत्तिया वज्झवत्तिया सीहपुच्छियया दवग्गिदड्डिगा पंकोसण्णका पंके खुत्तका वलयमयका वसट्टमयका नियाणमयकाअंतोसल्लमयका गिरिपडिअका तरुपडियका मरुपडियका गिरिपक्खंदोलियातरुपक्खंदोलियामरुपक्खंदोलिया जलपवेसिका जलणपवेसिका विसभक्खितका सत्थोवाडितका वेहाणसिआ गिद्धपिट्टका कतारमतका दुभिक्खमतका असंकिलिठ्ठपरिणामा ते कालमासे कालं किच्चा अन्नतरेसुवाणमंतरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति। तहिं तेसिंगती तहिं तेसिं ठिती तहिं तेसिं उववाए पन्नत्ते।
तेसि णं भंते ! देवाणं केवइअं कालं ठिती पन्नत्ता ?, गोअमा!, बारसवाससहस्साई ठिती पन्नता । अथिणं भंते ! तेसिं देवाणं इट्टी वा जुई वा जसे ति वा बले ति वा वीरिए इवा पुरिसक्कारपरिक्कमे इवा?, हंता अस्थि, ते गंभंते! देवा परलोगस्सारहगा?, नो तिणढे समढे ६
वृ. 'इट्टी इ वत्ति ऋद्धि-परिवारादिसम्पत् ‘जुई इ वत्ति धुति-शरीराभरणादिदीप्ति, इशब्दो निपातो वाक्यालङ्कारार्थ, इतिशब्दो वाऽयंकृतसन्धिप्रयोग उप्रदर्शनार्थः, “जसे इव'त्ति यशः-ख्याति, वाशब्दो विकल्पार्थ, कचित्पठयते-'उठाणे इ वा कम्मे इव'त्ति तत्रोत्थानम्

Page #99

१५८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम् - ४४
ऊर्ध्वभवनं कर्म च - उत्क्षेपणादिकाक्रिया 'बले इ व 'त्ति बलं शारीरः प्राणः 'वीरिए इ वा ' वीर्य - जीवप्रभवः प्राण एव 'पुरिसक्कारपरिक्कमे इ व 'त्ति पुरुषकारः - पुरुषाभिमानः स एव निष्पादितफलः पराक्रमः, 'हंते' त्ति एवमेवेत्यर्थः ।
'ते णं देवा परलोगस्स आराहग'त्ति ते अकामनिर्जरालब्धदेवभवा व्यन्तराः 'परलोकस्य’जन्मान्तरस्य निर्वाणसाधनानुकूलस्य 'आराधका' निष्पादका इति प्रश्नः ?, 'नो इडे' त्ति नायमर्थ 'सम' त्ति समर्थ - सङ्गत इत्युत्तरम्, अयमभिप्रायो - ये हि सम्यग्दर्शनज्ञानपूर्वकानुष्ठानतो देवाः स्युस्त एवावश्यंतया आनन्तर्येण पारम्पर्येण वा निर्वाणानुकूलं भवान्तरमावर्जयन्ति, तदन्ये तु भाज्याः ५ ।
'से जे' इत्यादिसूत्रं व्यक्तं, नवरं सेशब्दोऽथशब्दार्थ, अथशब्दश्चेह वाक्योपक्षेपार्थो, ग्रामादयः प्राग्वत्, ‘अंडुबद्धग' त्ति अण्डूनि - अन्दुकानि काष्ठमयानि लोहमयानि वा हस्तयोः पादयोर्वा बन्धनविशेषाः 'नियलबद्धग' त्ति निगडानि - लोहमयानि पादयोर्बन्धनानि 'हडिबद्धग' त्ति हडि-खोटकः 'चारगबद्धग' त्ति चारको - गुप्ति 'मुरवच्छिन्नग' त्ति मुरजो- गलघण्टिका 'मज्झच्छिन्नग' त्ति मध्य - उदरदेशः 'वइकच्छच्छिन्नग' त्ति उत्तरासङ्गन्यायेन विदारिताः, 'हियउप्पाडियग'त्ति उत्पाटितहृदया आकृष्टाकालेयकमांसा इत्यर्थः ।
'वसणुप्पाडियग' त्ति उत्पाटितवृषणा आकृष्टाण्डा इत्यर्थः, 'तण्डुलच्छिन्नग'त्ति तण्डुलप्रमाणखण्डैः खण्डिताः 'कागणिमंसखाइय'त्ति काकणीमांसानि तद्देहोद्धतश्लक्ष्णमांसखण्डानि तानि खादिताः 'उल्लंबियग' त्ति अवलम्बितकाः रज्वा बद्धा गर्तादाववतारिताः, उल्लम्बितपर्यायास्तु नैते भवन्ति, उल्लम्बितानां वैहायसिकशब्देन वक्ष्यमाणत्वादिति, 'लंबियग' त्ति लम्बितकाः - तरुशाखायां बाहौ बद्धाः 'घंसियग' त्ति घर्षितकाश्चन्दनमिव ादि 'घोलियय'तिघोलितका दघिघट इवपट इव वा फालियय'त्ति स्फालितकाः कुठारेण दारुवच्छाटकवद्वा, पुस्तकान्तरे ‘पीलियग' त्ति पीडितका यन्त्रैरिक्षुवदिति 'सूलाइयग'त्ति शूलाचितकाः सूलिकाप्रोताः 'सूलभिन्नग' त्ति मस्तकोपरि निर्गतशूलिकाः 'खारवत्तिय'त्ति क्षारेण क्षारे वा तोक्षकतरुभस्मादिनिर्मितमहाक्षारे वर्तिता - वृत्ति कारिताः तत्र क्षिप्ता इत्यर्थः, क्षारपात्रं वा कृताः - क्षारपात्रिताः तं भोजितास्तस्य वाऽऽधारतां नीता इत्यर्थः ।
'वझवत्तिय'त्तिवर्षेण सह वृत्तिं कारिताः वर्द्धपात्रता वा - तेन बद्धा इत्यर्थ, उत्पाटितबद्धा वा, 'सीहपुच्छियय'त्ति इह पुच्छशब्देन मेहनं विवक्षितम् उपचारात् ततः सीहपुच्छं कृतं सञ्जातं वा येषां ते सिंहपुच्छित्तास्त एव सिंहपुच्छितकाः, सिंह्य हि मैथुनान्निवृत्तस्यात्याकर्षणात् कदाचिन्मेहनं त्रुटयति एवं ये कचिदपराधे राजपुरुषैस्त्रोटितमेहनाः क्रियन्ते ते सिंहपुच्छितका व्यपदिश्यन्त इति, अथवा कृकादिकातः पुतप्रदेशं यावद्येषां वर्ध उत्कर्त्य सिंहपुच्छाकारः क्रियते ते तथोच्यन्ते इति, 'दवग्गिदड्डग'त्ति दवाग्निदावानलस्तेन ये दग्घास्ते तथोक्ताः 'पंकोसन्नग' त्ति पङ्के ये अवसन्नाः - सर्वथा निमग्नास्ते पङ्कावसन्नाः 'पंके खुत्तग' त्ति पङ्के मनाङ मग्नाः केवलं तत उत्तरीतुमशक्ताः 'वलयमयम'त्ति वलन्तः - संयमाद् भ्रश्यन्तः अथवा बुभुक्षादिना वेल्लन्तो ये मृतास्ते वलन्मृतकाः ।

Page #100

मूलं-४४
१५९
'वसट्टमयगति वशेन-विषयपारतन्त्रयेण ऋताः-पीडिता वशार्ता, वशं वाविषयपरतन्त्रतां ऋता-गता वशास्तेि सन्तो ये मृतास्ते वशार्तमृता वशर्तमृता वा शब्दादिरक्तहरिणादिवदिति नियाणमयग'त्ति निदानं कृत्वा बालतपश्चरणादिमन्तो ये मृतास्ते तथा 'अंतोसल्लमयगतिअनुद्धृतभावशल्यामध्यवर्तिभल्लयादिशल्यावासन्तोयेमृताः गिरिपडियगति गिरेः-पर्वतात्पतिताः गिरिर्वा-महापाषाणः पतितो येषामुपरि ते तथा, एवं तरुपतितकाः, 'मरुपडियगति मरौ-निर्जलदेशे पतिता ये ते तथा, मरोर्वा-निर्जलदेशावयवविशेषात् स्थलादित्यर्थः पतिता येते तथा । ___भरपडियगतिक्वचित्तत्रभरात्-तृणकर्पासादिभरात्पतिता भरो वापतितो येषामुपरि ते तथा, 'गिरिपक्खंदोलया' गिरिपक्षे-पर्वतपार्वे छिनटङ्कगिरौ वाऽऽत्मानमन्दोलयन्ति येते तथा, तेषां च तदन्दोलनमन्दोलकात्पातेनात्मनो मरणार्थम्, एवं तरुपक्षान्दोलकादयोऽपीति, 'सत्थोवाडियग'त्ति शस्त्रेणात्मानमवपाटयन्ति-विदारयन्ति मरणार्थं येते तथा, 'वेहाणसिग'त्ति विहायसि-आकाशे तरुशाखादावात्मन उल्लम्बनेन यन्मरणं भवति तद्वैहायसं तदस्ति येषां ते प्राकृतशैलीवशात् वेहाणसिया, 'गिद्धपट्टग'त्तिये मरणार्थं पुरुषकरिकरभरासभादिकलेवरमध्ये निपतिताः सन्तो गृधैः स्पृष्टास्तुण्डैर्विदारिता म्रियन्ते ते गृध्रस्पृष्टकाः ‘असंकिलिठ्ठपरिणाम'त्ति संक्लिष्टपरिणामा हि महातरौद्रध्यानावेशेन देवत्वं न लभन्त इति भावः ६।
मू.(४४-वर्तते) सेजे मे गामागरनयरनिगमरायहाणिखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसंबाहसंनिवेसेसुमणुआ भवंति, तंहा-पगइभद्दगा पगइउवसंता पगइपतुकोहमाणमायालोहा मिउमद्दवसंपन्ना अल्लीणा विणीआ अम्माविउसुस्सूसका अम्मापिईणं अनतिक्कमणिज्जवयणा अप्पिच्छा अप्पारंभा अप्पपरिग्गहा___-अप्पेणं आरंभेणं अप्पेणं समारंभेणं अप्पेणं आरंभसमारंभेणं वित्तिं कप्पेमाणा बहूई घासाइंआउअंपालंति पालित्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नतरेसुवाणमंतरेसुदेवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिंगती तहिं तेसिं ठिती तहिं तेसिं उववाए पन्नते।
तेसिणं भंते ! देवाणं केवइअंकालं ठिती पन्नत्ता?, गोयमा! चउद्दसवाससहस्सा।
वृ. 'पगइभद्दग'त्ति प्रकृत्या-स्वभावत एव न परानुवृत्यादिना भद्रकाः-परोपकारकरणशीलाः प्रकृतिभद्रकाः ‘पगइउवसंता' इत्यत्र उपशान्ताः-क्रोधोदयाभावात् 'पगइतनुकोहमानमायलोह'ति सत्यपि कषायोदये प्रतनुक्रोधादिभावाः 'मिउमद्दवसंपन्न'त्ति मृदुयन्मार्दवम्अत्यर्थमहळू तिजयंयेसम्पन्नाः-प्राप्तास्तेतथा आलीण'त्तिआलीना-गुरुमाश्रिताः, 'भद्दग'त्ति क्वचित्तत्र भद्रकाः-अनुपतापकाः सेव्यशक्षागुणात. तत एव विनीताः।
। एतदेवाह-'अम्मापिऊणसुस्सूसगा अम्बापित्रोः शुश्रूषकाः-सेवकाः, अतएव 'अम्मापिऊणं अनइक्कमणिज्जवयणा' इहैवं सम्बन्धः-अम्बापित्रोः सत्कमनतिक्रमणीयं वचनं येषां ते तथा, तथा अप्पिच्छा' अमहेच्छाः 'अप्पारंभा अप्पपरिग्गहत्तिइहारम्भः-पृथिव्यादिजीवोपमर्द कृष्यादिरूपः परिग्रहस्तु-धनधान्यादिस्वीकारः, एतदेव वाक्यान्तरेणाह-'अप्पेण आरंभेण"मित्यादि, इहारम्भो-जीवानांविनाशः समारम्भः-तेषामेवपरितापकरणं, आरम्भसमारम्भस्त्वेतह्वयं, 'वित्ति'त वृत्ति-जीविका कप्पेमाण'त्ति कल्पयन्तः कुर्वाणाः७।
मू. (४४-वर्तते) से जाओ इमाओ गामागरनयरनिगमरायहाणिखेडकब्बडमडंबदोण

Page #101

१६०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-४४
मुहपट्टणासमसंबाह- संनिवेसेसु इत्थियाओ भवंति, तंजहा-अंतो अंतेजाओ गयपइआओ मयपइआओ बालविहवाओछड्डितलिताओमाइरक्खिआओपिअकरक्खिआओ भायरक्खिआओ कुलघररक्खिआओ ससुरकुलरखिआओ परूढणहमसकेसकक्खरोमाओ
-ववगयपुप्फगंधमल्लालंकाराओअण्हानगसेअजल्लमलपंकपरिताविआओ ववगयखीरदहिणवमीअसप्पितेल्लगुललोणमहुमत्रमंसपरिचत्तकयाहाराओ पिच्छाओ अप्पारंभाओ अप्पपरिग्गहाओ अप्पेणं आरंभेणं अप्पेणंसमारंभेणं अप्पेणंआरंभसमारंभेणं वित्तिं कप्पेमाणीओ
-अकामबंभचेरवासेसंतमेव पइसेजंनाइक्कमइ, ताओणंइथिआओ एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणीओ बहूई वासाई सेसं तं चेव जाव चउसद्धिं वाससहस्साइंठिई पन्नत्ता।।
वृ.सेजाओइमाओ'त्तिअथ या एता 'अंतोअंतेउरियाओ'त्तिअन्तः–मध्ये अन्तःपुरस्येति गम्यं, 'कुलघररक्खियाओ'त्ति कुलगृह-पितृगृहं 'मित्तनाइनिययसंबंधिरक्खियाओ'त्ति क्वचित्, तत्र मित्राणि पितृपत्यादीनां तासामेव वा सुहृदः एवं ज्ञातयो-मातुलादिस्वजनानिजका-गोत्रीयाः सम्बन्धिनो-देवरादिरूपाः “परूढणहकेसकक्खरोमाओ'त्तिारूढावृद्धिमुपगताःविशिष्टसंस्काराभावान्नखादयो यासां तास्तथा, पाठान्तरे ‘परूढणहकेसकक्खरोमाओ'त्ति इह श्मश्रूणिकूर्चरोमाणि।
तानि च यद्यपि स्त्रीणां न भवन्ति तथापि कासाञ्चिदल्पानि भवन्त्यपीति तद्ग्रहणम्, 'अण्हानगसेयजल्लमलपंकपरितावाओ' अस्नानकेन हेतुना स्वेदादिभिपरितापो यासांतास्तथा, तत्र स्वेदः-प्रस्वेदः जल्लो-रजोमात्रंमलः--कठिनीभूतं तदेवपङ्कः-स्वेदेनार्दीभूतं तदेव, 'ववगयखीरदहिनवनीयसप्पितेल्लगुललोणमहुमज्जमंसपरिचत्तकयाहाराओ'त्ति व्यपगतानि क्षीरादीनि यतस्तथापरित्यक्तानि मध्वादीनि ३येन सएवंविधः कृतः-अभ्यवहृत आहारोयकाभिस्तास्तथा, 'तमेवपइसेझं नाइक्कमंति' या निधुवनार्थमाश्रीयतेतामेव पतिशय्यां-भर्तृशयनं नातिक्रमन्तिउपपतिना सह नाऽऽश्रयन्तीति ८।
मू. (४४-वर्तते) से जे इमे गामागरनयरनिगमरायहाणिखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसंबाहसन्निवेसेसु मणुआ भवंति, तंजहा
दगबिइया दगतइया दगाएसत्तमा दगेकरसमा गोअमागोव्वइआ गिहिधम्मा धम्मचिंतका अविरुद्धविरुद्धवुड्डसावकप्पभिअओ तेसिं मणुआणं नो कप्पइ इमाओ नव रसविगईओ आहारित्तए, तंजहा
खीरं दहिं नवणीयं सप्पिं तेलं फाणियं महंमजं मंसं, नन्नत्य एकाए सरसवविगइए, ते णं मणुआ अप्पिच्छा तं चेव सव्वं णवरं चउरासीइ वाससहस्साइंठिई पन्नत्ता ९ ।
वृ. 'दगबीय'त्ति ओदनद्रव्यापेक्षया दकम्-उदकं द्वितीयं भोजने येषां ते दकद्वितीयाः 'दगतइय'ति ओदनादिद्रव्यद्वयापेक्षया दकम्-उदकं तृतीयं येषां तेदकतृतीयाः 'दगसत्तम'त्ति ओदनादीनिषद्रव्याणि दकंच सप्तमं भोजने येषांतेदकसप्तमाः, एवंदगएक्कारसमा एतदपीति
'गोतमगोव्वइयगिहिधम्मधम्मचिंतकअविरुद्धविरुद्धवुडसावगप्पभियओ'ति गौतमो-ह्रस्वो बलीवर्दस्तेन गृहीतपादपतनादिविचित्रशिक्षणजनचित्ताक्षेपदक्षेण भिक्षामटन्ति ये ते गौतमाः, गोव्वइयत्ति-गोव्रतं येषामस्ति ते गोव्रतिकाः, ते हि गोषु ग्रामानिर्गच्छन्तीषु

Page #102

मूलं-४४ निर्गच्छन्ति चरन्तीषु चरन्ति पिबन्तीषु पिबन्ति आयान्तीष्वायान्ति शयानासु च शेरते इति, उक्तंच॥१॥ "गावीहि समं निग्गमपवेससयणासणाइ पकरेंति।
मुंजंति जहा गावी तिरिक्खवासं विहाविंता॥" 'गृहिधर्माणो' गृहस्थधर्म एव श्रेयानित्यभिसन्धेर्देवातिथिदानादिरूपगृहस्थ धर्मानुगताः 'धर्मचिन्तका' धर्मशास्त्रपाठकाः सभासदा इत्यर्थः, 'अविरुद्धाः' वैनयिकाः उक्तंच॥१॥ “अविरुद्धो विनयकरो देवाईणं पराए भत्तीए ।
जह वेसियायणसुओ एवं अन्नेऽविनायव्वा ॥" विरुद्धा-अक्रियावादिनः केचिदात्माद्यनभ्युपगमेन बाह्यान्तरविरुद्धत्वात्, वृद्धाः-तापसा वृद्धकाल एव दीक्षाभ्युपगमात्, आदिदेवकालोत्पन्नत्वेनच सकललिङ्गिनामाद्यत्वात्, श्रावकाधर्मशास्त्रश्रवणाद् ब्राह्मणाः अथवा वृद्धश्रावका ब्राह्मणाः, एते प्रभृति-आदिर्येषां ते तथा, 'नवनीय'तिम्रक्षणं 'सप्पिति घृतं ‘फाणियंति गुडं 'नन्नत्थ एक्काए सरिसवविगईए'त्ति न इति आहारनिषेधः अन्यत्र तां वर्जयित्वेत्यर्थ, एकस्याः सर्षपविकृतेः सर्षपतैलविकृतरित्यर्थ ९ ॥
मू. (४४-वर्तते) से जे इमे गंगाकूलगावानपत्या तावसा भवंति, तंजहा-होत्तिया पोत्तिया कोत्तियाजण्णई सहई घालई हुँपउद्या दंतुक्खलिया उम्मज्जका सम्मजका निमज्जका संपक्खाला दक्खिणकूलका उत्तरकूलका संखधमका कूलधमका मिगलुद्धका हस्थितावसा उदंडका दिसापोक्खिणो वाक-वासिणो अंबुवासिणो बिलवासिणोजलवासिणो वेलवासिणो रुक्खमूलिआ अंबुभक्खिणो वाउभक्खिणो सेवालभक्खिणो -
-मूलाहारा कंदाहारा तयाहारा पत्ताहारा पुप्फाहारा बीयाहारा परिसडियकंदमूलतयपत्तपुप्फफलाहारा जलाभिसेअकढिणगायभूया आयावणाहिं पंचग्गितावेहिं इंगालसोल्लियं कंडुसोल्लियं कंठसोल्लियंपिव अप्पाणं करेमाणा -
बहूई वासाइं परियायं पाउणंति बहूई वासाइं परियायं पाउणित्ता कालमासे कालं किच्चा उक्कोसेणं जोइसिएसु देवेसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, पलिओवमं वाससयसहस्सममहिअं ठिई, आराहगा?, नो इणढे समढे १०।
वृ. 'गंगाकूलग'त्ति गङ्गाकूलाश्रिताः 'वानप्पत्थ'त्ति वने-अटव्यांप्रस्था-प्रस्थानंगमनमवस्थानंवा वनप्रस्था साअस्ति येषांतस्यांवाभवा वानप्रस्था:-'ब्रह्मचारीगृहस्थश्च, वानप्रस्थो यतिस्तथे' त्येवंभूततृतीयाश्रमवर्तिनः 'होत्तियत्ति अग्निहोत्रिकाः 'पोत्तियति वस्त्रधारिणः 'कोत्तिय'त्ति भूमिशायिनः “जन्नईत्तियज्ञयाजिनः ‘सङ्घइ'त्ति श्राद्धाः ‘थालइ'ति गृहीतभाण्डाः 'हुंबउठ्'त्ति कुण्डिकाश्रमणाः 'दंतुक्खलिय'त्ति फलभोजिनः 'उम्मज्जकत्ति उन्मज्जनमात्रेण ये स्नान्ति समजगति उन्मजनस्यैवासकृत्करणेन ये स्नान्ति निमज्जक'त्ति स्नानार्थं निमग्ना एव ये क्षणं तिष्ठन्ति 'संपखाल'त्ति मृत्तिकादिघर्षणपूर्वकं येऽझंक्षालयन्ति।
'दक्खिणकूलग'त्तियैर्गङ्गाया दक्षिणकूल एववस्तव्यम् ‘उत्तरकूलग'त्ति उक्तविपरीताः 'संखधमग त्ति शङ्खध्मात्वा ये जेमन्ति यधन्यः कोऽपि नागच्छतीति 'कूलधमग'त्ति ये कूले स्थित्वा शब्दं कृत्वा भुञ्जते 'मियलुद्धयत्ति प्रतीता एव, ‘हत्थितावसत्ति ये हस्तिनं मारयित्वा

Page #103

१६२
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-४४ तेनैव बहुकालं भोजनतोयापयन्ति ‘उड्डग तिऊर्धीकृतदण्डा ये सञ्चरन्ति दिसापेक्खिणो'त्ति उदकेन दिशः प्रोक्ष्य येफलपुष्पादि समुचिन्वन्ति वाकवासिणो तिवल्कलवाससः 'चेलवासिणोत्ति व्यक्तं पाठान्तरे 'वेलवासिणोत्ति समुद्रवेलासन्निधिवासिनः 'जलवासिणो'त्ति ये जलनिमग्ना एवासते, शेषाः प्रतीताः।
नवरं 'जलाभिसेयकविणगाया' इति ये अस्नात्वा न भुञ्जते स्नानाद्वा पाण्डुरीभूतगात्रा इति वृद्धाः, पाठान्तरे जलाभिषेककठिनंगात्रं भूताः प्राप्तायेतेतथा, 'इंगालसोल्लिय'त्ति अङ्गारैरिव पकं कंडुसोल्लियं ति कन्दुपक्कमिवेति पलिओवमं वाससयसहस्सममहियं तिमकारस्य प्राकृतप्रभवत्वाद्वर्षशतसहसभ्यधिकमित्यर्थः, अथवापल्योपमंवर्षशतसहस्रमभ्यधिकंचपल्योपमादित्येवं गमनिका॥
मू. (४-वर्तते) से जे इमे जाव सन्निवेसेसु पव्वइया समणा भवंति, तंजहा-कंदप्पिया कुक्कइया मोहरिया गीयरइप्पिया नच्चणसीला ते णं एएणं विहारेणं विहरमाणा बहूई वासाई सामण्णपरियायं पाउणंति बहूई वासाई सामण्णपरियायं पाउणित्ता तस्स ठाणस्स अनालोइअअप्पडिकंता कालमासे कालं किच्चाउकोसेणं सोहम्मे कप्पे कंदप्पएसु देवेसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिंगती तहिं तेसिंगती तहिं तेसिं ठिती, सेसंतंचेव, नवरं पलिओवमं वाससहस्समब्भहियं ठिती ११॥
से जे इमेजाव सन्निवेसेसुपरिव्वायगा भवंति, तंजहा-संखा जोई कविला भिउच्चा हंसा परमहंसा बहुउदया कुडिव्यया कण्हपिरव्यायगा, तत्थ खलु इमे अठ्ठ माहणपरिव्वायगा भवंति, तंजहा
वृ. 'पब्वइया समण त्तिनिर्ग्रन्थाइत्यर्थ, कंदप्पियत्तिकान्दर्पिकाः-नानाविधहासकारिणः 'कुक्कइय'त्ति कुकुचेनकुत्सितावस्पन्देन चरन्तीति कौकुचिकाः, ये हि भ्रूनयनवदनकरचरणादिभिर्भाण्डाइवतथा चेष्टन्ते यथा स्वयमहसन्त एवपरान् हासयन्तीति 'मोहरियत्ति मुखरानानाविधासम्बद्धाभिधायिनस्त एव मौखरिकाः 'गीयरइपिय'त्ति गीतेन या रती-रमणंक्रडासा प्रियायेषांगीतरतयोवा लोकाः प्रियायेषांतेतथा 'सामण्णपरियागं'तिश्रामण्यपर्यायं साधुत्वमित्यर्थ 'पाउणंति'त्ति प्रापयन्ति पूरयन्तीत्यर्थ ११।।
___ "परिव्वायगत्ति मस्करिणः 'संख'त्ति सायाः बुद्धयहङ्कारादिकार्यग्रामवादिनः प्रकृतीश्वरयोः जगत्कारणत्वमभ्युपगताः 'जोईत्ति योगिनः अध्यात्मशास्त्रानुष्ठायिनः 'कविल'त्ति कपिलो देवता येषां ते कापिलाः, साङ्ख्या एव निरीश्वरा इत्यर्थ, भिउच्च'त्तिभृगुः-लोकप्रसिद्ध ऋषिविशेषस्तस्यैते इष्या इति भार्गवाः, 'हंसा परमहंसा बहुउदगा कुलिव्वया' इत्येतेचत्वारोऽपि परिव्राजकमते यतिविशेषाः, तत्र हंसा ये पर्वतकुहरपथाश्रमदेवकुलारामवासिनो भिक्षार्थं च ग्रामं प्रविशन्ति, परमहंसास्तु ये नदीपुलिनसमागमप्रदेशेषु वसन्ति चीरकौपीनकुशांश्च त्यक्त्वा प्राणान् परित्यजन्ति ।
बहूदकास्तु ग्रामे एकरात्रिका नगरे पञ्चरात्रिकाः प्राप्तभोगांश्च ये भुञ्जन्त इति, कुटीव्रताः-कुटीचराः, ते च गृहे वर्तमाना व्यपगतक्रधलोभमोहाः अहङ्कारंवर्जयन्तीति, 'कण्हपरिव्वायग'तति कृष्णपरिव्राजकाः परिव्राजकविशेषा एव, नारायणभक्तिका इति केचित्
मू. (४५) कण्हे अ अरकंडे य, अंबडे य परासरे।

Page #104

मूल- ४५
सू. (४६) मू. (४७)
कण्हे दीवायणे चेव, देवगुत्ते अ नारए ।।
तत्थ खलु इमे अठ्ठ खत्तियपरिव्वायया भवंति, तंजहासीलई ससिहारे (य), नग्गई भग्गई तिअ । विदेहे रायाराया रायारामे बलेति अ ॥
१६३
वृ. कण्ड्वादयः षोडश परिव्राजका लोकतोऽवसेयाः ।
मू. (४८) ते णं परिव्वायगा रिउब्वेदजजुब्वेदसामवेयअहव्वणवेय इतिहासपंचमाणं निग्घंदुछठ्ठाणं संगोवंगाणं सरहस्साणं चउण्हं वेयाणं सारगा पारगा धारगा वारगा सडंगवी सठ्ठितंतविसारया संखाणे सिक्खाकप्पे वागरणे छंदे निरुत्ते जोतिसामयणे अन्नेसु य बंभण्णएसु अ सत्थेसु सुपरिनिठिया यावि हुत्था ।
ते णं परिव्वायगा दानधम्मं च सोअधम्मं च तित्थाभिसेअं च आघवेमाणा पन्न वेमाणा परूवेमाणा विहरंति, जण्णं अम्हे किंचि असुई भवति तण्णं उदएण य मट्टिआए अ पक्खालिअं सुई भवति ।
एवं खलु अम्हे चोक्खा चोक्खायारा सुई सुइसमायारा भवेत्ता अभिसेअजलपूअप्पाणो अविग्घेण सग्गं गमिस्सामो, तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ अगडं वा तलायं वा नई वा वाविं वा पुक्खरिणी वा दीहियं वा गुंजालिअं वा सरं वा सागरं वा ओगाहित्तए, णन्नत्थ अद्धाणगमणे, नो कम्पइ सगडं वा जाव संदमाणिअं वा दूरुहित्ता णं गच्छित्तए ।
तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ आसं वा हत्थि वा उट्टं वा गोणिं वा महिसं वा खरं वा दुरुहित्ता णं गमित्तए, तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ नडपेच्छा इ वा जाव मागपहेच्छा इवा पिच्छित्तए, तेसिं परिव्वायगाणं नो कप्पइ हरिआणं लेसणया वा घट्टणया वा थंभणया वा लूसणया वा उप्पाडणया वा करित्तए ।
तेसिं परिव्वायगाणं नो कप्पइ इत्थिकहा इ वा भत्तकहा इ वा देसकहा इ वा रायकहा इवा चोरकहा इ वा अणत्थदंड करितए, तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ अयपायाइं वा तउअपायाणि वा तंबपायाणि वा जसदपायाणि वा सीसगपायाणि वा रुप्पपायाणि वा सुवण्णपायाणि वा अन्नयराणि वा बहुमुल्लाणि वा धारित्तए, णन्नत्थ लाउपाएण वा दारुपाएण वा मट्टिआपाएण वा तेसिणं परिव्वायगाणं नो कप्पइ अयबंधणाणि वा तउअबंधणाणि वा तंबंबंधणाणि जाव बहुमुल्लाणि धारितए, तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ नानाविहवण्णरागरत्ताइं वत्थाइं धारितए, नन्नत्थ एक्कए धाउरताए ।
तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ हारं वा अद्धहारे वा एकावलिं वा मुत्तावलिं वा कणगावलिं वारयणावलिं वा मुरविं वा कंठमुरविं वा पालंबं वा तिसरयं वा कडिसुत्तं वा दसमुद्दिआनंतकं वा कडयाणि वा तुडियामि वा अंगयाणि वा केऊराणि वा कुंडलाणि वा मउडं वा चूलामणि वा पिणद्धत्तए ।
नन्नत्थ एकेणं तंबिएणं पवित्तएणं, तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ गंधिमवेढिमपूरिमसंघातिमे चउव्विहे मल्ले धारित्तए, नन्नत्थ एगेणं कन्नपुरेणं, तेसि णं परिव्वायगाणं नो कप्पइ अगलुएण वा चंदनेन वा कुंकुमेण वा गायं अनुलिंपित्तए, नन्नत्थ एक्काएगंगामट्टिआए तेसि णं कप्पइ मागहए पत्थए जलस्स पडिगाहित्तए, सेऽविय वहमाणे णो चेव णं अवहमाणे,

Page #105

१६४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-४८
सेsविय थिमिओदए नो चेव णं कद्दोदए, सेऽविय बहुपसण्णे नो चेव णं अबहुपसण्णे, सेऽविय परिपूए नो चेव णं अपरिपुए, सेऽविय णं दिन्ने नो चेव णं अदिन्ने, सेऽविय पिबित्तए नो चेवणं हत्थपायचरुचमसपक्खालणठ्ठाए सिणाइत्तए वा ।
तेसि णं परिव्वायगाणं कप्पइ मागहए अद्धाढए जलस्स पडिग्गाहित्तए, सेऽविय वहमाणे नो चेवणं अवहमाणे जाव नो चेव णं अदिन्ने, सेऽविय हत्थपायचरुचमसपक्खालणट्टयाए नो dai पिबित्तए सिणाइत्तए वा, ते णं परिव्वायगा एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा बहूई वासाई परियायं पाउणति बहूई वासाई परियायं पाउणित्ता कालमासे कालं किच्चा उक्कसेणं बंभलोए कप्पे देवत्ताए उववत्तारी भवंति ।
तहिं तेसिं गई तहिं तेसिं ठिई दस सागरोवमाई ठिई पन्नत्ता, सेसं तं चैव १२ ॥
वृ. 'रिउवेदज' जुव्वेदसामवेयउहव्वणवेद त्ति इह षष्ठीबहुवचनलोपदर्शनात् ऋग्वेदयजुर्वेदसामवेदाथर्ववेदानामिति दृश्यं, 'इतिहासपंचमाणं' ति इतिहासः पुराणमुच्यते ' निग्घंटुछठ्ठाणं' ति निर्घण्टुः-- नामकोशः 'संगोवंगाणं' ति अङ्गानि - शिक्षादीनि उपाङ्गानि तदुक्तप्रपञ्चनपराः प्रबन्धाः 'सरहस्साणं' ति ऐदम्पर्ययुक्तानामित्यर्थः 'चउण्हं वेयाणं' ति व्यक्त 'सारय'त्ति अध्यापनद्वारेण प्रवर्तकाः स्मारका वा अन्येषां विस्मृतस्य स्मारणात् 'पारय'त्ति पर्यन्तगामिनः 'धारय 'त्ति धारयितुं क्षमाः 'सडंगवी 'ति । षडङ्गविदः- शिक्षादिविचारकाः
'सठ्ठितंतविसारय'त्ति कापिलीयतन्त्रपण्डिताः 'संखाणे ' त्ति सङ्घयाने- गणितस्कन्दे सुपरिनिष्ठिता इति योगः, अथ षडङ्गानि दर्शयन्नाह - सिक्खाकप्पे' त्ति शिक्षा च-अक्षर स्वरूपनिरूपकं शास्त्रं कल्पश्च तथाविधसमाचारनिरूपकं शास्त्रमेवेति शिक्षा- कल्पस्तत्र, 'वागरणे' ति शब्दलक्षणशास्त्रे 'छंदे'त्ति पद्यवचनलक्षणशास्त्रे 'निरुत्ते 'त्ति शब्दनिरुक्तिप्रतिपादके 'जोइसामयणे' त्ति ज्योतिषामयने - ज्योतिशास्त्रे अन्येषु च बहुषु 'बंभण्णएसुय'त्ति ब्राह्मणकेषु च - वेदव्याख्यानरूपेषु ब्राह्मणसंबन्धि शास्त्रेष्वागमेषु वा, वाचनान्तरे 'परिव्वायएसु य नए सुति परिव्राजकसम्बन्धिषुच नयेषु - न्यायेषु 'सुपरिनिठ्ठिया यावि होत्थ' त्ति सुनिष्णाताश्चाप्यभूवन्निति
'आघवेमाण' त्ति आख्यायन्तः - कथयन्तः 'पन्नवेमाण' त्ति बोधयन्तः 'परूवेमाण' त्ति उपपत्तिभि स्थापयन्तः 'चोक्खा चोक्खायार'त्ति चोक्षा-विमलदेहनेपथ्याः चोक्षाचारानिरवद्यव्यवहाराः, किमुक्तं भवतीत्याह - 'सुई सुईसमायर'त्ति, 'अभिसेयजलपूयप्पाणी' ति अभिषेकतो जलेन पूयत्ति - पवित्रित आत्मा यैस्ते तथा 'अविग्घेणं' विघ्राभावेन, 'अगडं व 'ति अवटं - कूपं 'वाविं व'त्ति वापी - चतुरस्रजलाशयविशेषः 'पुक्खरिणीं व' त्ति पुष्करिणी वर्तुलः स एव पुष्करयुक्तो वा 'दीहियं व'त्ति दीर्घिका-सारणी ।
'गुंजालियं व 'त्ति गुञ्जालिका - वक्रसारणी 'सरसिं वत्ति कवचिदृश्यते तत्र महत्सरः सरसीत्युच्यते, 'नन्नत्थ अद्धामगमणेणं ति न इति यो निषेधः सोऽन्यतराध्वगमनादित्यर्थः, 'सगडं वे' त्यत्र यावत्करणादिदं दृश्यं - 'रहं वा जाणं वा जुग्गं वा गिल्लिं वा थिल्लिं वा पवहणं वा सीयं वे 'ति एतानि च प्रागिव व्याख्येयानीति, 'हरियाणं लेसणया व'त्ति संश्लेषणता 'घट्टणया व' त्ति सङ्घट्टनं 'थंभणया व 'त्ति स्तम्भनम् ऊर्ध्वकरणं 'लूसणया व 'त्ति कचित्तत्र लूषणं - हस्तादिना पनकादेः सम्मार्जनं ‘प्पाडणया वा' उन्मूलनं ।

Page #106

मूलं - ४८
१६५
‘अयपायाणि वे’त्यादिसूत्रे यावत्करणात् त्रपुकसीसकरजतजातरूपकाचवेडन्तियवृत्तलोहकंसलोहहारपुटकरीतिकामणिशङ्खदन्तचर्मचेल शैलशब्दविशेषितानि पात्राणि दृश्यानि, 'अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि महद्धणमोल्लाई' इति च ६श्यं तत्रायो - लोहं रजतं - रूप्यं जातरूपंसुवर्णं काचः--पाषाणविकारः वेडंतियत्ति - रूढिगम्यं वृत्तलोहं- त्रिकुटीति यदुच्यते कांस्यलोहंकांस्यमेव हारपुटकं - मुक्ताशुक्तिपुटं रीतिका- पीतला अन्यतराणि वा एषां मध्ये एकतराणि एतद्वयतिरिक्तानि वा तथाप्रकाराणि भोजनादिकार्यकरणसमर्थानि महत्-प्रभूतं धनं द्रव्यं मूल्यं-प्रतीतं येषां तानि तता 'अलाबुपाएणं' ति अलाबुपात्रात् तुम्बकभाजनादित्यर्थः, तथा 'अयबन्धणाणि वे' त्यत्र यावत्करणात् त्रपुकबन्धनादीनि शैलबन्धनान्तानि पात्राणि दृश्यानि ।
'अन्नयराई तहप्पगाराई महद्धणमुल्लाई' इत्येतच्च दृश्यमिति, पुस्तकान्तरे समग्रमिदं सूत्रद्वयमस्त्येवेति, ‘नन्नत्थ एगाए धाउरत्ताए' त्ति इह युगलिकयेति शेषो दृश्यः, हारादीनि प्राग्वत्, नवरं 'दसमुद्दियामंतयं' ति रूढशब्दत्वादस्य हस्ताङ्गुलीमुद्रिकादशकमित्यर्थ, 'पवित्तएणं' त्ति पवित्रकम् - अङ्गुलीयकं 'गंथिमवेढिमपूरिमसंघाइमे 'त्ति ग्रन्थिमं- ग्रन्थनेन निर्वृत्तं मालारूपं वेष्टिमं-मालावेष्टननिर्वृत्तं पुष्पलम्बूसकादि पूरिमं पूरणनिर्वृत्तं वंशशलाकाजालकपूरणमयमिति सङ्घातिमं - सङ्घातेननिर्वृत्तम् इतरेतरस्य नालप्रवेशनेन मल्लेत्ति-माल्यानि मालायां साधूनि तस्यै हितानि वेति पुष्पाणीत्यर्थ: ‘कण्णपूरएणं' ति कर्मपूरकः- पुष्पमयः कर्माभरणविशेषः । ॥ १ ॥ मागहए पत्थए त्ति दो असईओ पसई दोहिं पसईहिं सेइया होई । चउसेइओ उ कुलओ चउकुलओ पत्थओ होइ ॥
चउपत्थमाढ्यं तह चत्तारि य आढया भवे दोणो' इत्यादिमानलक्षणलक्षितो मागधप्रस्थः, 'सेऽवि य वहमाणए 'त्ति तदपि च जलं वहमानं - नद्यादिश्रोतोवर्त्ति व्याप्रियमाणं वा, 'थिमिओदए' त्ति स्तिमितोदकं यस्याधः कर्दमो नास्ति 'बहुपसन्ने' त्ति बहुप्रसन्नम् - अतिस्वच्छं 'परिपूए' त्ति परिपूतं वस्त्रेण गालितं 'पिबित्तए 'त्ति पातुं 'चारुचमस' त्ति चरु - स्थालीविशेषश्चमसो- दर्विकेति १२ ॥
मू. (४९) तेणं कालेणं तेणं समएणं अम्मडस्स परिव्वायगस्स सत्त अंतेवासिसयाई गिम्हकालसमयंसि जेट्ठामूलमासंसि गंगाए महानईए उभओकूलेणं कंपिल्लपुराओ नयराओ पुरिमतालं नयरं संपट्टिया विहाराए ।
तए णं तेसिं परिव्वायगाणं तीसे अगामियाए छिन्नोवायाए दीहमद्धाए अडवीए कंचि देसंतरमनुपत्ताणं से पुव्यग्गहिए उदए अनुपुव्वेणं परिभुंजमाणे झीणे ।
तए णं ते परिव्वाया झीणोदगा समाणा तण्हाए पारब्भमाणा पार २ उदगदातारमपस्समाणा अन्नमन्नं सहावेति सद्दावित्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्ह इमीसे अगामि आए जाव अडवीए कंचि देसंतरमनुपत्ताणं से उदय जाव झीणे तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ।
अम्ह इमीसे अगामियाए जाव अडवीए उदगदातारस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेसणं करितए तिकड्ड अन्नमन्नस्स अंतिए एअमठ्ठे पडिसुगंति २ त्ता तीसे अगामियाए जाव अडवीए उदगदातारस्स सव्वओ समंता मग्गणगवेसणं करेइ करिता उदगदातारमलभमाणा दोघंपि अन्नमन्नं सद्दार्वेति सद्दावेत्ता एवं वयासी ।

Page #107

१६६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-४९
इहणं देवाणुप्पिया! उदगदातारो नत्थितंनो खलु कप्पइ अम्ह अदिन्नंगिण्हित्तए अदिन्नं सातिजित्तए, तंमा णं अम्हे इयाणिं आवइकालंपि अदिन्नं गिण्हामो अदिन्नं सादिजामो मा णं अम्हंतवलोवे भविस्सइ।
तंसेयं खलु अम्हं देवाणुप्पिया ! दिंडयं कुंडियाओ य कंचणियाओ य करोडियाओय भिसियाओ य छन्नालए य अंकुसए य केसरीयाओ य पवित्तए य गणेत्तियाओ य छत्तए य वाहणाओय पाउयाओ य धाउरत्ताओय एगते एडित्ता गंगंमहानइ ओगाहित्ता वालुअसंथारए संधरित्ता संलेहणाझोसियाणं भत्तपानपडियाइक्खियाणं पाओवगयाणं कालं अनवकंखमाणाणं विहरित्तएत्तिकट्ट अन्नमन्नस्स अंतिए एअमळू पडिसुणंति।
अन्नमन्नस्स अंतिए० पडिसुणित्तातिदंडएयजावएगते एडेइर गंगंमहानइंओगहेतिरत्त वेलुआसंथारए संथरंति वालुयासंथारयं दुरुहिंति वारत्ता पुरत्थाभिमुहा संपलियंकनिसन्ना करयलजावकट्ठ एवं वयासी
नमोऽत्थुणं अरहंताणंजाव संपत्ताणं, नमोऽत्थुणं समणस्स भगवओ महावीरस्सजाव संपाविउकामस्स, नमोऽत्यु णं अम्मडस्स परिव्वायगस्स अम्हं धम्मायरियस्स धम्मोवदेसगस्स, पुदिणं अम्हे अम्मडस्स परिव्वायगस्स अंतिएथूलगपाणाइवाए पच्चक्खाएजावजीवाए मुसावाए अदिन्नादाणे पञ्चक्खाए जावजीवाए सब्बे मेहुणे पञ्चक्खाए जावजीवाए थूलएपरिग्गहे पच्चक्खाए जावजीवाए।
इयाणिं अम्हे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए सव्वं पाणाइवायं पञ्चक्खामो जावजीवाए एवं जाव सव्वं परिग्गहं पञ्चक्खामो जावजीवाए सव्वं कोहं मानं मायं लोहं पेजें दोसं कलहं अब्भक्खाणं पेसन्नं परपरिवायं अरइरई मायामोसं मिच्छादसणसलं अकरणिशं जोगं पञ्चक्खामो जावजीवाए सव्वं असनं पानं खाइमं साइमं चउब्विहंपि आहारं पञ्चक्खामो जावज्जीवाए जंपि य इमं सरीरं इठं कंतं पियं मणुण्णं मणामं थेचं वेसासियं संमतं बहुमतं अममं भंडकरंडगसमाणं
सीयं मा णं उण्हं माणं खुहा माणं पिवासा माणं वाला माणं चोरा माणं दंसा मा णं मसगामाणं वातियपित्तियसंनिवाइयविविहा रोगातंका परीसहोवसग्गा फुसंतुत्तिकट्टएयंपि णंचरमेहिंऊसासणीसासेहिं चोसिसामित्तिकट्ठसंलेहणाझूसणाझूसिया भत्तपाणापडियाइक्खिया पाओवगया कालं अनवकंखमाणा विहरंति, तएणं ते परिव्वाया बहूई भत्ताई अणसणाएछेदेति छेदिताआलोइअपडिक्कता समाहिपत्ता कालमासे कालं किच्चाबंभलोए कप्पे देवत्ताए उववन्ना, तहिं तेसिं गई दससागरोवमाइंठिई पन्नत्ता, परलोगस्स आराहगा, सेसं तं चेव १३ ॥
वृ. अथ ये चरकपरिव्राजका ब्रह्मलोकं गतास्तदुपदर्शनेनाधिकृतार्थं समर्थयन्नाह'तेण'मित्यादि व्यक्तं, नवरं 'जेठामूलमासंसित्तिज्येष्ठा मूलं वा नक्षत्रं पौर्णमास्यां यत्र स्यात् स ज्येष्ठामूलो मासः, ज्येष्ठ इत्यर्थः, 'अगामियाए'त्ति अविद्यमानग्रामायाः 'छिन्नावाए'त्ति छिन्नाव्यवच्छिन्नाः आपाताः-सार्थगोकुलादिसम्पाता यस्यांसा तथा तस्याः 'दीहमद्धाए'त्ति दीर्घाध्वन दीर्घमार्गाया इत्यर्थः ‘सद्दाविंति'त्तिशब्दयन्ति-सम्भाषन्ते मग्गणगवेसणं'तिमार्गणं च-अन्वयधर्मैरन्वेषणं गवेषणंच व्यतिरेकधभैरन्वेषणमेवेति मार्गणगवेषणं 'साइञ्जित्तए'त्तिस्वादयितुंभोक्तुमित्यर्थः, क्वचित्तु ‘अदिन्नं साइज्जित्तए'त्ति पाठः, तत्र ‘मुंजित्तए'त्तिभोक्तुं 'साइज्जित्तए'त्ति

Page #108

मूलं-४९
१६७
भोजयितुं भुनानं वाऽनुमोदयितुमिति व्याख्येयं ।
'तिदंडए'त्ति त्रयाणां दण्डकानां समाहारस्त्रिदण्डकानि 'कुंडियाओ यति कमण्डलवः 'कंचणियाओय'त्ति काञ्चनिकाः-रुद्राक्षमयमालिकाः करोडियाओयत्ति करोटिकाः-मृण्मयभाजनविशेषाः भिसियाओयत्ति वृषिका उपवेशनपट्टडिकाः 'छन्नालएय'त्तिषण्नाल-कानि त्रिकाष्ठिकाः 'अंकुसाए यत्ति अकृशकाः-देवार्चनार्थं वृक्षपल्लवाकर्षणार्थं अकृशकाः 'केसरियाओय'त्ति केशरिकाः-प्रमार्जनार्थानिचीवरखण्डानि 'पवित्तए यत्ति पवित्रकाणि-ताम्रमयान्यहुलीयकानि 'गणेत्तियाओ यत्ति गणेत्रिकाः-हस्ताभरणविशेषःछत्रकाण्युपानहश्च प्रतीताः ।
___धाउरत्ताओ यत्ति धातुरक्ता-गैरिकोपरञ्जिताः शाटिका इति गम्यं, 'पडिसुणेति'त्ति प्रतिश्रृण्वन्ति अभ्युपगच्छन्ति, 'संपलियंकनिसन्न'त्ति सम्पर्यङ्क:-पद्मासनं, प्राणातिपातादिव्याख्या पूर्ववत्, शरीरविशेषणव्याख्या त्वेवम्-'इठंति वल्लभं 'कंतंति कान्तं काम्यत्वात् 'पिय'त्ति प्रियं सदा प्रेमविषयत्वात् 'मणुण्णं'तिमनोज्ञं-सुन्दरमित्यर्थः, 'मणोमंतिमनस अभ्यतेप्राप्यतेपुनः पुनः संस्मरणतोयत्तन्मनोऽमं पेजंति सर्वपदार्थानांमध्ये अतिशयेन प्रियत्वात्प्रेयः।
प्रकर्षेण वा इज्या-पूजाऽस्येति प्रेज्यं, प्रेर्यं वा कालान्तरनयनात्, 'थेन्जंति कवचित्तत्र स्थैर्यम्, अस्थिरेऽपि मूढैः स्थैर्यसमारोपणात्, 'वेसासियंति विश्वासःप्रयोजनमस्येतिवैश्वासिकं, परशरीरमेव हि प्रायेणाविश्वासहेतुर्भवतीति, 'समय'ति सम्मतं तत्कृतकार्याणां सम्मतत्वात् 'बहुमयंति बहुसो बहूनां वा मध्ये मतम्-इष्टं यत्तद्बहुमतम् 'अणुमयं ति वैगुण्यदर्शनस्यापि पश्चान्मतमनुमतं 'भंडकरंडगसमाणं'ति आभरणकरण्डकतुल्यमुपादेयमित्यथः, तथा।
___ 'माणं सीय' मित्यादि व्यक्तं, नवरं माशब्दो निषेधार्थ, णङ्कारो वाक्यालङ्कारार्थ, इह च स्पृशत्वितियथायोगं योजनीयम्, अथवा 'माणं'तिमा एतच्छरीरमिति व्याख्येयं, 'माणंवाल'त्ति व्यालाः-श्वापदभुजगाः ‘रोगायंक'त्ति रोगाः-कालमहाव्याधयः आतङ्काः-तएव सद्योघातिनः 'परीसहोवसग्ग'त्ति परीषहाः-क्षुदादयो द्वाविंशति उपसर्गा-दिव्यादयः ‘फुसंतु' स्पृश्न्तु 'इतिकट्ठ'त्ति इतिकृत्वा इत्येवमभिसन्धाय यत्पालितमिति शेषः ।
“एयंपिणं'तिएतदपिशरीरं "वोसिरामित्तिकट्टइत्यत्र त्तिकट्ठत्ति इतिकृत्वा इति विसर्जन विधाय विहरन्तीति योगः, 'संलेहनाथूसिय'त्ति संलेखना-शरीरस्य तपसा कृशीकरणं तांतया वा 'झूसित्तिजुषटावा सेवितायेते तथा 'संलेहणझूसणाझूसियात्तिक्वचित्तत्र संलेखनायांकषायशरीरकृशीकरणे या जोषणा-प्रीति सेवा वा 'जुषी प्रीतिसेवनयो' रिति वचनात् सा तथा तया तांबा ये जुष्टाः-सेवितास्ते तथा संलेखनाजोषणाया वा झूसियत्ति-झूषि क्षीणा येते तथा।
___'भत्तपाणपडियाइक्खिय'त्ति प्रत्याख्यातभक्तपानाः 'पाओवगया' पादपोपगता वृक्षचनिष्पन्दतयाऽवस्थिता इत्यर्थः, कालं अणवकंखमाण'त्तिमरणमनवकाङ्क्षन्तः,आकाक्षन्ति हि मरणमतिकष्टं गताः केचनेति तनिषेध उक्तः 'अणसणाए छेइंति'त्ति अनशनेन व्यवच्छिन्दन्ति-परिहरन्तीत्यर्थः, एते च यद्यपि देशविरतिमन्तस्तथापिपरिव्राजकक्रयया ब्रह्मलोकंगता इत्यवसेयम्, अन्यथैतद्भणनं वृथैव स्याद्, देश विरिफलं त्वेषां परलोकाराधकत्वमेवेति, न च ब्रह्मलोकगमनं परिव्राजकक्रियाफलमेषामेवोच्यते, अन्येषामपि मिथ्याध्शां कपिलप्रभृतीनां तस्योक्तत्वादिति १३॥
मू. (५०) बहुजने णं भंते ! अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ एवं भासइ एवं परूवेइ एवं खलु

Page #109

१६८
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५० अंबडे परिव्वायए कंपिल्लपुरे नयरे घरसते आहारमाहरेइ, घरसए वसहिं उवेइ, से कहमेयं भंते! एवं ?, गोयमा ! जण्णं से बहुजनो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव एवं परूवेइ-एवं खलु अम्मडे परिव्वायए कंपिल्लपुरे जाव घरसए वसहि उवेइ, सच्चे णं एसमढे, अहंपिणं गोयमा! एवमाइक्खामिजाव एवं परवेमि-एवं खलु अम्मडे परिव्वायए जाव वसहिं उवेइ ।
सेकेणटेणं भंते! एवं वुच्चइ अम्मडे परिव्वायएजाव वसहिं उवेइ?, गोयमा!, अम्मडस्स णं परिव्वायगस्स पगइभद्दयाएजाव विणीयाएछटुंछडेणं अनिक्खित्तेणंतवोकम्मेणं उद्धं बाहाओ पगिज्झियर सूराभिमुहस्स आतावणभूमीए आतावेमाणस्ससुभेणं परिणामेणंपसत्याहिं लेसाहि विसुज्झमाणीहिं अन्नया कयाइ तदावरणिजाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहावूहामग्गणगवेसणं करेमाणस्स वीरियलद्धीए वेउब्बियलद्धीए ओहिनाणलद्धी समुप्पन्ना।
तए णं से अम्मडे परिव्वायए ताए वीरियलद्धीए वेउब्वियलद्धीए ओहिणाणलद्धीए समुप्पण्णाए जणविम्हावणहेउं कपिल्लपुरे घरसए जाव वसहिं उवेइ, से तेणढेणं गोयमा! एवं वुच्चई-अम्मडे परिव्वायए कंपिल्लपुरे नयरे घरसए जाव वसहिं उवेइ।
पहूणंभंते? अम्मडे परिवायए देवाणुप्पियाणंअंतिए मुंडे भवित्ताअगाराओअनगारियं पव्वइत्तए?, नो इणढे समठे, गोयमा! अम्मडे णं परिव्वायए समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव अप्पाणंभावमाणे विहाइ।
नवरंऊसियफलिहे अवंगुदुवारे चियत्तंतेउरघरदारपवेसीनवुच्चइ अम्मडस्सणं परिव्यायगस्स थूलए पाणाइवाए पञ्चक्खाए जावजीवाए जाव परिग्गहे नवरं सव्वे मेहुणे पञ्चक्खाए जावजीवाए, अम्मडस्स णं नो कप्पइ अक्खसोतप्पमाणमेत्तंपि जलं सयराहं उत्तरित्तए नन्नत्य अद्धाणगमणेणं, अम्मडस्सणंनोकप्पइ सगडंएवं चेव भाणियव्बंजाव नन्नथएगाए गंगामट्टियाए
अम्मडस्स णं परिव्वायगस्स नो कप्पइ आहाकम्मिए वा उद्देसिए वा मीसजाए इ वा अज्झोअरए इ वा पूइकम्मे इ वा कीयगडे इ वा पामिच्चे इ वा अनिसिढे इ वा अभिहडे इ वा ठइत्तए वा रइत्तए वा कंतारभत्ते इ वा दुभिक्खभत्ते इ वा पाहुणगभत्ते इ वा गिलाणभत्ते इ वा वदलियाभत्तेइ वा भोत्तए वा पाइत्तएवा, अम्मडस्स णं परिव्वायगस्स नो कप्पइ मूलभोयणे वा जाव बीयभोयणे वा भोत्तए वा पाइत्तए वा, अम्मडस्स णं परिव्बायगस्स चउविहे अनत्थदंडे पञ्चक्खाए जावजीवाए, तंजहा--
___अवज्झाणायरिए पमायायरिए हिंसप्पयाणे पावकम्मोवएसे, अम्मडस्स कप्पइ मागहए अद्धाढए जलस्स पडिग्गाहित्तए सेऽविय वहमाणए नो चेवणं अवहमाणए जाव सेऽविय पूए नोचेवणं अपरिपूए सेऽविय सावजेत्तिकाऊंनो चेव णं अणबजे सेऽविय जीवा इतिकट्ठनोचेव णं अजीवा सेऽविय दिन्ने नो चेवणं अदिन्ने सेऽविय दंतहत्थपायचरुचमसपक्खालणठ्याए पिबित्तए वाणो चेवणं सिणाइत्तए, अम्मडस्स कप्पइ मागहए य आढए जलस्स पडिग्गाहित्तए, सेऽविय वहमाणे जाव दिन्ने नो चेव णं अदिण्णे सेऽविय सिणाइत्तए नो चेव णं हत्थपायचरुचमसपक्खालणट्टयाए पिबित्तए वा।
अम्मडस्सनो कप्पइ अनउत्थिया वाअन्नउत्थियदेवयाणि वाअन्नउत्थियपरिग्गहियाणि वा चेइयाइं वंदित्तए वा नमंसित्तए वाजाव पञ्जुवासित्तए वा नन्नत्थ अरिहंते वा अरिहंतचेइयाई वा । अम्मडे णं भंते ! परिव्वायए कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छिहिति ? कहिंउववजि

Page #110

मूलं-५० हिति?, गोयमा ! अम्मडे णं भंते ! परिव्वायए कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छिहिति? कहिंउववजिहिति?, गोयमा ! अम्मडे णं परिव्वायए उच्चावएहिं सीलव्वयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासेहिं अप्पाणं भावेमाणे बहूईवासाइंसमणोवासयपरियायं पाउणिहिति २ ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झूसित्ता सहि भत्ताइं अणसणाए छेदित्ता आलोइयपडिकते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा बंभलोए कप्पे देवत्ताए उववजिहिति।
तत्थ णं अत्यंगइयाणं देवाणंदस सागरोवमाइंठिई पन्नत्ता, तत्य गं अम्मडस्सवि देवस्स दस सागरोवमाइं ठिई। से णं भंते ! अम्मडे देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं अनतरं चयं चइत्ता कहिं गच्छिहिति कहिं उववजिहिति?, गोयमा! महाविदेहे वासे जाइं कुलाई भवंति अढाई दित्ताई वित्ताई विच्छिन्नविउलभवनसयणनसनजाणवाहणाई बहुधणजायरूवरययाइं आओगपओगसंपउत्ताई विच्छड्डियपउरभत्तपाणाई बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूयाई बहुजनस्स अपरिश्रूयाई तहप्पगारेसु कुलेसु पुमत्ताए पञ्चायाहिति।
तएणंतस्स दारगस्स गब्भत्थस्सचेवसमाणस्सअम्मापिईणंधम्मेदढा पतिण्णा भविस्सइ, से णं तत्थ नवण्हं मासाणं बहुपडिपुन्नाणं अट्ठमाणराइंदियाणं वीइकंताणं सुकुमालपाणिपाए जाव ससिसोमाकारे कंते पियासणे सुरूचे दारए पयाहिति, तए णं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवस ठिइवडियं काहिति, बिइयदिवसे चंदसूरदंसणियं काहिंति, छठे दियसे जागरियं काहिंति, एक्कारसमे दिवसे चीतिकंते निम्वित्ते असुइजायकम्मकरणे संपत्ते बारसाहे दिवसे अम्मापियरो इमं एयारूवं गोणं गुणनिप्फन्ने नामधेशं काहिंति-जम्हा णं अम्हं इमंसि दारगंसि गब्भत्थंसि चेव समाणंसि धम्मे दढपइण्मा तं होउणं अम्हं दारए दढपइण्णे नामेणं, तए णं तस्स दारगस्स अम्मापियरो नामधेनं करेहितिदढपइन्नेत्ति।
तं दढपइन्नं दारगं अम्मापियरो साइरेगऽहवासजातगं जाणित्ता सोभणंसि तिहिकरणनक्खत्तमुहत्तंसि कलायरियस्स उवणेहिंति ।
तए णं से कलायरिए तं दढप्पइन्नं दारगं लेहाइयाओ धणियप्पहाणाओ सउणस्यपज्जवसाणाओ बावत्तरि कलाओ सुत्ततो य अस्थतो य करणतो य सेहाविहिति सिखाविहिति, तंजहा-लेहंगणितं स्वं नटुंगीयं वाइयं सरगयं पुक्खरगयं समतालं जूयं जनवायं पासकं अट्ठावयं पोरेकचंदगमट्टियं अन्नविहिं पानविहिं वत्थविहिं विलेवणविहिं सयणविहिं अजं पहेलियमागहियं गाहं गीइयंसिलोयं हिरण्णजुत्ती सुवण्णजुत्ती गंधजुत्ती चुण्णजुत्ती आभरणविहिं तरुणीपडिकम्म इथिलक्खणं पुरिसलक्खणं हयलक्खणं गयलक्खणं गोणलक्खणं कुक्कडलक्खणं चक्कलक्खणं छत्तलक्खणं चम्मलक्खणं दंडलक्खणं असिलक्खणं मणिलक्खणं काकणिलक्खणं वत्थुविनं खंधारमाणं नगरमाणं वत्थुनिवेसणं वूहं पडिवूहं चारं पडिचारं चक्कवूहंगरुलवूहं सगडवूह जुद्धं मिजुद्धंजुद्धातिजुद्धमुट्ठिजुद्धबाहुजुद्धं लयाजुद्धंइसत्यं छरुप्पवाहं धनुव्येयं हिरण्णपागंसुवण्णपागं वट्टखेडंखुत्ताखेडं नालियाखेडंपत्तच्छेजंकडवच्छेनं सजीवं निजीवंसउणरुतमिति बावत्तरिकला सेहाविति सिक्खावेत्ता अम्मापिईणं उवणेहिति।
तए णं तस्स दढपइन्नस्स दरगस्स अम्मापियरो त कलायरियं विपुलेणं असनपानखाइमसाइमेणं वत्थगंधमल्लालंकारेण यसक्कारेहिति सम्माणेहिंति सकारेत्ता सम्माणेत्ता विपुलं जीवियारिहं पीइदाणं दलइस्सइ, विपुलं २ ता पडिविसजेहिंति।

Page #111

१७०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५०
तए णं से दढपइण्णे दारए बावत्तरिकलापंडिए नवंगसुत्तपडिबोहिए अठारसदेवी भासाविसारए गीयरती गंधव्वणट्टकुसले हयजोही गयजोही रहजोही बाहुजोही बाहुप्पमद्दी वियालचारी साहसिए अलंभोगसमत्थे आवि भविस्सइ ।
तएणंदढपइन्नदारगंअम्मापियरोबावत्तरिकलापंडियंजाव अलं भोगसमत्थंवियाणिता विउलेहिं अन्नभोगेहिं पानभोगेहिं लेण भोगेहिं वत्थभोगेहिंसयणभोगेहिं कामभोगेहिं उवणिमंतेहंति
तएणं से दढपइन्ने दारएतेहिं विउलेहिं अन्नभोगेहिं जाव सयनभोगेहि नो सजिहिति नो रजिहिति नो गिझिहिति नो अज्झोववजिहिति, से जहानामए उप्पले इ वा पउमे इ वा कुसुमे इ वा नलिणे इ वा सुभगे इवा सुगंधेइवा पोंडरीए इवा महापोंडरीएइ वा सतपत्ते इ वा सहस्सपत्ते इ वा सतसहस्सपत्ते इ वा पंके जाए जले संतुष्टनोवलिप्पए पंकरएणं नोवलिव्पइ जलरएणं, एवमेव दढपइन्नेवि दारएकामेहिं जाए भोगेहिं संवुड्ढे नोवलिप्पिहिति कामरएणं नोवलिप्पिहिति भोगरएणं नोवलिप्पिहिति मित्तनाइनियगसयनसंबंधिपरिजणेणं, सेणं तहारूवाणंथेराणं अंतिए केवलं बोहिं बुझिहिति केवलबोहिं बुज्झित्ता अगाराओ अनगारियं पव्वइहिति।
से णं भविस्सइ अनगारे भगवंते ईरियासमिए जाव गुत्तबंभयारी । तस्स णं भगवंतस्स एतेणं विहारेणं विहरमाणस्स अणंते अणुत्तरे णिव्वाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरणाणदसणे समुप्पजहिति।
तए णं से दढपइन्ने केवली बहूई वासाई केवलिपरियागं पाउणिहिति, केवलिपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झूसित्ता सदि भत्ताई अणसणाए छेएत्ता जस्साए कीरइ नग्गभावे मुंडभावे अण्हाणए अदंतवणए केसलोए बंभचेरवासे अच्छत्तकं अणोवाहणकंभूमिसेज्जा फलहसेजा कठ्ठसेजा परघरपवेसो लद्धावलद्धं परेहिं हीलणाओ खिंसणाओ जिंदणा गरहणाओ तालणाओ तजणाओ परिभवणाओ पव्वहणाओ उच्चावया गामकंटका बावीसं परीसहवसग्गा अहियासिजंतितमट्ठमाराहित्ता चरिमेहिं उस्सासणिस्सासेहिं सिन्झिहितिबुझिहिति मुचिहिति परिणिव्वाहिति सव्वदुक्खाणमंतं करेहिति॥
वृ.इहैव ज्ञातान्तरमाह-'बहुजनेन'मित्यादिव्यक्तं, नवरं 'पगइन्दयाए' इत्यत्र यावत्करणादिदं श्यपगइउवसंतयाएपगइतणुकोहमाणमायालोहयाएमिउमद्दवसंपन्नयाए अल्लीणयाए भद्दयाए त्ति व्याख्याप्राग्वत्, 'अनिक्खित्तेणं तिअविश्रान्तेन पगिज्झियत्तिप्रगृह्य विधायेत्यर्थः, 'परिणामेणं तिजीवपरणत्या अज्झवसाणेहिंति मनोविशेषैः लेसाहितितेजोलेश्यादिकाभिः 'तदावरणजाणं ति वीर्यान्तरवैक्रयलब्धिप्राप्तिनिमित्तावधिज्ञाना- वरणानामित्यर्थ, 'ईहावूहमग्गणगवेसणं'ति इह ईहा-किमिदमित्यमुतान्यथेत्येवं सदालोचना- भिमुखा मति चेष्टा, व्यूह-इदमित्थमेवंरूपो निश्चयः, मार्गणम् अन्वयधर्मालोचनं यथा स्थाणौ निश्चेतव्ये इह वत्युत्सर्पणादयः प्रायः स्थाणुधर्मा घटन्त इति, गवेषणं-व्यतिरेकधर्मालोचनं यथा स्थाणावेव निश्चेतव्ये इह शिरःकण्डूयनादयः प्रायः पुरुषधर्मा न घटन्त इति, तत एषां समाहारद्वन्द्वः, 'वीरियलद्धीए'त्ति वीर्यलब्ध्या सह वेउब्वियलद्धीए'त्ति वैक्रियलब्ध्या सह 'ओहिनाणलद्धि'त्ति अवधिज्ञानलब्धि समुत्पन्ना, वीर्यलब्ध्यादित्रयमुत्पन्नमित्यर्थः, वाचनान्तरे “वीरियलद्धी वेउब्वियलद्धी'त्ति पठ्यते, यत्कचित् 'अम्म(म्ब)डे परिव्वायगे'त्ति दृश्यते तदयुक्तं ।
अम्मडे इत्येतस्य स्थानाङ्गादिपुस्तकेषुदर्शनात्, 'अहिगयजीवाजीवे' इत्यत्र यावत्करणादिदं

Page #112

मूलं-५०
१७१ दृश्यम्- “उवलद्धपुण्णपावे' 'आसक्संवरनिज्जरकिरियाहिगरणबंधमोक्खकुसले' आश्रवाःप्राणातिपातादयः संवराः-प्राणातिपातविरमणादयः निर्जरा कर्मणो देशतः क्षपणं क्रियाःकायिक्यादिकाःअधिकरणानि-खङ्गादिनिर्वर्तनसंयोजनानिबन्धमोक्षौ-कर्मविषयौ, एतेन चास्य ज्ञानसम्पन्नतोक्ता, 'असहेजत्ति अविद्यमानसाहाय्यः कुतीर्थिकप्रेरतः सन् सम्यक्त्वाविचलनं प्रति न परसाहाय्यमपेक्षत इति भावः, अत एवाह-'देवासुरनागसुवण्णजक्खरक्खसकिन्नरकिंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगाइएहिं निग्गंथाओ पावयणाओ अणइक्कमणिज्ने' इति देवा-वैमानिकाः असुरनागत्ति-असुरकुमारा नागकुमाराश्चेति भवनपतिविशेषाः सुवण्णत्तिसद्वर्णा ज्योतिष्का इत्यर्थः, कचिद्गरुडेत्ति नाधीयते, ततः सुवण्णेत्ति-सुवर्णकुमारा भवनपतिविशेषाः यक्षराक्षसकिन्नरकिम्पुरुषाः व्यन्तरभेदाः, गरुडत्ति-गरुडचिह्नाः सुवर्णकुमाराः, गन्धर्वमहोरगाश्च व्यन्तराः।
'इणमोनिग्गन्थेपावयणे त्तिअस्मिन्निग्रन्थेप्रवचने निस्संकिय त्तिनिसन्देहः निकंखिय'त्ति मुक्तदर्शनान्तरपक्षपातः निविइगिच्छे'त्तिनिर्विचिकित्सकः फलंप्रति निशङ्कः 'लद्धडे'त्ति लब्धार्थोऽर्थश्रवणतः ‘गहिय?'त्तिगृहीतार्थोऽवदारणतः पुछियडे'त्तिपृष्ठार्थसंशयेसति अहिगय?'त्ति अधिगतार्थोऽभिगतातो वा अर्थावबोधात् विणिच्छियडे'त्ति विनिश्चितार्थः एदम्पर्योपलम्भात्, अतएव अहिमिंजपेम्माणुरागरत्ते' अस्थीनिच-कीकसानि मिञाच-तन्मध्यवर्ती धातुविशेषः अस्थिमिञास्ताः पेमानुरागेण सार्वज्ञप्रवचनप्रीतिलक्षणकुसुम्भादिरागेण रक्ताइवरक्ता यस्य स तथा, केनोल्लेखेनत्याह।
___ 'अयमाउसोओ ! निग्गंथे पावयणे अढे अयं परमठू सेसे अणठे'त्ति, अयमितिप्राकृतत्वादिदम् ‘आउसो त्ति आयुष्मन्निति पुत्रादेरामन्त्रणं, क्वचित् 'इणमोनिग्गन्थे' इति श्यते, 'सेसे'त्ति शेष-धनधान्यपुत्रकलत्रमित्रराज्यकुप्रवचनादिकमिति, ऊसियफलिहेत्तिउच्छ्रितम्उन्नतं स्फटिकमिव स्फटिकं चित्तं यस्य स तथा, मौनीन्द्रप्रवचनावाप्तया परिपुष्टमना इत्यर्थः, इतिवृद्धव्याख्या, अन्ये त्वाः-उच्छितः-अर्गलास्थानादपनीयोर्वीकृतो न तिरश्चीनः, कपाटपश्चाभागादपनीत इत्यर्थः, उत्सृतो वा अपगतः परिघः-अर्गला गृहद्वारे यस्यासौ उच्छ्रितपरिघ उत्सृतपरिघोवा, औदार्यातिशयादतिशयदानदायित्वेन भिक्षुकप्रवेशार्थमनर्गलितगृहद्वारइत्यर्थः, इदं च किलाम्मडस्य न सम्भवति, स्वयमेव तस्य भिक्षुकत्वाद्, अत एव पुस्तके लिखितं यथा 'ऊसियफलिहे'त्यादिविशेषणत्रयं नोच्यते।। _ 'अवंगुयदुवारे'त्ति अपावृत्तद्वारः-कपाटादिभिरस्थगितगृहद्वारः, सद्दर्शनलाभेन न कुतोऽपिपाषण्डिकाद्विभेति, शोभनमार्गपरिग्रहेणोद्घाटशिरास्तिष्ठतीतिभावइति वृद्धव्याख्या, केचित्वाहुः-भिक्षुकप्रवेशार्थमौदार्यादस्थगितगृहद्वार इत्यर्थः, इदं चाम्भडस्य न घटते, 'चियत्त अंतेउरघरदारपवेसी त्ति चियत्तोति-लोकानां प्रीतिकर एव अन्तःपुरे वा गृहे वा द्वारे वा प्रवेशो यस्य स तथा, इन्प्रत्ययश्चात्र समासान्तः, अतिधार्मिकतया सर्वत्रानाशङ्कनीयोऽसाविति भावः, अन्ये त्वाहुः-चियत्तोत्ति-नाप्रीतिकरोऽन्तः पुरगृहे द्वारेण नापद्वारेण प्रवेशः-शिष्टजनप्रवेशनं यस्य स तथा,अनीष्यालुंताप्रतिपादनपरं चेत्थमिदं विशेषणं, न चाम्मडस्येदं घटते, अन्तः पुरस्यैवाभावादिति, क्वचिदेवं श्यते
'चियत्तघरतेउरपवेसी'ति चियत्तेत्ति-प्रीतिकारिण्येवगृहे वाऽन्तःपुरेवाप्रविशतीत्येवंशीलो

___

Page #113

१७२
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५० यः स तथा, त्यक्तौ वा गृहान्तःपुरयोरकस्मात् प्रवेशो येन स तथा, 'चउद्दसअठुमुद्दिछपुन्नमासिणीसुत्ति उद्दिया-अमावास्या पडिपुन्नं पोसहं अनुपालेमाणे'त्ति आहारपौषधादिभेदाच्चतूरूपमपीति, 'समणे निग्गंथे फासुएसणिज्जेणं असनपानखाइमसाइमेणं वत्थपडिग्गहकम्बलपायपुच्छणेणं' अत्र च पडिग्गहत्ति-प्रतिग्रहः पतद्ग्रहो वा-पात्रं पायपुच्छणंति-पादप्रोक्षणं रजोहरणं 'ओसहभेसज्जेणं तिऔषधम्-एकद्रव्याश्रयं भैषज्यं-द्रव्यसमुदायरूपमथवा औषधंत्रिफलादि भैषज्यं-पथ्यं पाडिहारिएणं पीढफलगसेज्जासंथारएणंपडिलाहेमाणे'त्तिप्रतिहारः-प्र त्यर्पणं प्रयोजन मस्येति प्रातिहारिकं तेन पीठम् आसनं फलकम्-अवष्टम्भनार्थः काष्ठविशेषः
शय्या-वसतिः शयनं वा यत्र प्रसारितपादैः संस्तारको-लघुतरं शयनमेव 'सीलब्बयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासेहिं अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावमाणे ति शीलव्रतानि-अणुव्रतानि गुणा-गुणव्रतानि विरमणानि-रागादिविरतिप्रकाराःप्रत्याख्या-नानि नमस्कारासहित्तादीनि पौषधोपवासः-अष्टम्यादिपर्वदिनेषूपवसनम, आहारादित्याग इत्यर्थः, 'नो कप्पइअक्खसोयप्पमाणमेत्तंपिजलं सयराहं उत्तरित्तए' अक्षश्रोतःप्रमाणा-गन्त्रीचक्रनाभिच्छिद्रप्रमाणा मात्रा यस्य तत्तथा, सयराहं-अकस्मात् हेलयेत्यर्थः, 'आहाकम्मिए' इत्यादि व्यक्तं, नवरं 'रइए इवत्ति रचितम् औद्देशिकभेदो यन्मोदकचूर्णादि पुनर्मोदकतया कूरदध्यादिकं वा वत्करम्बकादितया विरचितंतद्रचितमित्युच्यते, इह चेतिशब्द उपप्रदर्शने, वाशब्दो विकल्पे,
__'कान्तारभत्ते इ वत्ति कान्तारम्-अरण्यं तत्र भिक्षुकाणां निर्वाहणार्थं यत्संस्क्रियते तत्कान्तारभक्तमिति, 'दुभिक्खभत्ते इ व्व'त्ति दुर्भिक्षभक्तं यभिक्षुकार्थं दुर्भिक्षे संस्क्रियते, औद्देशिकादिभेदाश्चैते, 'वद्दलियाभत्ते इ वति वर्दलिका-दुर्दिनं 'गिलाणभत्ते इ बत्ति ग्लानः सनारोग्याय यद्ददाति तद् ग्लानभक्तं ‘पाहुणगभत्ते इ वत्ति प्राघूर्णाकः-कोऽपि क्वचिद्गतो वप्रतिसिद्धये संस्कृत्य ददातिप्राधूर्णकावा-साध्वादयइहायाता इति यद्दापवतितत्प्राधूर्णकभक्तं 'मूलभोयणे इवत्ति मूलानिपद्मासि टिकादीनां यावत्करणादिदं पदत्रयं श्यं 'कन्दमोयणे इ वत्ति कन्दाः-सूरणकन्दादयः ‘फलभोयणे इव'त्ति फलानि आन्त्रादीनां 'हरियभोयणे इवत्ति हरितानि-मधुरतृणकटुकभाण्डादीनि 'बीयभोयणे इवत्ति बीजानि-शालितिलादीनि 'भोत्तए वत्ति भोक्तुं वा 'पायए वत्ति पातुं वा आधाकर्मकादिपानकादीनीति!
अवज्झाणायरिए'त्तिअपध्यानेन-आदिनाआचरिता-आसेवितो यः अपध्यानस्य वा यदाचरितम् आसेवनं सोऽनर्थदण्ड इति, ‘पमादायरिए'त्ति प्रमादेन-घृतगुडादिद्रव्याणां स्थगनादिकरणे आलस्यलक्षणेन आचरितो यस्तस्य वायदाचरितं सोऽनर्थदण्डः प्रमादातचरितः प्रमादाचरितं वेति 'हिंसप्पयाणे'त्ति हिंस्रस्य-खगादेः प्रदानम्-अन्यस्यार्पणं निष्प्रयोजनमेवेति हिंम्रप्रदानं, पावकम्मोवएसे त्तिपापकर्मोपदेशः-कृष्याधुपदेशःप्रयोजनंविनेति, सावजेत्तिकट्टत्ति यदिदंजलस्य परिमाणकरणंतज्जलंसावद्यमितिकृत्वाक सावद्यमपि कथमित्याह-'जीवत्तिकट्ठ'त्ति जीवा अप्कायिका एत इतिकृत्वा,
अथवा कस्मात्परिपूतं गृह्णातीत्यत आह-सावद्यमितिकृत्वा, एतदेव कुत इत्याह-जीवा इतिकृत्वा, पूतरकादिजीवा इह सन्तीतिकृत्वेति भावः । 'अएन्नउत्थिए वत्ति अन्ययूथिकाअर्हत्सङ्गापेक्षयाअन्येशाक्यादयः 'चेइयाईतिअर्हच्चैत्यानि-जिनप्रतिमाइत्यर्थः 'नन्नत्थअरहंतेहि वत्ति न कल्पते, इह योऽयं नेति प्रतिषेधः सोऽन्यत्राहद्दयः,अर्हतो वर्जयित्वेत्यर्थः, स हि किल

Page #114

मूलं-५०
१७३
परिव्राजकवेषधारकः अतोऽन्ययूथिकदेवतावन्दनादिनिषेधे अर्हतामपि वन्दनादिनिषेधो मा भूमिदिकृत्वा नन्नत्थेत्याद्यधीतं, ‘उच्चावएहिंति उच्चावच्चैः-उत्कृष्टानुत्कृष्टैः।
___ 'आउक्खएणं ति आयुःकर्मणो दलिकनिर्जरणेन 'भवक्खएणं'ति देवभवनिबन्धनभूतकर्मणां गत्यादीनां निर्जरणेनेत्यर्थः, 'ठिइक्खएणं ति आयुःकर्मणस्तदन्येषां च केषाचित् स्थितेर्विदलनेनेति 'अनंतरंचयंचइत्तत्ति देवभवसम्बन्धिनंचयं-शरीरंत्यकत्वा-विमुच्य अथवा 'चयं चइत्त'त्तिच्यवनं चित्वा-कृत्वेत्यर्थः, 'अड्वाइंति परिपूर्णानि 'दित्ताईति दप्तानि-दर्पवन्ति 'वित्ताइंति वित्तानि व्याख्यातानि शेषपदानि कूणिकवर्णकवद् व्याख्येयानि, 'तहप्पगारेसु कुलेसुत्ति इह क्वचित् कुले इत्ययं शेषो दृश्यः, 'पुमत्ताए'त्ति पुंस्त्वतया, पुरुषतयेत्यर्थः, 'पञ्चायाहिति'त्ति प्रत्याजनिष्यति उत्पत्स्यत इत्यर्थः, 'ठिइवडियं काहिति'त्ति स्थितिपतितंकुलकमान्तर्भूतं पुत्रजन्मोचितमनुष्ठानं करिष्यतः
'चंदसूरदंसणिय'ति चन्द्रसूरदरनिकाभिधानं सुतजन्मोत्सवविशेषं 'जागरिय'ति रात्रिजागरिकांसुतजन्मोत्सवविशेषमेव 'निव्वत्तेअसुरइजायकम्मकरणे त्तिनिवृत्ते-अतिक्रान्ते अशुचीनाम्-अशौचवतांजातकर्मणां-प्रवव्यापाराणां यत्करणं-विधानंतत्तथा, तत्र ‘बारसाहे दिवसेति द्वादशाख्ये दिवसे इत्यर्थः,अथवा द्वादशानामांसमाहारोद्वादशाहतस्य दिवसो येनासौ पूर्णो भवतीति द्वादशाहदिवसस्तत्र 'अम्मापियरो'त्ति अम्बापितरौ 'इमति इदं वक्ष्यमाणम्, अयमिति क्वचिद्दश्यते, तच्च प्राकृतशैलीवशात्, “एयारूवंति एतदेव रूपं-स्वभावो यस्य नान्यथारूपमित्येतद्रूपं गोणं'ति गौणं, किमुक्तं भवतीत्याह
__'गुणनिष्फन्नति गौणशब्दोऽप्रधानेऽपिवर्तत इत्यत उक्तं गुणनिष्पन्नमिति, 'नामधेचं' ति प्रशस्तं नामैव नामधेयम्, इह स्थाने पुस्तकान्तरे 'पंचधाइपरिग्गहिए' इत्यादि ग्रन्थो दृश्यते, सच प्राग्वद् व्याख्येयः, किञ्चिच तस्य व्याख्यायते-'हत्था हत्यं संहरिज्जमाणे त्तिहस्ताद्धस्तान्तरं संहियमाणो-नीयमानः, अङ्कादकं परिभुज्यमानः-उत्सङ्गादुत्सङ्गान्तरं परिभोज्यमानः उत्सङ्गस्पर्शसुखमनुभाव्यमानः, 'उवनच्चिज्जमाणे'त्ति उपनत्यमानो नर्तनं कार्यमाण इत्यर्थः,
उपगीयमानः-तथाविधबालोचितगीतविशेषैर्गीयमानो गाप्यमानो वा उवलालिजमाणे'त्ति उपलाल्यमानः क्रीडादिलालनया ‘उवगूहिज्जमाणे'त्ति उपगूह्यमानः आलिङ्गयमानः 'अवयासिज्जमाणे'त्ति अपत्रास्यमानः अपगतत्रासः क्रियमाणः, अपयास्यमानो वा उत्कण्ठातिरेकाननिर्दयालिङ्गनेनापीड्यमानः, अप्रयास्यमानोवा समीहितपूरणेन प्रयासमकार्यमाणः, 'परिवंदिज्जमाणे'त्ति परिवन्धमानःस्तूयमानः, परिचुम्ब्यमानइति व्यक्तं, परंगिजमाणे त्ति परणयमाणः चङ्कम्यमाणः, एतेषां च संहियामाणादिपदानां द्विवचनमाभीक्ष्ण्यविवक्षयेति 'निव्वाघायं'ति निर्वातंनियाघातंच यद्गिरिकन्दरंतदालीन इति।अथाधिकृतवाचना 'साइरेगठवरिसजायगं'ति सातिरेकाण्यष्टौ वर्षाणि जातस्य यस्य स तथा तं 'अत्थउ'त्ति अर्थतो व्याख्यानतः 'करणओ यति करणतः प्रयोगत इत्यर्थः । ___'सेहावेहिति'त्ति सेघयिष्यति निष्पादयिष्यति 'सिक्खावेहिति' शिक्षयिष्यति अभ्यास कारयिष्यति विनयपरिणयमेत्ते'त्ति कवचित्तत्र विज्ञ एव विज्ञकः स चासौ परिणममात्रश्चबुद्धयादिपरिणामवानेव विज्ञकपरिणतमात्रः, इह मात्राशब्दो बुद्धयादिपरिणामस्याभिनवत्वख्यापनपरः, 'नवंगसुत्तपडिबोहिए'त्ति नवाङ्गानि द्वे श्रोत्रे द्वे नेत्रे द्वे घ्राणे एका च जिह्वा

Page #115

१७४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५० त्वगेका मनश्चैकमिति तानि सुप्तानीव सुप्तानि बाल्यादव्यक्तचेतनानि प्रतिबोधितानि-यौवनेन व्यक्तचेतनावन्ति कृतानि यस्य स तथा,
-आह च व्यवहारभाष्ये–'सोत्ताइं नव सुत्ताई' इत्यादि, 'हयजोही'त्ति हयेन-अश्वेन युध्यत इति हययोधी एवं रथयोधी बाहुयोधीच, 'बाहुप्रमर्दी'ति बाहुभ्यांप्रमृनातीति बाहुप्रमर्दी 'वियालचारी'त्ति साहसिकत्वाद्विकालेऽपि रात्रावपि चरतीति विकालचारी, अत एव साहसिकः-सात्त्विकः 'अलं भोगसमत्थे ति अत्यर्थं भोगानुभवनसमर्थः, 'नो सञ्जिहिति' त्ति न सङ्ग-सम्बन्धंकरिष्यति नो रजिहिति'त्तिनराग-प्रेमभोगसम्बन्धहेतुंकरिष्यति नोगज्झिहिति'त्ति नाप्राप्तभोगेष्वाकाङ्क्षाकरिष्यतीति ‘नोअज्झोववञ्जिहिति'त्तिनाध्युपपत्स्यते नात्यन्तंतदेकाग्रमना भविष्यतति
'सेजहानामए'त्तिसेइति अथशब्दार्थेअथशब्दश्च वाक्योपक्षेपार्थः, नामेतिसम्भावनायाम, एवंशब्दो वाक्यालङ्कारार्थः, 'उप्पलेति वा' उत्पलमिति वा, उत्पलादिपदानां चारर्थभेदो वर्णादिभिर्लोकतोऽवसेयो, नवरं पुण्डरीकं-सितपद्मं 'पंकरएणं'ति पङ्क-कर्दमः स एव रजः पद्मस्वरूपोपरञ्जनात् श्लक्ष्णावयवरूपत्वेन वा रेणुतुल्यत्वादिति, 'कामरएणंति कामः-शब्दो रूपं च स एव रजः कामरजस्तेन 'भोगरएणं ति भोगो-गन्धो रसः स्पर्शश्च 'मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरिजणेणं'ति मित्राणि-सुहृदः ज्ञातयः-सजातीयाः निजका-भ्रातृपुत्रादयः स्वजनामातुलादयः सम्बन्धिनः-श्वशुरादयः परिजनो-दासादिपरिकरः केवलं बोहिं बुजिहिइत्ति विशुद्धं सम्यग्दर्शनमनुभविष्यति तल्लप्स्यत इत्यर्थः,
'अनंते त्यादि, अनन्तम्'-अनन्तार्थविषयत्वात् 'अनुत्तरं' सर्वोत्तमत्वात् ‘निर्व्याघातं' कटकुट्यादिभिरप्रतिहतत्वात् 'निरावरणं' क्षायिकत्वात् ‘कृत्स्नं' सकलार्थग्राहकत्वात् 'प्रतिपूर्ण सकलस्वांशसमन्वितत्वात् 'केवलवरणनणदंसणे त्ति केवलम्-असहायं अत एव वरं ज्ञानं च दर्शनं चेति ज्ञानदर्शनं ततः प्राक्पदाभ्यां कर्मधारयः, तत्र ज्ञान-विशेषावबोधरूपमिति दर्शनं-सामान्यावबोधरूपमिति, 'हीलणाओ'त्तिजन्मकर्ममर्मोद्घट्टनानि 'निंदणाओ'तिमनसा कुत्सनानि खिसणाओ'त्ति तान्येव लोकसमक्षं 'गरहणाओ'त्ति कुत्सनान्येव च गर्हणीयसमक्षाणि 'तज्जणाओ'त्ति शिरोऽगुल्यादिस्फोरणतो ज्ञास्यसि रे जाल्मेत्यादिभणनानि 'तालणाओ'त्ति ताडनाः-चपेटादिदानानि परिभवणाओ'त्ति आभाव्यार्थपरिरेण न्यकिक्रयाः, _ 'पव्वहणाओ'त्ति प्रव्यथना-भयोत्पादनानि 'उच्चावय'त्ति उत्कृष्टेतराः ‘गामकंटय'त्ति इन्द्रियग्रामप्रतिकूला इति सिज्झिहिइत्ति सेत्स्यति-कृतकृत्योभविष्यति बुझिहिइति भोत्स्यतेसमस्तान केवलज्ञानेन 'मुच्चिहिइत्तिमोक्ष्यते सकलकर्माशैः परिनिव्वाहिइत्तिपरिनिर्वास्यति कर्मकृतसन्तापाभावेन शीतीभविष्यति, किमुक्तं भवति ? -'सव्वदुक्खाणमंतं काहिइति व्यक्तमेवेति १४
मू. (५१) से इमे गामागर जाव सन्निवेसेसु पव्वइया समणा भवंति, तंजहाआयरियपडिनीया उवज्झायपडिनीया कुलपडिनीया गणपडिनीया आयरियउवज्झायाणं अयसकारगा अवण्णकारगा अकित्तिकारगा बहूहिँ असब्भावुब्भावणाहिँ मिच्छत्ताभिनिवेसेहि य अप्पाणं च परं च तदुभयं च वुग्गाहेमाणा वुप्पाएमाणा विहरित्ता
-बहूई वासाइं सामण्णपरियागं पाउणंति बहु० तस्स ठाणस्स अनालोइयअपडिक्कता

Page #116

मूलं - ५१
१७५
कालमासे कालं किच्चा उक्कोसेणं लंतए कप्पे देवकिब्बिसिएसु देवकिब्बिसियत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिं गती तेरससागरोवमाइं ठिती अनाराहगा सेसं तं चैव १५ ।
से जे इमे सन्निपंचिंदियतिरिक्खजोणिया पज्जत्तया भवंति, तंजहा- जलयरा खहयरा थलयरा, तेसिंणं अत्थेगइयाणं सुभेणं परिणामेणं पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं लेसाहिं विसुज्झमाणाहिं तयावरणिजाणं कम्माणं खओवसमेणं ईहावूहमग्गणगवेसणं करेमाणाणं सन्नीपुव्वजाईसरणे समुप्पञ्जइ ।
तए णं ते समुप्पन्नजाइसरा समाणा सयमेव पंचाणुव्वयाइं पडिवज्रंति पडिवजित्ता बहूहिं सीलव्यगुणवेरमणपचक्खाणपोसहोववासेहिं अप्पाणं भावेमाणा बहूई वासाई आउयं पालेति पालित्ता भत्तं पञ्चक्खति हूई भत्ताइं अणसणाए छेयंति २ त्ता आलोइयपडिक्कंता समाहिपत्ता कालमासे कालं किच्चा उक्कोसेणं सहस्सारे कप्पे देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिं गती अट्ठारस सागरोवमाइंठिती पन्नत्ता, परलोगस्स आराहगा, सेसं तं चेव १६ ।
से जे इमे गामागर जाव संनिवेसेसु आजीविका भवंति, तंजहा- दुघरंतरिया तिघरंतरिया सत्तघरंतरिया उप्पलबेटिया घरसमुदानिया विजुअंतरिया उट्टियासमणा, तेणं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा बहूई वासाई परियायंपाउणित्ता कालमासे कालं किच्चा उक्कोसेणं अच्चुए कप्पे देवत्ताए उववत्तारो भवति, तहिं तेसिं गती बावीसं सागरोवमाइं ठिती, अनाराहगा, सेसं तं चेव १७ ।
से जे इमे गामागर जाव सण्वैिसेसु पव्वइया समणा भवंति, तंजहा - अत्तुक्कोसिया परपरिवाइया इकम्मिया भुजो २ कोउयकारका, ते णं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा बहूई . वासाई सामण्णपरियागं पाउणति पाउणित्ता तस्स ठाणस्स अणालोइय अपडिक्कंता कालमासे कालं किच्चा उक्कोसे अच्चुए कप्पे अभिओगिएसु देवेसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिं गई बावीसं सागरोवमाई ठिई परलोगस्स अणाराहगा, सेसं तं चेव १८ ।
से जे इमे गामागर जाव सन्नि वेसेसु निन्हगा भवंति, तंजहा बहुरया ? जीवपएसिया २ अव्वत्तिया ३ सामुच्छेइया ४ दोकिरिया ५ तेरासिया ६ अबद्धिया ७ इच्छेते सत्त पवयणनिन्हगा केवल चरियालिंगसामण्णा मिच्छद्दिष्ट्ठी बहूहिं असब्भावुभावणाहिं मिच्छत्ताभिनिवेसेहिय अप्पाणं च परं च तदुभयं च बुग्गाहेमाणा वुप्पाएमाणा विहरित्ता बहूइं वासाइं सामण्णपरियागं पाउणंति २ कालमासे कालं किच्चा उक्कोसेणं उवरिमेसु गेवेज्जेसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिं गती एक्कत्तीस सागरोवमाइंठिती, परलोगस्स अनाराहगा, सेसं तं चेव १९ ।
से जे इमे गामागर जाव सन्नि वेसेसु मणुया भवंति, तंजहा- अप्पारंभा अपपरिग्गहा धम्मिया धम्मागुया धम्मिट्ठा धम्मखाई धम्मप्पलोइया धम्मपलज्जणा धम्मसमुदायारा धम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा सुसीला सुव्वया सुप्पडियानंदा साहूबहिं एकचाओ पाणाइवायाओ पडिविरया जावजीवाए एकच्चाओ अपडिविरया एवं जाव परिग्गहाओ
एकच्चाओ कोहाओ माणाओ मायाओ लोहाओ पेज्जाओ कलहाओ अब्भक्खाणाओ पेसुन्नाओ पर परिवायाओ अरतिरतीओ मायामोसा ओमिच्छादंसणसल्लाओ पडिविरया जावजीवाए एकच्चाओ अपडिविरया, एकच्चाओ आरंभसमारंभाओ पडिविरया जावज्जीवाए एकच्चाओ अपडिविरया, एकच्चाओ करणकारावणाओ पडिविरया जावजीवाए एकच्चाओ अपडिविरया एगचाओ पयणपयावणाओ पडिविरया जावज्जीवाए एकच्चाओ पयणपयावणाऔ अपडिविरया,

Page #117

१७६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५१
एकचाओ कोट्टणपिट्टणतज्जणतालणवहबंधपरिकिलेसाओ पडिविरया जावज्जीवाए एकच्चाओ अपडिविरया,
- एकच्चाओ ण्हाणमद्दणवण्णगविलेवणसद्दफरिसरसरूवगंधमल्लालंकाराओ पडिविरया जावजीवाए एकच्चाओ अपडिविरया, जेयावण्णे तहप्पगारा सावज्जजोगोवहिया कम्मता परपा परियावणकरा कज्जति तओ जाव एकच्चाओ अपडिविरया तंजहा-समणोवासगा भवंति,
अभिगयजीवाजीवा उबलद्वपुण्णुपावा आसवसंवरनिज्जर किरिया अहिगरणबंधमोक्खकुसला असहेज्जाओ देवासुरनागजक्खरक्खसकिन्नरकिंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगाइएहिं देवगणेहिं निग्गंथाओ पावयणाओ अणइक्कमणिज्जा निग्गंथे पावयणे निस्संकिया णिक्खंखिया निव्वितिगिच्छा लद्धड्डा गहियट्ठा पुच्छियट्टा अभिगयट्ठा विणिच्छियट्ठा अट्ठिमिंजपेम्माणुरागरत्ता अयमाउसो ! निग्गंथे पावयणे अड्डे अयं परमट्टे सेसे अट्टे ऊसियफलिहा अवंगुयदुवारा चियत्तंतेउरपरघरदारप्पवेसा चउद्दसमुद्दिट्टपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अनुपालेत्ता समणे निग्गंथे फासुएसणिज्जेणं असनपानखाइमसाइमेणं वत्थपडिग्गहकंबलपायपुंथछणेणं ओसहभेसज्ञेणं पडिहारएण य पीढफलगसेज्जासंधारएणं पडिलाभेमाणा विहरंति विहरिता भत्तं पञ्चक्खति ते बहूई भत्ताइं अणसणाए छेदिति छेदित्ता आलोइयपडिक्कंता समाहिपत्ता कालमासे कालं किच्चा उक्कोसेणं अच्चुए कप्पे देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तहिं तेसिं गई बावीसं सागरोवमाई ठिई आराहया सेसं तहेव २० ।
से जे इमे गामागर जाव सन्निवेसेसु मणुआ भवंति, तंजहा - अनारंभा अपरिग्गहा धम्मिया जाव कप्पेमाणा सुसीला सुब्वया सुपडियानंदा साहू सव्वाओ पाणाइवाआओ पडिविरया जाव सव्वाओ परिग्गहओ पडिविरया सव्वाओ कोहाओ माणाओ मायाओ लोभाओ जाव मिच्छादंससल्लाओ पडिविरया सव्वाओ आरंभसमारंभाओ पडिविरया सव्वाओ करणकारावणाओ पडिविरया
सव्वाओ पयणपयावणाओ पडिविरया सव्वाओ कुट्टणपिट्टणतज्जणतालणवहबंधपरिकिलेसाओ पडिविरया सव्वाओ ण्हाणमद्दणवण्णगविलेवणसद्दफरिसरसरूवगंधमल्लालंकाराओ पडिविरया जेयावण्णे तहप्पग्गारा सावज्जजोगोवहिया कम्मंता परपाणपरियावणकरा कांति तओवि पडिविरया जावज्जीवाए से जहानामए अनगारा भवंति-
ईरियासमिया भासासमिया जाव इणमेव निग्गंथं पावयणं पुरओकाउं विहरंति तेसि णं भगवंताणं एएणं विहारेणं विहरमाणाणं अत्येगइयाणं अणंते जाव केवलवरनाणदंसणे समुप्पज्जइ, ते बहूइं वासाई केवलिपरियागं पाउणंति जाव पाउणित्ता भत्तं पच्चक्खति भत्तं २ बहूई भत्ताई. अणसणाइ छेर्देतिर त्ता जस्सट्ठाए कीरइ गग्ग भावे० अंतं करंति, जेसिंपि य णं एगइयाणं नो केवलवरनाणदंसणे समुप्पज्जइ ते बहूई वासाई छउमत्थपरियागं पाउणन्तिर आबाहे उप्पन्ने वा अनुप्पन्ने वा भत्तं पञ्चक्खंति,
ते बहूई भत्ताइं अणसणाए चेदेन्ति २ त्ता जस्सट्टाए कीरइ नग्गभावे जाव तमट्ठमाराहित्ता चरिमेहिं ऊसासणीसासेहिं अनंतं अनुत्तरं निव्वाघायं निरावरणंकसिणं पडिपुन्नं केवलवरनाणदंसणं उप्पाडिंति, तओ पच्छा सिज्झिहिन्ति जाव अंतं करेहिंति ।
एगच्चा पुण एगे भयंतारो पुव्वकम्मावसेसेणं कालमासे कालं किच्चा उक्कोसेणं सव्वट्टसिद्धे

Page #118

मूलं-५१
१७७ महानविमाणे देवत्ताएउववत्तारो भवंति, तहिंतेसिंगई तेत्तीसंसागरोवमाइंठिई आराहगा, सेसं तंचेव २१॥
सेजेइमेगामागर जावसन्निवेसेसुमणुआ भवंति, तंजहा-सव्वकामविरयासब्वरागविरया सव्वसंगातीता सव्वसिणेहातिकता अक्कोहा निक्कोहाखीणक्कोहा एवंमाणमायालोहा अणुपुव्वेणं अट्ठ कम्मपयडीओ खवेत्ता उपि लोयग्गपइट्ठाणा हवंति॥
वृ. 'अयसकारगति पराक्रमकृता सर्वदिग्गामिनी वा प्रख्यातिर्यशः तप्रतिषेधादयशः 'अवण्णकारयत्तिअवज्ञा-अनादरः अवर्णोवा-वर्णनाया अकरणं अकित्तिकारगत्तिदानकृता एकदिग्गामिनीवाप्रसिद्धिः कीर्तिस्तन्निषेधादकीर्तिः असब्भावुझ्भावणाहितिअसद्भावानाम्अविद्यमानार्थानामुद्भावना-उत्प्रेक्षणानि असद्भावोद्मद्भावनास्ताभिः 'मिच्छत्ताभिनिवेसेहि य'त्ति मिथ्यात्वे वस्तुविपर्यासे मिथ्यात्वाद्वा-मिथ्यादर्शनाख्यकर्मणः सकाशाद् अभिनिवेशाः-- चित्तावष्टम्भामिथ्यात्वाभिनिवेशास्तैः 'वुग्गाहेमाण'त्ति व्युद्ग्राह्यमाणाः-कुग्रहे योजयन्तः 'वुप्पाएमाण'त्ति व्युत्पादयमानाः-असद्भावोद्भावनासु समर्थीकुर्वन्त इत्यर्थः, 'अणालोइयअपडिक्वंत'त्ति गुरूणां समीपे अकृतालोचनास्ततो दोषादनिवृत्ताश्चेत्यर्थः, एतेषां च विशिष्टश्रामण्यजन्यं देवतावंप्रत्यनीकताजन्यं च किल्बिषिकत्वं, ते हिचण्डालप्राया एव देवमध्ये भवन्तीति १५॥
‘सण्णीपुब्वजाईसरणे'त्ति संज्ञिनां सतां या पूर्वजातिः-प्राक्तानो भवस्तस्या यस्मण तत्तथा १६॥
. आजीविकागोशालकमतानुवर्तिनः 'दुघरंतरिय'त्ति एकत्र गृहे भिक्षां गृहीत्वा येऽभिग्रहविशेषाद् गृहद्वयमतिक्रम्य पुनर्भिक्षां गृह्णन्तिननिरनन्तरमेकान्तरंवा ते द्विगृहान्तरिकाः, द्वे गृहे अन्तरं भिक्षाग्रहणे येशषामस्ति ते द्विगृहान्तरिका इति निर्वचनम्, एवं त्रिगृहान्तरिकाः सप्तगृहान्तरिकाश्च उप्पलबेटिय'त्तिउत्पलवृन्तानि नियमविशेषात् ग्राह्यतया भैक्षत्वेन येषांसन्ति ते उत्पलवृन्तिकाः 'घरसमुदानिय'त्तिगृहसमुदान-प्रतिगृहं भिक्षा येषांग्राह्यतयाऽस्तिते गृहसमुदानिकाः 'विजुयंतरिय'त्ति विद्युति सत्यां अन्तरं भिक्षाग्रहणस्य येषामस्ति ते विद्युदन्तरिकाः, विद्युत्सम्पातेभिक्षांनाटन्तीति भावार्थः, 'उट्टियासमण त्ति उष्ट्रिका महामृण्मयोभाजनविशेषस्तत्र प्रविष्टा ये सम्यन्ति-तपस्यन्तीत्युष्ट्रिकाश्रमणाः, एषां च पदाना मुठोक्षया व्याख्या कृतेति १७। ___'अत्तुक्कोसिय'त्ति आत्मोत्कर्षोऽस्ति येषां ते आत्मोत्कर्षिकाः, 'परपरिवाइय'त्ति परेषां परिवादो-निन्दाऽस्ति येषांतेपरपरिवादिकाः 'भूइकम्मिय'त्तिभूतिकर्म-ज्चरितानामुपद्रवरक्षार्थं भूतिदानं तदस्ति येषां ते भूतिकर्मिकाः, 'भुज्जो भुजो कोउगकारग'त्ति भूयो भूयः--पुनः पुनः कौतुकं-सौभाग्यादिनिमित्तं परेषां स्नपनादि तत्कर्तारः कौतुककारकाः ‘आभिओगिएसुत्ति अभियोगे-आदेशकर्मणि नियुक्ता आभियोगिका आदेशकारिण इत्यर्थः, एतेषां च देवत्वं चारित्रादाभियोगिकत्वं चात्मोत्कषदिरिति १८।।
बहुषुसमयेषुरता-आसक्ताः बहुभिरेवसमयैः कार्यनिष्पद्यतेनैकसमयेनेत्येवंविधवादिनो बहुरताः-जमालिमतानुपातिनः, 'जीवपएसि'त्ति जीवः प्रदेश एवैको येषां मतेन तेजीवप्रदेशाः, एकेनापि प्रदेशेन न्यूनो जीवो न भवत्ययो येनैकेन प्रदेशेन पूर्णः सन् जीवो भवति स एवैकः [8112]

Page #119

१७८
.
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५१
प्रदेशो जीवो भवतीत्येवंविधवादिनस्तिष्यगुप्ताचार्यमताविसंवादिनः 'अव्वत्तिय'त्ति अव्यक्तं समस्तमिदं जगत् साध्वादिविषये श्रमणोऽयंदेवोवाऽयमित्यादिविविक्तप्रतिभा-सोदयाभावात्ततश्चाव्यक्तं वस्त्विति मतमस्ति येषां ते अव्यक्तिकाः, अविद्यमाना वा साध्वादिव्यक्तिरेषामितक्यव्यक्तिकाःआषाढाचार्यशिष्यमतान्तःपातिनः 'सामुच्छेइय'त्तिनारकादिभावानां प्रतिक्षणं समुच्छेदं क्षयं वदन्तीति सामुच्छेदिकाः अश्वमित्रमतानुसारिणः 'दोकिरिय'ति द्वे क्रिये-शीतवेदनोष्णवेदनादिस्वरूपे एकत्र समये जीवोऽनुभवतीत्येवं वदन्ति ये ते वैक्रिया गङ्गाचार्यमतानुवर्तिनः तेरासियत्तित्रीन् राशीन्जीवाजीवानोजीवरूपान्वदन्तियेते त्रैराशिकः रोहगुप्तमतानुसारिणः, 'अबद्धिय'त्ति अबद्धं सत्कर्म कञ्चुकवत्पार्श्वतः स्पृष्टमात्रं जीवं समनुगच्छन्तीतयेवंवदन्तीत्यबद्धिकाः गोष्ठामाहिलमतावलम्बिनः,
उपलक्षणंचैतत्सक्रियावर्तिव्यापन्नदर्शनानामन्येषामपीति, पवयणनिण्हय'त्तिप्रवचनजिनागमं निढुवते-अपलपन्त्यन्यथा तदेकदेशस्याभ्युपगमात्ते प्रवचननिलवकाः, केवलं 'चरियालिंगसामण्णा मिच्छादिट्ठी'त्ति मिथ्यादृष्टयस्ते विपरीतबोधाः नवरं चर्ययाभिक्षाटनादिक्रियया लिङ्गेन च-रजोहरणादिना सामान्याः-साधुतुल्या इति १९ ।
धम्मियत्ति धर्मेण श्रुतचारित्ररूपेण चरन्ति ये ये ते धार्मिकाः, कुत एतदेवमित्यत आह-'धम्माणुआत्तिधर्म-श्रुतरूपमनुगच्छन्तियेतेधर्मानुगाः, कुत एतदेवमित्यत आह–'धम्मिट्ट' त्तिधर्मः श्रुतरूपएवेष्टो-वल्लभः पूजितोवायेषांतेधर्मेष्टाः धर्मिणां वेष्टाः धर्मीष्टाः अथवाधर्मोऽस्ति येषां ते धर्मिणःत एव चान्येभ्योऽतिशयवन्तो धर्मिष्ठाः, अतएव 'धम्मक्खाइ'त्तिधर्ममाख्यान्ति भव्यानांप्रतिपादयन्तीतिधर्माख्यायिनः धर्माद्वा ख्यातिः-प्रसिद्धिर्येषां ते धर्मख्यातयः, 'धम्मपलोइय'ति धर्म प्रलोकयन्ति-उपादेयतया प्रेक्षन्ते पाषण्डिषु वा गवेषयन्तीति धर्मप्रलोकिनः, धर्मगवेषणानन्तरं वा 'धम्मपलजण त्ति धर्मे प्ररज्यन्ते-आसज्यन्ते ये ते धर्मप्ररज्यनाः,
ततश्च 'धर्मसमुदाचार'तिधर्मरूपचारित्रात्मकः समुदाचारः-सदाचारः सप्रमोदोवाऽऽचारो येषां ते धर्मसमुदाचाराः, अत एव 'धम्मेण चेव वित्तिं कप्पेमाण'त्ति धर्मेणैव-चारित्राविरोधेन श्रुताविरोधेन वा वृत्ति-जीविकां कल्पयन्तः-कुर्वाणा विहरन्तीति योगः, 'सुब्बय'त्ति सद्गताः शोभनचित्तवृत्तिवितरणा वा, 'सुप्पडियानंदा साहूहिँति सुठु प्रत्यानन्दः-चित्तालादो येषां ते सुप्रत्यानन्दाः साधुषु-विषयभूतेषुअथवासाहूहितिउत्तरवाक्येसम्बध्यते, ततश्चसाधुभ्यः सकाशात् साधवन्तिके इत्यर्थः,
'एगचाओ पाणाइवायाओ'ति एकस्मात् न सर्वस्मात् पाठान्तरे 'एमइयाओ'त्ति तत्र एककएवएककिकः तस्मादेककिकात, इतइदंसूत्रप्रायःप्रागुक्ताईनवरं मिच्छादसणसल्लाओत्ति इह मिध्यादर्शनं-तजन्यान्ययूथिकवन्दनादिका क्रिया ततो भावतो विरताः राजाभियोगादिभिस्त्वाकारैरविरता इति, 'कुट्टणपिट्टणतजणतालणवहबंधपरिकिलेसाओ'त्ति कुट्टनंखदिरादेरिव छेदविशेषकरणं पिट्टनं-वस्त्रादेरिव मुद्गरादिना हननं तर्जनं-परंप्रति ज्ञास्यसिरे जाल्मेत्यादिभणनं
ताडनं-चपेटादिना हननं तालनं वा गृहद्वारादेस्तालकेन स्थगनं वधो-मारणं बन्धो--रज्ज्वादिना यन्त्रणं परिक्लेशो-बाधोत्पादनं 'सावजजोगोवहिय'त्ति सावधयोगा औपधिका-मायाप्रयोजनाः कषायप्रत्यया इत्यर्थः उपकरणप्रयोजना वा येते तथा 'कम्मत'त्ति

Page #120

मूलं-५१
१७९
--
व्यापारांशाः, वाचनान्तरे ‘सावजा अबोहिया कम्मत'त्ति अत्र अबोधिकाः अविद्यमानबोधिका वेति, एवं सामान्येनोक्तानां मनुष्याणां विशेषनिर्देशार्थमाह-'तंजह'त्ति त एते इत्यर्थः 'से जहानामए'त्ति क्वचित्तत्राप्ययमेवार्थः २०। ___'आबाहे'त्ति रोगादिबाधायां एगचा पुण एगे भयंतारो'ति एका असाधारणगुणत्वाद् अद्वितीया मनुजभवभाविनीवाअर्चा-बोन्दिस्तनुर्येषां ते एकार्चाः, पुनःशब्दः पूर्वोक्तार्थापेक्षया उत्तरवाक्यार्थस्य विशेषद्योतनार्थः, एके-केवलज्ञानभाजनेभ्योऽपरे 'भयंतारो'त्ति भक्तार:अनुष्ठानविशेषस्य सेवयितारो भयत्रातारो वा, अनुस्वारस्त्वलाक्षणिकः, 'पुवकम्मावसेसेण' क्षीणावशेषकर्मणा देवतयोत्पत्तारो भवन्तीति योगः २१ ।
'सव्वकामविरय'त्ति सर्वकामेभ्यः-समस्तशब्दादिवषयेभ्यो विरता-निवृत्तास्तेषु वा विरया-विगतौत्सुक्या ये ते तथा, यतः “सब्बरागविरय'त्ति सर्वरागात्-समस्ताद्विषयाभिमुख्यहेतुभूतात्मपरिणामविशेषाद्विरता-निवृत्ता येते तथा, 'सव्वसंगातीत'त्ति सर्वस्मात्सङ्गात्मातापित्रादिसमाबन्धादतीताः-अपक्रान्ताः सर्वसङ्गातीताः यतः 'सव्वसिणेहाइक्वंतत्ति सर्वस्नेह-मात्रादिसम्बन्धहेतुं अतिक्रान्ताः-त्यक्तवन्तो ये ते सर्वस्नेहातिक्रान्ताः 'अक्कोह'त्ति क्रोधविफलीकरणात् 'निक्कोह'त्ति उदयाभावात्, एतदेव कुत इत्याह-'खीणक्कोह'त्ति क्षीणक्रोधमोहनीयकर्माण इत्यर्थः, एकार्थावते शब्दाः २२॥
मू. (५२) अनगारेणंभंते! भाविअप्पा केवलिसमुग्घाएणं समोहणित्ता केवलकप्पलोयं फुसित्ताणंचिट्ठइ?, हंता चिट्ठइ, से नूणं भंते ! केवलकप्पे लोए तेहिं निजरापोग्गलेहिं . फुडे ?, हंता फुडे,
छउमत्थे णं भंते ! मणुस्से तेसि गिजरापोग्गलाणं किंचि वण्णेणं वण्णं गंधेणं गंध रसेणं रसंफासेणं फासंजाणइ पासइ?, गोयमा!, मोइणढे समढे, से केणठेणंभंते! एवं वुचइ-छउमत्ये णं मणुस्से तेसिं निज्जरापोग्गलाणं नो किंचि वण्णेणं वण्णं जाव जाणइ पासइ ?,
गोयमा, अयंणंजंबुद्दीवेर सव्वदीवसमुदाणंसब्बभंतरएसब्बखुड्डाएवढे तेल्लपूयसंठाणसंठिए वट्टे रहचकवालसंठाणसंठिए बट्टे पुक्खरकण्णियासंठाणसंठिए बट्टे पडिपुन्नचंदसंठाणसंठिएएकंजोयणसयसहस्संआयामविक्खंभेणंतिण्णिजोयणसयसहस्साइंसोलससहस्साई दोन्निय सत्तावीसे जोयणसए तिन्नि य कोसे अट्ठावीसंच धनुसयं तेरस य अंगुलाई अद्धंगुलियं च किंचि विसेसाहिए परिक्खेवणं पन्नत्ते, देवेणं महिड्डीए महजुइए महब्बले महाजसे महासुक्खे महाणुभावेसविलेवणं गंधसमुग्गयंगिण्हइसर तंअवदालेइतर जाव इणामेवत्तिकड केवलकप्पं जंबूद्दीवं तिहिं अच्छरानिवाएहिं तिसत्तखुत्तो अनुपरिअट्टिताणं हव्वमागच्छेजा,
से नूनं गोयमा! से केवलकप्पे जंबूद्दीवे र तेहिं घाणपोग्गलेहिं फुडे?,हंता फुडे, छउमत्ये णंगोयमा! मणुस्से तेसिंघाणपोग्गलाणं किंचि वण्णेणं वणंजाव जाणंति पासंति?, भगवं! नो इणढे समढे, से तेणतुणं गोयमा! एवं वुच्चइ छउमत्येणं मणुस्से तेसिं निजरापोग्गलाणं नो किंचि वण्णेणं वण्णं जाव जाणओइ पासइ, एसुहमा णं ते पोग्गला पन्नता, समणाउसो ! सबलोयंपि यणं ते फुसित्ताणं चिट्ठति।।
क्रम्हाणं भंते ! केवली समो हणंति ? कम्हाणं केवली समुग्धायं गच्छंति ?, गोयमा ! केवलीणं चत्तारि कम्मंसा अपलिक्खीणा भवंति, तंजहा--

Page #121

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम् - ५२
वेयणिद आउयं नामं गुत्तं, सव्वबहुए से वैयणिज्जे कम्मे भवइ, सव्वत्थोवे से आउए कम्मे भवइ, विसमं समं करेइ बंधणेहिं ठिईहिं य, विसमसमकरणयाए बंधणेहिं ठिईहि य एवं खलु केवली समोहणंति एवं खलु केवली समुग्धायं गच्छंति । सब्वेवि णं भंते! केवली समुग्घायं गच्छति ?, नो इणडे समट्टे,
१८०
वृ. तदेवमुक्तो विवक्षितोपपातः, अधुनाऽनन्तरोक्तसिद्धोपपातसम्बन्धेन तत्कारणभूतसमुद्घातादिवक्तव्यतां दर्शयन्नाह - 'अनागारे ण' मित्यादि व्यक्तं, नवरं 'केवलिसमुग्धाएणं ति न कषायादिसमुद्घातेन 'समोहए' त्ति समवहतो - विक्षिप्त प्रदेशः 'केवलकप्पं' ति केवलज्ञानकल्प सम्पूर्णमित्यर्थः, वृद्धव्याख्या तु केवलः - सम्पूर्णः कल्पत इति कल्पः - स्वकार्यकरणसमर्थः वस्तुरूप इतियावत्, केवलश्चासौ कल्पश्चेति समासोऽतस्तं 'निजरापोग्गलेहिं' ति निर्जराप्रधानाः पुद्गला निर्जरापुद्गलाः, जीवेनाकर्मतामापादिताः कर्मप्रदेशा इत्यर्थः, अतस्तैर्निर्जरापुद्गलैः 'फुडे' त्ति स्पृष्टो व्याप्तः 'छउमत्थे णं' ति छद्मस्थो निरतिशयज्ञानयुक्त इह प्रतिपत्तव्यो यतः छद्मस्थोऽपि विशिष्टावधिज्ञानयुक्तो निर्जरापुद्गलान् जानात्येव 'रूवगयं (चेव) लहइ सव्व' मिति वचनात् 'वण्णेण वण्णं' ति वर्णेन-वर्णतया याथात्म्येनेत्यर्थः वर्णं - कालवर्णादिकं जानाति विशेषतः पश्यति सामान्यतः, 'नो इणडे ति नायमर्थः 'सम' त्ति समर्थ:-सङ्गतः, कर्मपुद्गलानां सातिशयज्ञान-गम्यत्वात्,
'सव्वब्यंतराए' त्ति सर्वाभ्यन्तरकः 'सव्वखुड्डाए' त्ति सर्वक्षुल्लकः, दीर्घत्वं चात्र प्राकृतत्वात्, 'वट्टे' त्ति वृत्तः, वृत्तश्च मोदकवद् धनवृत्तोऽपि स्यादतस्तद्वयवच्छेदेन प्रतरवृत्तताभिधानार्थमाह'तेल्लापूयसंठाणसंठिए 'त्तिउपलक्षणत्वादस्य घृतापूपादेरप्यत्र ग्रहः, 'रहचक्कवाल 'त्ति चक्रवालंमण्डलं मण्डलत्वधर्मयोगाच्च रथचक्रमपि रथचक्रवालं 'पुक्खरकण्णिय'त्ति पद्यबीजकोशः, 'जाव इणामेवत्तिकट्टु' त्ति यावदिति परिमाणार्थस्तावदित्यस्य गम्यमानस्य सव्यपेक्षः,
'इणामेव' ; त्ति इदं - गमनम्, एवमिति चटिकारूपशीघ्रत्वावेदकहस्तव्यापारोपदर्शनपरः, अनुस्वाराश्रवणं च प्राकृतत्वात्, द्विर्वचनं च शीघ्रतातिशयोपदर्शनपरम्, इतिरुपप्रदर्शनार्थः, कृत्वा - विधाय 'तिहिं अच्छरानिवाएहिं ति तिसृभिश्चपुटिकाभिरित्यर्थः 'तिस्सत्तखुत्तो' तित्रिगुणाः सप्त त्रिसप्त त्रिसप्तवारास्त्रिः सप्तकृत्वः एकविंशतिवारा इत्यर्थः, 'हव्वं' तिशीघ्रं 'घाणपोग्गलेहिं' ति गन्धपुद्गलैः, इह स्थाने यावदित्यस्य सव्यपेक्षस्तावदित्ययंशब्दो दृश्यः, 'एस्सुहुमाणं' ति एतत्सूक्ष्माः कोऽर्थः ? एवं नाम सूक्ष्मास्ते यथा तांश्छद्मस्थो वर्णादिभिर्न जानातीति
'समणाउस्सो' त्ति हे श्रमण ! हे आयुष्मन् !, अथवा श्रमणश्चासावायुष्पाँश्चेति समासस्तस्यामन्त्रणं हे श्रमणायुष्मन् !, यथा अतिसूक्ष्मत्वाद्गन्धपुद्गलान्न जानातीत्येवं निर्जरापुद्गलानपीति दृष्टान्तोपनयः । ' कम्हाणं भंते! केवली समोहणंति'त्ति समवध्ान्ति- प्रदेशान् दिक्षु प्रक्षिपन्ति, एतदेव सुखप्रतिपत्तये वाक्यान्तरेणाह - 'कम्हाणं केवली समुग्धायं गच्छंति' त्ति, 'अपलिक्खीणे' त्ति स्थितेरक्षयात् 'अवेइया अनिञ्जिष्ण' त्ति कवचिद् ध्श्यते, तत्र अवेदितास्तद्रसस्याननुभूतत्वात् अनिर्जीर्णाः- तत्प्रदेशानां जीवप्रदेशेभ्योऽपरिशटनात् 'बहुए से वेयणिजे ' त्ति से - तस्य केवलिनो यः समुद्घातं प्रतिपद्यते न पुनः सर्वस्यैव, केषाञ्चिदकृतसमुद्घातानामपि समभावस्येष्टत्वात् 'बंधणेहिं' ति प्रदेशबन्धानुभागबन्धावाश्रित्येत्यर्थः, 'ठिईहि य'त्ति स्थितिबन्धविशेषानाश्रित्येत्यर्थः, 'विसमसमकरणयाए बन्धणेहिं ठिईहि य एवं खलु केवली समोहणंति' इहैवमक्षरघटना - एवं खलु विषमसमकरणाय बन्धनादिभिः केवलिनः समुद्घातयन्तीति ।

Page #122

१८१
मूलं-५३
'अकित्ता णं समुग्घायं, अनंता केवली जिणा।
जरामरणविप्पमुक्का, सिद्धिं वरगइं गया। मू. (५१) कइसमए णं भंते ! आउजीकरणे पन्नते ?, गोयमा ! असंखेजसमइए अंतोमुहुत्तिए पन्नते।
केवलिसमुन्धारणमंते! कइसमइएफ्नत्ते?, गोयमा असमझएफ्नते, तंजहा-पद्धमे समए दंडं करेइ विइए समए कयाडं करेइतईए समए मंयं करेइ यउत्ये समए लोयं पूरेइ पंचमे समए लोयं पडिसाहरइछठे समए मंथं पडिसाहरइ सत्तमे समए कवाडं पडिसाहरइ अट्टमे समए दंडं पडिसाहरइ पडिसाहरित्ता तओ पच्छा सरीरत्ये भवइ ।
सेणं मंते ! तहा समुग्घायं गए किं मनजोगं जुंजइ ? वयजोगं जुंजइ ? काययोगं झुंजइ ?, गोयमा! नो मनजोगंगँजइ नो वयजोगंजुंजइ कायोग जुंजइ,
कायजोगंगँजमाणे किं ओरालियसरीरकायजोगंझुंजइ? ओरालियमिस्ससरीरकायजोगं झुंजइ ? वेउच्चियसरीरकायजोगं गुंजइ ? वेउब्बियमिस्ससरीरकायजोगं जुंजइ ? आहार सरीरकायजोगं जुंजइ? आहारसरीरमिस्सकायजोगंजुंजइ?, कम्पासरीरकायजोगं जुंजइ?,
गोयमा! ओरालियसरीरकायजोगंगँजइ, ओरालियमिस्ससरीरकायजोगपि जुंजइ, नो वेउब्वियसरीरकायजोगंजुंजइणो वेउब्वियमिस्ससरीरकायजोगंजुंजइनोआहारगसरीरकायजोगं जुंजइनो आहारगमिस्ससरीरकायजोगजुंजइ कम्मसरीरकायजोगपिझुंजइ, पढमट्टमेसु समएसु ओरालियसरीरकायजोगंजुंजइ बिइयइछट्ठसत्तमेसुसमएसुओरालियमिस्ससरीरकायजोगंझुंजइ तईयचउत्थपंचमेहि कम्मासरीरकायजोगं जुंजइ।
सेगंभंते!तहासमुग्घायगएसिन्झिहिइ वुझिहिइमुच्चहिइपरिनिव्वाहिइ सम्बदुक्खाणमंतं करेइ?, नो इणढे समटे, सेणं तओ पडिनियत्तइ तओ पडिनियत्तित्ता इहमागच्छइ २ त्ता तओ पच्छा मणजोगपिजुंजइवयजोगंपिजुंजइ कायजोगंपिजुंजइमणजोगंजुंजमाणे किं सचमनजोगं झुंजइ मोसमनजोगं जुंजइ सतच्चामोसमनजोगं जुंजइ असम्रामोसमनजोगं जुंजइ?, गोयमा ! सचमनजोगजुंजइ नोमोसमनजोगजुंजइ णो सच्चामोसमनजोगंजुंजइ असचामोसमनजोगंपिझुंजइ,
वयजोगंजुंजमाणे किं सच्चवइजोगंजुंजइमोसवइजोगंगँजडू किंसच्चमोसवइजोगंजुजइ असचामोसवइजोगं जुंजइ ?, गोयमा ! सच्चवइजोगं जुंजइ णो मोसवइजोगं झुंजइ नो सच्चामोसवइजोगं झुंजइ असच्चामोसवइजोगंपिझुंजइ, कायजोगंगँजमाणे आगच्छेज वा चिट्टेज वा निसीएज्ज वा तुयट्टेज वा उल्लंघेज वा पल्लंघेज वा उक्खेवणं वा अवक्खेवणं वा तिरियक्खेवणं वा करेजा पाडिहारियं वा पीढफलहगसेजसंथारगं पञ्चप्पिणेजा।
वृ. 'आवजीकरणे'त्तिआवर्जीकरणम्-उदीरणावलिकायां कर्मप्रक्षेपव्यापारारूपं, तच्च केवलिसमुद्घातं प्रतिपद्यमानः प्रथममेव करोति । _ 'पढमसमए दंडं करेइत्ति प्रथमसमय एव स्वदेहविष्कम्मभूध्वमधश्चायतमुभयतोऽपि लोकान्तगामिनंजीवप्रदेशसङ्कातंदण्डस्थानीयं केवली ज्ञानाभोगतः करोति, 'बिइएकवाडंकरेइत्ति द्वितीयसमयेतुतमेव दण्डंपूर्वापरदिग्द्वयप्रसारणास्पार्श्वतोलोकान्तगामिकपाटमिव कपाटंकरोति, 'मंथं ति तृतीये समय तदेव कपाटं दक्षिणोत्तरदिग्द्वयप्पसारणान्मथिसदशं मन्थानं करोति लोकान्तप्रापिणमेव, ‘लोगं पूरेइ'त्ति चतुर्थसमये सह लोकनिष्कुटैमन्थान्तराणि पूरयति, ततश्च

Page #123

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम् - ५४
सकलोलोकः पूरितो भवति, 'लोयं पडिसाहरइ' त्ति पञ्चमे समये मन्थान्तरापूरकत्वेन ये लोकपूरकाः प्रदेशास्ते लोकशब्देन उच्यन्ते, अतो मन्थान्तरालपूरकान् प्रदेशान् संहरति मथिस्थो भवतीतियावत्, 'मंथं पडिसाहरइ' त्ति मध्याकारव्यवस्थापितप्रदेशान् संहृत्य कपाटस्थो भवतीतियावत्, 'कवाडं पडिसाहरइ' ति सप्तमसमये कपाटाकारधारकप्रदेशसंहरणाद्दण्डस्थो भवतीत्यर्थः, 'अट्टमे समए दंडं पडिसाहरइ, साहरित्ता सरीरत्थे भवइत्ति, इह यद्यपि संहत्येत्यनेन संहरणस्य पूर्वकालता शरीरस्थभवनस्य च पश्चात्कालता शब्दवृत्त्या प्रतीयते, तथाऽप्यर्थवृत्त्या न कालभेदोऽस्ति, द्वयोरप्यष्टमसमयभावित्वेनोक्तत्वादिति ।
१८२
'नो मनजोगं नो वयजोगं जुंजइ' त्ति प्रयोजनाभावात्, काययोगचिन्तायां सप्तविधः काययोगः, तत्र - 'ओरालियसरीरकायजोगं 'ति योगो-व्यापारः स च वागादेरप्यस्तीति कायेन विशेषितत्वात्काययोगः स चानेकधेति औदारिकशरीरेणं विशिष्यते, तत्रोदारैः - शेषपुद्गलापेक्षया स्थूलैः पुद्गलैर्निर्वृत्तमित्यौदारिकं तच्च तच्छरीरं चेति समासस्तस्य काययोग औदारिकशरीरकाययोगः, 'ओरालियमीससरीकायजोगं' ति औदारिकमिश्रकं नाम यच्छरीरं तस्य यः काययोगः स यथा, स च कार्मणोदारिकयोर्युगपद्वयापाररूप औदारिकशरीररिणामुत्पत्तिकाले केवलिसमुद्घाते वा, औदारिकवैक्रिययोरीदारिकाहारकयोर्वा युगुपद्वयापाररूपः, औदारिकशरीरिणां वैक्रियकरणकाले आहारककरणकाले चेति, 'वेउव्वियसरीरकायजोगं' ति पूर्ववन्नवरं विक्रिया प्रयोजनमस्येति वैक्रियं सूक्ष्मतरविशिष्टकार्यकरणक्षमपुद्गलनिर्वृत्तमित्यर्थः, अयं च वैक्रियलब्धिमतां बादरवायुकायिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणां देवनारकाणां च स्यादिति ।
'वेउव्वियमिस्ससरीरकायजोगं' ति वैक्रियं सन्मिश्रं यत्कार्मणादिना तद्वैक्रियमिश्रं तच्च तच्छरीरं चेति समासस्तस्य काययोगो वैक्रियमिश्रशरीरकाययोगः, स च वैक्रियकार्मणयोर्युगपद्वयापाररूपः, स च देवनारकाणामुत्पत्तिकाले यावत् वैक्रियमपरिपूर्णमिति, वैक्रियलब्धिमतां वा तिर्यग्मनुष्याणां विहितवैक्रियशरीराणां तत्यागेनौदारिकं गृह्णतामिति, आहारगसरीरकायजोगं' ति प्राग्वत् नवरम् - आहारका विशिष्टतरपुद्गलास्तन्निष्पन्नमाहारकम्, अयंच चतुर्दशपूर्वधरस्य समुत्पन्नविशिष्टप्रयोजनस्य कृताहारकशरीरस्य भवतीति, 'आहारगमीससरीरकायजोगं' ति आहारकं सन्मिश्रं यदौदारिकेण तदाहारकमिश्रं तच्च तच्छरीरं चेति, शेषस्तथैव, अयं चाहारकौदारिकयोर्युगपद्वयापाररूपः, स च कृताहारकस्य तत्त्यागेनीदारिकं गृह्णतो भवतीति, 'कम्मगसरीरकायजोगं' ति प्राग्वत्, अयं चापान्तरालती केवलिसमुद्घाते वा स्यादिति, 'पढमट्ठमेसु समएसु' इत्यादेरयमभिप्रायः - जीवप्रदेशानां दण्डतया प्रक्षेपे संहारे च प्रथमाष्टमसमययोरौदारिककायव्यापारादौदारिककाययोग एव, द्वितीयषष्ठसप्तमसमयेषु पुनः प्रदेशानां प्रक्षेपसंहारयोरौदारिके तस्माच्च बहिः कार्मणे वीर्यपरिस्पन्दादौदारिककार्मणमिश्रः, तृतीयचतुर्थपञ्चमेषु तु बहिरौदारिकात्कार्मणकायव्यापारादसहायः कार्मणयोग एव, तन्मात्रचेष्टनाद्, इह च यद्यपि मन्थकरणे कपाटन्यायेनौदारिकस्यापि व्यापारः सम्भाव्यते तथाऽपीत एव वचनागदसौ कथञ्चिन्नास्तीति मन्तव्यमिति ।
'सञ्चमनदजोगं जुंजइ, असच्चामोसामणजोगंपि जुंजइ' ति मनः पर्यायज्ञानिना अनुत्तरसुरेण वा मनसा पृष्टो मनसैव अस्ति जीवएवं कुर्वित्यादिकमुत्तरंयच्छन्, 'सच्चवइजोगं' ति जीवादिपदार्थान् प्ररूपयन् ‘असच्चमोसावयजोगं'ति आमन्त्रणादिष्विति, समुद्घातान्निवृत्तश्चान्तर्मुहूर्तेन

Page #124

मूलं-५४
१८३ योगनिरोधं करोति २२।।
मू. (५५) से णं भंते ! तहा सजोगी सिन्झिहिइ जाव अंतं करेहिइ?,नो इणढे समझे, से गं पुवामेवं संण्णिस्स पंचिंदियस्स पजत्तगस्स जहन्नजोगस्स हेट्ठा असंखेजगुणपरिहीणं पढमं मनजोगनिरंभइ, तयानंतरचणंबिंदियस्स पजत्तगस्स जहण्णजोगस्स हेट्टाअसंखेजगुणपरिहीणं बिइयं वइजोगं निरंभइ,
तयानंतरचणं सुहमस्स पणगजीवस्स अपज्जत्तगस्स जहण्णजोगस्स हेट्ठा असंखेनगुणपरिहीनंतईयंकायजोगंनिरंभइ, सेणं एएणंउवाएणं पढममनजोगनिरंभइ मनजोगं निलंभित्ता वयजोगं निरंभइ वयजोगं निलंभित्ता कायजोगं निरंभइ कायजोगं निरुभित्ता जोगनिरोहं करेइ, जोगनिरोहं करेत्ता अजोगत्तं पाउणति, __अजोगत्तंपाउणित्ता इसिंहस्सपंचक्खरउच्चारणद्धाए असंखेजसमइयंअंतोमुहुत्तियं सेलेसिं पडिवाइ, पुव्वरइयगुणसेढीयं च णं कम्मं तीसे सेलेसिमद्धाए असंखेजाहिं गुणसेढीहिं अनंते कम्मंसे खवेति बेयणिज्जाउयणामगुत्ते, इच्छेते चत्तारि कम्मसे जुगवं खवेइ वेदणिज्जा २ ओरालियतेयाकम्माई सव्वाहिं विष्णयहणाहिं विप्पजहइ, ओरालियतेयाकम्पाइं सब्वाहि विप्पयहाणाहिं विप्पयहित्ता उतसेढीपडिवन्ने अफुसमाणगई उई एकसमएणं अविग्गहेणं गंता सागारोवउत्ते सिज्झिहिइ।
ते णं तत्थ सिद्धा हवंति सादीया अपज्जवसिया असरीरा जीवघना दंसणनाणोवउत्ता निहियट्ठा निरेयणा नीरयानिम्मला वितिमिरा विसुद्धा सासयमणागयद्धं कालं चिट्ठति।सेकेण्डेणं भंते! एवं वुच्चइ-तेणं तत्थ सिद्धा भवंति सादीया अपज्जवसिया जाव चिट्ठति?,
___ गोयमा ! से जहानामए बीयाणं अग्गिदड्डाणं पुनरवि अंकुरुप्पत्ती ण भवइ, एवामेव सिद्धाणं कम्मबीए दढे पुनरवि जम्मुप्पत्ती न भवइ, से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-ते णं तत्थ सिद्धा भवंति सादीया अपज्जवसिया जाव चिट्ठति।
जीवाणंभंते! सिज्झमाणा कयरंमिसंघयणे सिजंति?, गोयमा! वइरोसभणरायसंघयणे सिझंति, जीवा णं भंते ! सिज्झमाणा कयरंमि संठाणे सिझंति ?, गोयमा ! छण्हं संठाणाणं अन्नतरे संठाणे सिझंति,
जीवाणंभंते! सिज्झमाणा कयरम्मि उच्चत्तेसिझंति?, गोयमा! जहन्नेणं सत्तरयणीओ उक्कोसेणं पंचधनुस्सए सिझंति, जीवा णं भंते ! सिज्झमाणा कयरम्मि आउए सिझंति ?, गोयमा ! जहन्नेणं साइरेगट्ठवासाउए उक्कोसेणं पुवकोडियाउए सिझंति।
अस्थिणंभंते! इमीसे रयणप्पहाए पुढवीए अहे सिद्धा परिवसंति?, नो इणढे समटे, एवं जाव अहे सत्तमाए, अस्थिभंते! सोहम्मस्स कप्पस्स अहे सिद्धा परिवसंति?, नो इणढे समढे, एवं सव्वेसिं पुच्छा, ईसाणस्स सणंकुमारस्सजाव अच्चुयस्स गेविजविमाणाणं अनुत्तरविमाणाणं,
अस्थिणं भंते! ईसीपब्भाराए पुढवीए अहे सिद्धा परिवसंति?, नो इणढे समढे, से कहिं खाइ णं भंते ! सिद्धा परिवसंति ?, गोयमा ! इमीसे रयणप्पहाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओउड्डंचंदिमसूरियग्गहणनक्खत्तताराभवणाओबहूइंजोयणसयाइंबहूइंजोयणसहस्साई बहूइंजोयणसयसहस्साइंबहूओजोयणसकोडीओ बहूओजोयणकोडाकोडीओ उद्धृतरंउप्पइत्ता सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिंदबंभलंतगमहासुक्कसहस्सारआणयपाणयआरणच्चुय तिन्नि यअट्ठारे

Page #125

१८४
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५५ गेविजविमाणावाससएवीइवइत्ता विजयजयंतजयंतअपराजियसव्वट्ठसिद्धस्सयमहाविमानस्स सव्वउपरिल्लाओथूभियग्गाओदुवालसजोयणाइंअबाहाए एत्थणं ईसीडभारा नाम पुढवी पन्नत्ता
पणयालीसं जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं एगा जोयणकोडी बायालीसं सयसहस्साईतीसं च सहस्साई दोन्नि य अउणापन्ने जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिरएणं, ईसिपब्भारायणं पुढवीए बहुमज्झदेसभाए अट्टजोयणिए खेत्ते अट्ठजोयणाइंबाहुल्लेणं,
तयाऽमंतरंचणमायाए २ पडिहायमाणी २ सब्वेसु चरिमपेरतेसुमछियपत्ताओतनुयतरा अंगुलस्सअसंखेजइभागं बाहुल्लेणं पण्णता।ईसीपब्धाराएणंपुढवीए दुवालसणामधेजा पन्नत्ता, तंजहा-ईसी इवा इसीपल्भाराइ वा तमूइ वा तणूतणू इ वा सिद्धी इ वा सिद्धालए इ वा मुत्तीइ वा मुत्तालए इ या लोयग्गे इ का लोयग्गथूभिया इ वा लोयग्गपडिबुझणा इ वा सव्यपाणभूयजीवसत्तसुहावहाइवा।
ईसीपब्माराणंपुढवी सेया संखतलविमलसोल्लियमुणालदगरयतुसारगोक्खीरहारवण्णा उत्ताणयछत्तसंठाणसंठिया सब्बज्जुणसुवण्णयमई अच्छा सण्हा लण्हा घट्ठा मट्ठा नीरया निम्मला निप्पंका निकंकडच्छाया समरीचिया सुप्पभा पासादीया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा,
ईसीपब्भाराएणं पुढवीएसीयाएजोयणमिलोगंते, तस्स जोयणस्सजे से उवरिल्ले गाउए तस्स णं गाउअस्स जे से उवरिले छभागिए तत्थ णं सिद्धा भगवंतो सादीया अपञ्जवसिया अनेगजाइजरामरणजोणिवेयणसंसारकलंकलीभावपुणब्भवगब्भवासवसहीपवंचसमइकता सासयमनागयमद्धं चिट्ठति ।।
वृ. सेणं पुवामेव सन्निस्से'त्यादि, अस्यायमर्थः-स-केवली, णमित्यलङ्कारे, 'पूर्वमेव' आदावेव योगनिरोधावस्थायाः संज्ञिनो-मनोलब्धिमतः पञ्चेन्द्रियस्येति स्वरूपविशेषणं, यतः संज्ञी पञ्चेन्द्रिय एव भवति, ‘पज्जत्तस्स'त्ति मनःपर्याप्तया पर्याप्तस्य, तदन्यस्य मनोलब्धिमतोऽपि मनसोऽभावएवेतिपर्याप्तस्येत्युक्तं, सचमध्यमादिमनोयोगोऽपिस्यादित्याह-'जहन्जोगिस्स'त्ति जघन्यमनोयोगवतः 'हे?'त्ति अधो यो मनोयोग इति गम्यते, जघन्यमनोयोगसमानो यो न भवतीत्यर्थः, मनोयोगश्च-मनोद्रव्याणि तद्वयापारश्चेति,
जघन्यमनोयोगाधोभागवर्तित्वमेवदर्शयन्नाह-'असंखेज्जगुणपरिहीणं तिअसङ्ख्यातगुणेन परिहीणोयःसतथातंजघन्यमनोयोगस्यासङ्खयेयभागमात्रंमनोयोगनिरुणद्धि, ततः क्रमेणानया मात्रया समये समयेतं निरुन्धानः सर्वमनोयोगं निरुणद्धि, अनुत्तरेणाचिन्त्येन अकरणवीर्येणेति, एतदेवाह-'पढममनोजोगंनिरंभइ'त्तिप्रतमं शेषवागादियोगापेक्षयाप्राथम्येन-आदितोमनोयोगं निरुणद्धीति उक्तंच॥१॥ "पजत्तमेत्तसन्निस्स जत्तियाई जहन्नजोगिस्स ।
होति मनोदव्वाइं तब्वावारो य जम्मत्तो॥ ॥२॥ तदसंखगुणविहीणं समए निरुंभमाणो सो।
मनसो सम्बनिरोहं करेअसंखेज्जसमएहिं ।।" ति, एवमन्यदपि सूत्रद्वयं नेयम्, 'अजोगयं पाउणइत्ति अयोगतां प्राप्नोतीति, 'ईसिंहस्सपंचक्खरुच्चारणद्धाए'त्तिईसिंति-ईषत्स्पृष्टानि हस्वानियानि पञ्चाक्षराणि तेषां यदुच्चारणंतस्य याऽद्धा-कालः सा तथा तस्याम्, इदं चोच्चारणं न विलम्बितंद्रुतंवा, किन्तुमध्यममेव गृह्यते, यतआह

Page #126

मूलं-५५
१८५
॥१॥ "हस्सक्खराई मज्झेणंजेण कालेण पंच भण्णंति ।
अच्छइ सेलेसिगओ तत्तियमेत्तं तओकालं ॥" शैलेशो-मरुस्तस्येवस्थिरतासाम्याचाऽवस्था सा शैलेशी अथवा शीलेश:सर्वसंवररूपचारित्रप्रभुस्सस्येयमवस्था योगनिरोधरूपेति शैलेशी तां प्रतिपद्यते, ततः 'पुव्वरइयगुणसेटीयंचणतिपूर्व-शैलेण्यवस्थायाः प्राग्रचितागुणश्रेणी-क्षपपोपक्रमविशेषरूपा यस्य तत्तथा, गुणश्रेणी चैवं-सामान्यतः किल कर्म बहल्पमल्पतरमल्पतमं चेत्येवं निर्जरणाय रचयति, यदा तुपरिणामविशेषासत्र तथैव रघिते कालान्तरवेद्यमल्पं बहु बहुतरंबहुतमं चेत्येवं शीघ्रतरक्षपणाय रचयति तदा सा गुणश्रेणीत्युच्यते, चैवं . 'कम्मति वेदनीयादिकं भवोपग्राहि तीसे सेलेसिमद्धाए'त्ति तस्यां शैलेशी अद्धायांशैलेशीकाले क्षपयनिति यो गः, एतदेव विशेषेणाह-'असंखेजाहिं गुणसेठीहिन्ति असङ्ख्या ताभिर्गुणश्रेणीभिःशैलेश्यवस्थाया असङ्ग्यातसमयत्वेन गुणश्रेण्यप्यसङ्ग्यातसमया ततः तस्याः प्रतिसमयभेदकल्पनयाअसङ्ख्यातागुणश्रेणयो भवन्ति,अतोऽसङ्ख्याताभिः गुणश्रेणीभिरित्युक्तम्, असङ्ख्यातसमयैरिति हृदयम्, 'अनंते कम्मंसे खवयंतो'त्ति अनन्तपुद्गलरूपत्वादनन्तास्तान् कर्मांशान्भवोपनाहिकर्मभेदान्क्षपयन्-निर्जरयन् ‘वेयणिज्जाउयणामगोएत्ति वेदनीयं सातादि आयुः-मनुष्यायुष्कं नाम-मनुष्यगत्यादि गोत्रम्-उच्चैर्गोत्रम् ‘इच्छेते'त्ति इत्येतान् ‘चत्तारित्ति चतुरः 'कम्मसे'त्ति कर्माशान्मूलप्रकृतीः 'जुगवं खवेइ'त्ति यौगपद्येन निर्जरयतीति । एतच्चैता भाष्यगाथा अनुश्रित्य व्याख्यातं, यदुत॥१॥ "तदसंखेजगुणाए सेढीए विरयं पुरा कम्मं ।
समए समए खवयं कम्मं सेलेसिकालेणं॥ ॥२॥ सव्वं खवेइ तंपुन निल्लेवं किंचुदुवरिमे समए ।
किंचित्र होइचरमे सेलेसीए तयं वोच्छं॥ मनुयगइजाइतसदायरं च पञ्जत्तसुभगमाएज्नं ।
अन्नयरवेयणिज्जं नराउमुच्चं जसोनामं॥ ॥४॥ संभवओ जिननाम नरानुपुब्बी य चरिमसमयंमि।
सेसा जिनसंताओ दुचरिमसमयंमि निट्ठति ।।" त्ति, "सव्वाहिं विप्पयहणाहितिसर्वाभिः-अशेषाभिः विशेषेण-विविधप्रकर्षतोहानयः-त्यागा विप्रहाणयो व्यक्त्यपेक्षया बहुवचनं ताभिः, किमुक्तं भवति?-सर्वथा परिशाटनं न तु यथा पूर्वं सङ्घातपरिशाटाभ्यां देशत्यागतः 'विप्पजहित्तत्तिविशेषेण प्रहाय-परित्यज्य 'उज्जसेढिपडिवन्ने त्ति ऋजुः-अवक्रा श्रेणिः-आकाशप्रदेशपङ्कितस्तां ऋजुश्रेणिं प्रतिपन्नः-आश्रितः 'अफुसमाणगई'त्ति अस्पृशन्ती-सिद्धन्तरालप्रदेशान् गतिर्यस्य सोऽस्पृशङ्गतिः, अन्तरालप्रदेशस्पर्शने हि नैकेन समयेन सिद्धिः,
इष्यते च तत्रैक एव समयः, य एव चायुष्कादिकर्मणां क्षयसमयः स एव निर्वाणसमयः, अतोऽन्तराले समयान्तरस्याभावादन्तरालप्रदेशानामसंस्पर्शनमिति, सूक्ष्मश्चायमर्थः केवलिगम्यो भावत इति, “एगेणं समएणं'ति, कुत इत्याह-'अविग्गहेणं ति अविग्रहेण वक्ररहितेन, वक्र एव हि समयान्तरं लगति प्रदेशान्तरं च स्पृशतीति, ‘उडे गंता' ऊर्ध्वं गत्वा ‘सागारोवउत्ते'त्ति

___

Page #127

१८६
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५५
ज्ञानोपयोगवान् 'सिध्यति कृतकृत्यतां लभते इति ।
गतमानुषङ्गिकमथ प्रकृतमाह-किं च प्रकृतं ?, 'से जे इमे गामागर जाव सन्निवेसेसु मणुयाहवंति - सव्वकामविरया जाव अट्ठ कम्मपयडीओए खवइत्ता उप्पिं लोयग्गपट्ठाणा हवंती' ति, लोकाग्रप्रतिष्ठानाश्च सन्तो यादशास्ते भवन्ति तद्दर्शयितुमाह- 'ते णं तत्थ सिद्धा हवंति 'ति ते पूर्वोद्दिष्टविशेषणा मनुष्याः 'तत्र' लोकाग्रे निष्ठितार्थाः स्युरिति, अनेन च यत्केचन मन्यन्ते, यदुत"रागादिवासनामुक्तं, चित्तमेवनिरामयम् । सदाऽनियतदेशस्थं, सिद्ध इत्यभिधीयते ॥'
॥१॥
- यच्चापरे मन्यन्ते
119 11
“गुणसत्त्वान्तरज्ञानान्निवृत्तप्रकृतिक्रियाः । मुक्ताः सर्वत्र तिष्ठन्ति, व्योववत्तापवर्जिताः ॥” -तदनेन निरस्तं यच्चोच्यते - सशरीरतायामपि सिद्धत्वप्रतिपादनाय, यदुत119 11 “अणिमाद्यष्टविधं प्राप्यैश्वर्यं कृतिनः सदा । मोदन्ते निर्वृतात्मानस्तीर्णाः परमदुस्तरम् ॥”
इति तदपाकरणायाह - 'अशरीरा' अविद्यमानपञ्चप्रकाराशरीराः, तथा 'जीवघन 'ति योगनिरोधकाले रन्ध्रपूरणेन त्रिभागोनाऽवगाहनाः सन्तो जीवधना इति, 'दंसणनाणोवउत्त' ति ज्ञानं साकारं दर्शनम् - अनाकारं तयोः क्रमेणोपयुक्ता ये ते तथा, 'निट्ठियट्ठत्ति निष्ठितार्थाःसमाप्तसमस्तप्रयोजनाः 'निरयेण 'त्ति निरेजनाः -- निश्चलाः 'नीरय'त्ति नीरजसो बध्यमानकर्मरहिता नीरया वा - निर्गतौत्सुक्याः 'निम्मल' त्ति निर्मलाः पूर्वबद्धकर्मविनिर्मुक्ताः द्रव्यमलवर्जिता वा 'वितिमिर' त्ति विगताज्ञानाः 'विसुद्ध 'त्ति कर्मविशुद्धप्रकर्षमुपगताः 'सासयमनागयद्धं कालं चिट्ठेति' शाश्वतीम् - अविनश्वरीं सिद्धकत्वस्याविनाशाद्, अनागताद्धा - भविष्यत्कालं तिष्ठन्तीति 'जम्मुप्पत्ती' ति जन्मना - कर्मकृतप्रसूत्या उत्पत्तिर्या सा तथा,
जन्मग्रहणेन परिणामान्तररूपात्तदुत्पत्तिर्भवतीत्याह, प्रतिक्षणमुत्पादव्ययघध्रौव्ययुक्तत्वात्सद्भावस्येति, 'जहन्नेणं सत्त रयणीए' त्ति सप्तहस्ते उच्चत्वे सिध्यन्ति महावीरवत्, 'उक्कोसेणं पंचधणुस्सए 'ति ऋषभस्वामिवद्, एतच्च द्वयमपि तीर्थङ्करापेक्षयोक्तम्, अतो द्विहस्तप्रमाणेन कूर्मापुत्रेण न व्यभिचारो न वा मरुदेव्या सातिरेकपञ्चधनुः शतप्रमाणयेति, 'साइरेगट्ठवासाउए 'त्ति सातिरेकाण्यष्टौ वर्षाणि यत्र तत्तथा तच्च तदायुश्चेति तत्र सातिरेकाष्टवर्षायुषि तत्र किलाष्टवर्षवयाश्चरणं प्रतिपद्यते, ततो वर्षे अतिगते केवलज्ञानमुत्पाद्य सिध्यतीति, 'उक्कोसेणं पुव्वकोडाउए' त्ति पूर्वकोट्यायुर्नरः पूर्वकोट्या अन्ते सिध्यतीति न परतः ।
'ते णं तत्थ सिद्धा भवंती 'ति प्राक्तनवचनाद् यद्यपि लोकाग्रं सिद्धानां स्थानमित्यवसीयते तथापि मुग्धविनेयस्य कल्पितविधिधझलोकाग्रनिरासतो निरुपचरितलोकाग्रस्वरूपविशेषावबोधाय प्रश्नोत्तरसूत्रमाह- 'अत्थिण' मित्यादि व्यक्तं, नवरं यदिदं रत्नप्रभा (या) अधस्तदेव लोकाग्रमिति तत्र सिद्धाः परिवसन्तीति प्रश्नः, तत्रोत्तरं - नायमर्थः समर्थ इति, एवं सर्वत्र, 'से कहिं खाइ णं भंते!' त्ति इत्यत्र सेत्ति - ततः कर्हिति - कवदेशे खाइ णंति- देशभाषया वाक्यालङ्कारे 'बहुसमेत्यादि बहुसमत्वेन रमणीयो यः स तथा तस्मात् 'अबाहाए' त्ति अबाधया - अन्तरेण 'ईसिंपब्भार' त्ति ईषद् - अल्पो न रत्नप्रभादिपृथिव्या इव महान् प्राग्भारो - महत्त्वं यस्याः सा ईषत्प्राग्भारा ।

Page #128

मूलं-५५
१८७ नामधेयानि व्यक्तान्येव, नवरं ईसित्ति वा ईषत्-अल्पापृथिव्यन्तरापेक्षया, इतिशब्द उपप्रदर्शने, वाशब्दो विकल्पे, 'लोयग्गपडिबुझणाइवत्ति लोकाग्रमिति प्रतिबुध्यते-अवसीयते या लोकाग्रेवाप्रतिबुध्यते ययासातथा, सव्वपाणभूयजीवसत्तसुहावह'त्तिइहप्राणा-द्वीन्द्रियादयः भूता-वनस्पतयःजीवाः-पञ्चेन्द्रियाः पृथिव्यादयस्तु-सत्त्वाः एतेषांच पृथिव्यादितया तत्रोत्पन्नानां सा सुखावहा शीतादिदुःखहेतूनामभावादिति, 'सेय'ति श्वेता, एतदेवाह
'आयंसतलविमलसोल्लियमुणालदगरयतुसारगोक्खीरहारवण्ण'त्ति व्यक्तमेव, नवरम् आदर्शतलं-दर्पणतलंकवचच्छङ्गतलमितिपाठः, आदर्शतलमिव विमलायासातथा, 'सोल्लिय'त्ति कुसुमविशेषः, सव्वअणसुवण्णमई ततिअर्जुनसुवर्ण-श्वेतकाञ्चनं अच्छाआकाशस्फटिकमिव 'सण्ह'त्तिश्लक्ष्णपरमाणुस्कन्धनिष्परन्नांश्लक्ष्णतन्तुनिष्पन्नपटवत् 'लण्ह'त्तिमसृणाघुण्टितपटवत्, 'घट्ट'त्तिघृष्ठेवघृष्ठाखरशानया पाषाणप्रतिमावत्, ‘मट्ठत्तिमृष्टेव मृष्टा सुकुमारशानया प्रतिमेव शोधिता वा प्रमानिकयेव,
अत एव 'नीरय'त्ति नीरजाः-रजोरहिता 'निम्मला' कठिनमलरहिता 'निप्पंक'त्ति निष्पका-आर्द्रमलरहिताअकलकावा 'निक्कंकडच्छाय'ति निष्काटा-निष्कवचा निरावरणेत्यर्थः छाया-शोभा यस्याः सा तथा अकलङ्कशोभा वा, 'समरीचिय'त्ति समरीचिका-किरणयुक्ता, अत एव ‘सुप्पभ'त्ति सुष्ठु प्रकर्षेण च भाति-शोभते या सा सुप्रभेति पासादीय'त्ति प्रासादोमनःप्रमोदः प्रयोजनं यस्याः साप्रासादीया दरसणिज्जत्ति दर्शनाय-चक्षुव्यापाराय हितादर्शनीया, तांपश्यच्चक्षुर्नश्राम्यतीत्यर्थः, अभिरूव'त्ति अभिमतं रूपं यस्याः सा अभिरूपा, कमनीयेत्यर्थः, 'पडिरूव'त्ति द्रष्टारं द्रष्टारं प्रति रूपं यस्याः सा प्रतिरूपा, 'जोयणमि लोगते'त्ति इह योजनमुत्सेधाङ्गुलयोजनमवसेयं, तदीयस्यैव हि क्रोशषङ्भागस्य सत्रिभागस्त्रयस्त्रिंशदधिकधनुःशतत्रयीप्रमाणत्वादिति, 'अनेगजाइजरामरणजोणिवेयणं' अनेकजातिजरामरणप्रधानयोनिषु वेदना यत्रस तथा तं
'संसारकलंकलीभावपुनब्मवगब्भवासवसहीपवंचमइकता' संसारे कलङ्क लीभवेनअसमञ्जसत्वेन ये पुनर्भवाः-पौनःपुन्येनोत्पादा गर्भवासवसतयश्च-गर्भाश्रयनिवासा-स्तासांयः प्रपञ्चो-विस्तरः स तथा तमतिक्रान्ता-निस्तीर्णाः, पाठान्तरमिदम् 'अणेगजाइजरामरणजोणिसंसारकलंकली भावपुणब्भवगब्मवासवसहिपवंचसमइक्कंत'त्तिअनेकजाति-जरामरणप्रधाना योनयोयत्रसतथा सचासौ संसारश्चेति समासः, तत्र कलङ्कलीभावेन यःपुनर्भवेन-पुनःपुनरुत्पत्त्या गर्भवासवसतीनां प्रपञ्चस्तं समतिक्रान्ता येते तथा ।।। मू. (५६) कहिं पडिहया सिद्धा?, कहिं सिद्धा पडिट्ठिया? ।
कहिं बोदिं चइत्ताणं, कत्थ गंतूण सिज्झई?॥ वृ. अथ प्रश्नोत्तरद्वारेण सिद्धानामेव वक्तव्यतामाह-'कहि' इत्यादिश्लोकद्वयं, कव प्रतिहताः कवप्रस्खलिताः सिद्धाः-मुक्ताः?, तथाः कवसिद्धाः, प्रतिष्ठिता-व्यवस्थिता इत्यर्थः तथा कवबोन्दि-शरीरं त्यक्त्वा ?, तथा क्वगत्वा सिज्झइत्ति-प्राकृतत्वात् ‘से हु चाइत्ति चुच्चईत्यादिवत् सिध्यन्तीति व्याख्येयमिति मू. (५७) अलोगे पडिहया सिद्धा, लोयग्गे य पडिडिया।
इहं बोदिं चइत्ता णं, तत्थ गंतूणं सिन्झई।

Page #129

औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-५७
वृ. अलोके - अलोकाकाशास्तिकाये प्रतिहताः - स्खलिताः सिद्धा - मुक्ताः, प्रतिस्खलनं चेहानन्तर्यवृत्तिमात्रं, तथा लोकाग्रे च पञ्चास्तिकायात्मकलोकमूर्धनि च प्रतिष्ठिताअपुनरागत्या व्यवस्थिता इत्यर्थः, तथा इह मनुष्यक्षेत्रे बोन्दि-तनुं परित्यज्य तत्रेति - लोकाग्रे गत्वा सिज्झईत्ति - सिध्यन्ति निष्ठितार्था भवन्ति ।।
यू. (५८)
१८८
जं ठाणं तु इहं भवं चयं तस्स चरिमसमयंमि । आसी य पएसघणं तं संठाणं तहिं तस्स ॥
वृ. किञ्च- 'जं संठाणं' गाहा व्यक्ता, नवरं प्रदेशघनमिति त्रिभागेन रन्ध्ररपूरणादिति, 'तहिं' ति सिद्धिक्षेत्रे 'तस्स' ति सिद्धस्येति ॥
यू. (५९)
वीहं वा हसं वा जं चरिमभवे हवेज संठाणं । तत्तो तिभागहीणं, सिद्धाणोगाहणा भणिया ।।
वृ. तथा चाह - 'दीहं वा' गाहा, दीर्घ वा - पञ्चधनुः शतमानं हस्वं वा - हस्तद्वयमानं, वाशब्दान्मध्यमं वा, यच्चरमभवे भवेत्संस्थानं 'ततः ' तस्मात् संस्थानात् त्रिभागहीना त्रिभागेन शुषिकपूरणात् सिद्धानामवगाहना - अवगाहन्ते - अस्यामवस्थायामिति अवगाहना स्वावस्थैवेति भावः, भणिता-उक्ता जिनैरिति ॥
यू. (६०)
मू. (६१)
तिन्नि सया तेत्तीसा धणूत्तिभागो य होइ बोद्धव्वा । एसा खलु सिदअघाणं, उक्कोसोगाहणा भणिया || चत्तारि य रयणीओ रयणित्तिभागूणिया य बोद्धव्वा । एसा खलु सिद्धाणं मज्झिम ओगाहणा भणिया ।। एक्का य होइ रयणी साहीया अंगुलाई अट्ठ भवे । एसा खलु सिद्धाणं जहन्नओगाहणा भणिया ।।
मू. (६२)
वृ. अथावगाहनामेवोत्कृष्टादिभेदत आह- 'तिन्नि सये 'त्यादि, इयं च पञ्चधनुः शतमानानां, 'चत्तारि ये' त्यादि तु सप्तहस्तानाम् 'एगा ये' त्यादि द्विहस्तमानानामिति ।
इयं च त्रिविधाऽप्य॒र्ध्वमानमानश्रित्यान्यथा सप्तहस्तमानानां च उपविष्टानां सिद्धयतामन्यथाऽपि स्यादिति ।
आक्षेपपरिहारी पुनरेवमन्त्र- ननु नाभिकुलकरः पञ्चविंशत्यधिकपञ्चधनुः शतमानः प्रतीत एव, तद्भार्याऽपि मरुदेवी तव्यमाणैव, 'उच्चत्तं चैव कुलगरेहिं सम' मिति वचनात्, अतस्तदवगाहना उत्कृष्टाव गहनातोऽधिकतरा प्राप्नोतीति कथं न विरोधः ?, अत्रोच्यते, अद्यप्युच्चत्वं कुलकरतुल्यं तद्योषितामित्युक्तं, तथापि प्रायिकत्वादस्य स्त्रीणां च प्रायेण पुम्भ्यो लघुतरत्वात् पञ्चैव धनुःशतान्यसावभवत्, वृद्धकाले वा सङ्कोचात् पञ्चधनुः शतमाना सा अभवद्, उपविष्टा वाऽसौ सिद्धेति न विरोधः, अथवा बाहुल्यापेक्षमिदमुत्कृष्टावगाहनामानं, मरुदेवी त्वाश्चर्यकल्पेत्येवमपि न विरोधः, ननु जघन्यतः सप्तहस्तोच्छ्रितानामेव सिद्धिः प्रागुक्ता, तत्कथं जघन्यावगाहना अष्टाङ्गुलाधिकहस्तप्रमाणा भवतीति ?,
अत्रोच्यते, सप्तहस्तोच्छ्रितेषु सिद्धिरिति तीर्थङ्करापेक्षं, तदन्ये तु द्विहस्ता अपि कूर्मपुत्रादयः सिद्धाः अतस्तेषां जघन्याऽवसेया, अन्ये त्वाहुः - सप्तहस्तमानस्य संवर्तिताङ्गोपाङ्गस्य सिद्धयतो जघन्यावगाहना स्यादिति ॥

Page #130

मूलं - ६३
१८९
मू. (६३)
ओगाहणाए सिद्धा भवत्तिभागेण होइ परिहीणा ।
संठाणमनित्थंथं जरामरणविप्पमुक्काणं ॥
बृ. 'ओगाहणाए' गाहा व्यक्ता, नवरन् 'अनित्थंथं' ति अमुंप्रकारमापन्नमित्यं इत्थं तिष्ठतीति इत्थंस्थं न इत्थंस्थं अनित्थंस्थं-न केनचिल्लौकिकप्रकारेण स्थितमिति ॥
मू. (६४)
जत्थ य एगो सिद्धी ततत्थ अनंता भवक्खयविमुक्का | अन्नोन्नसमवगाढा पुट्ठा सव्वे य लोगंते ॥
वृ. अथैते किं देशभेदेन स्थिता उतान्यथेत्यस्यामाशङ्कायामाह - ' जत्थ य' गाहा, यत्र च - यत्रैव देशे एकः सिद्धो - निर्वृत्तस्तत्र देशे अनन्ता किम् ? - 'भवक्षयविमुक्ता' इति भवक्षयेण विमुक्ता भवक्षयविमुक्ताः, अनेन स्वेच्छया भवावतरणशक्तिमत्सिद्धव्यवच्चेदमाह । अन्योऽन्यसमवगाढाः तथाविधाचिन्त्यपरिणामत्वाद्धर्मास्तिकायादिवदिति, स्पृष्टाः लग्नाः सर्वे च लोकान्ते, अलोकेन प्रतिस्खलितत्वाद्, अत एव 'लोयग्गे य पइट्ठिया' इत्युक्तमिति ॥
मू. (६५) फुसइ अनंते सिद्धे सव्वपएसेहिं नियमसो सिद्धा । तेवि असंखेज्जगुणा देसपएसेहिं जे पुट्ठा ।।
वृ. तथा 'फुसइ' गाहा, स्पृशत्यनन्तान्सिद्धान् सर्वप्रदेशैरात्मसम्बन्धिभिः 'नियमसो'त्ति नियमेन सिद्ध:, तथा तेऽप्यमसङ्केययगुणा वर्तन्ते देशैः प्रदेशैश्च ये स्पृष्टाः, केभ्यः ?, - सर्वप्रदेशस्पृष्टेभ्यः, कथम् ? - सर्वात्मप्रदेशैस्तावदनन्ताः स्पृष्टाः, एकसिद्धावगाह नायामनन्तानामवगाढत्वात्, तथैकैकदेशेनाप्यनन्ता एवमेकैकप्रदेशेनाप्यनन्ता एव, नवरंदेशो-द्वयादिप्रदेशसमुदायः, प्रदेशस्तु - निर्विभागोऽशं इति, सिद्धश्चासङ्घयेयदेशप्रदेशात्मकः, ततश्च मूलानन्तकमसङ्घयेयैर्देशानन्तकैरसङ्घयैरेव च प्रदेशान्तकैर्गुणितं वयोक्तमेव भवतीति ।
पू. (६६)
असरीरा जीवघेणा उवउत्ता दंसणे य नाणे य ।
सागारमनागारं लक्खणमेयं तु सिद्धाणं ।।
बृ. अथ सिद्धानेव लक्षणत आह- 'असरीरा' गाहा, उक्तार्था, सङ्ग्रहरूपत्वाच्चास्या न पुनरुक्तत्वामिति ॥ मू. (६७)
केवलनाणुवउत्ता जाणंति सव्वभावगुणभावे । पासंति सव्वओ खलु केवलदिट्ठी अनंताहिं ॥
बृ. 'उवउत्ता दंसणे य नाणे य'त्ति यदुक्तं, तत्र ज्ञानदर्शनयोः सर्वविषयतामुपदर्शयन्नाह-‘केवल’गाहा, केवलज्ञानोपयुक्ताः सन्तः न त्वन्तः करणोपयुक्ताः, भावतस्तदभावात्, जानन्ति 'सर्वभावगुणभावान्' समस्तवस्तुगुणपर्यायान्, तत्र गुणाः- सहवर्तिनः पर्यायास्तु क्रमवर्तिन इति, तथा पश्यन्ति 'सर्वतः खलु' सर्वत एवेत्यर्थः केवलदष्टिभिरन-ताभिःकेवलदर्शनैरनन्तैरित्यर्थः स अनन्तत्वात् सिद्धानामनन्तविषयत्वाद्वा दर्शनयस्य केवलष्टिमिरनन्ताभिरित्युक्तम्, इह चादौ ज्ञानग्रहणं प्रथमतया तदुपयोगस्थाः सिध्यन्तीति ज्ञापनार्थमिति ।। मू. (६८) नवि अत्थि माणुसाणं तं सोक्खं नविय सव्वदेवाणं ।
जं सिद्धाणं सोकखं अव्वाबाहं उवगयाणं ||
वृ. अथ सिद्धानां निरुपमसुखतां दर्शयितुमाह- 'नवि अस्थि' गाहा व्यक्ता, नवरम् 'अव्वाबाहं’ति विविधा आबाधा व्याबाधा तन्निषेधादबव्याबाधा तामुपगतानां प्राप्तानामिति

Page #131

१९०
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-६८ मू. (६९) जं देवाणं सोक्खं सब्बद्धापिंडियं अनंतगुणं।
___ न य पावइ मुत्तिसुहं नंताहिं वग्गवग्गूहिं।। वृ. कस्मादेवमित्याह-'जं देवाणं गाहा, 'यो यस्माद्देवानाम्-अनुत्तरसुरानन्तानां 'सौख्यं त्रिकालिकसुखंसद्धिया अतीतानागतवर्तमानकालेन पिण्डितं-गुणितसर्वाद्धापिण्डितं, तथाऽनन्तगुणमिति, तदेवंप्रमाणं किलासद्भावकल्पनयैकैकाकाशप्रदेशे स्थाप्यत इत्येवं सकललोकालोकाकाशानन्तप्रदेशपूरणइनानन्तंभवति, नचप्राप्नोतिमुक्तिसुखं-नैव मुक्तिसुखसमानतां लभते, अनन्तानन्तत्वात्सिद्धसुखस्य, किंविधं देवसुखमित्याह-अनन्ताभिरपि 'वर्गवर्गाभिः' वर्गवगैर्वर्गितमपि, तत्र तद्गुणो वर्गो यथाद्वयोर्गर्गश्चत्वारः तस्यापि वर्गो वर्गवर्गो यथाषोडश एवमनन्तशोवर्गितमपि।चूर्णिकारस्त्वाह-अनन्तैरपिवर्गवर्गः-खण्डखण्डैः खण्डितं सिदअधसुखं तदीयानन्तानन्ततमखण्डसमतामपि न लभत इत्यर्थः, ततो नास्ति तन्मानुषादीनां सुखं यत्सिद्धानामिति प्रकृतम् ॥ मू. (७०) सिद्धस्स सुहो रासी सव्वद्धापिंडिओ जइ हवेजा।
सोऽनंतवग्गभइओ सब्वगासे न माएजा ।। वृ.सिद्धसुखस्यैवोत्कर्षणाय भङ्गयन्तरेणाह-सिद्धस्स गाहा, सिद्धस्य' मुक्तस्य सम्बन्धी 'सुखः सुखानांसको राशिः' समूहःसुखसङ्घातः इत्यर्थः, सर्वाद्धापिण्डितः सर्वकालसमयगुणितो यदिभवेद्, अनेनचास्य कल्पनामात्रतामाह-,सोऽनन्तवर्गभक्तो अनन्तवर्गापवर्तितः सन्समीभूत एवेतिभावार्थः, सर्वाकाशे'लोकालोकरूपेनमायात्, अयमत्र भावार्थः-इह किल विशिष्टाहादरूपं सुखं हगृह्यते,
ततश्च यत आरभ्यशिष्टानांसुखशब्दप्रवृत्तिस्तमाहादमवधीकृत्यएकैकगुणवृद्धितारतम्येन तावदसावाहादो विशिष्यते यावदनन्तगुणवृद्धया निरतिशयनिष्ठांन गतः, ततश्चासावत्यन्तोपमातीतैकान्तिकौत्सुक्यविनिवृत्तिरूपःस्तिमिततममहोदधिकल्पश्चरमाह्लाद एव सदा सिद्धानां भवति, तस्माचाराप्रथमाचोर्ध्वमपान्तरालवर्तिनो ये तारतम्येनाहादविशेषास्ते सर्वाकाशप्रदेशराशेरपि भूयांसो भवन्तीत्यतः किलोक्तं-सव्वागासे न माएजत्ति, अन्यथा प्रतिनियतदेशावस्थितिः कथं तेषामिति सूरयोऽभिदधतीति॥ मू. (७१) जह नाम कोइ मिच्छो नगरगुणे बहुविहे वियाणंतो।
नचएइ परिकहेउं उवमाए तहिं असंतीए। वृ. अस्य च वृद्धोक्तस्याधिकृतगाथाविवरणस्यायं भावार्थ:-य एते सुखभेदास्ते सिद्धसुखपर्यायतयाव्यपदिष्टाः, तदपेक्षया तस्य क्रमेणोत्कृष्यमाणस्यानन्ततमस्थान-वर्तित्वेनोपचारात्, तद्राशिश्च किलासद्भावस्थापनया सहन समयराशिस्तु शतं, सहस्रं च शतेन गुणितं जातं लक्षं, गुणनं च कृतं सर्वसमयसम्बन्धिनां सुखपर्यायाणां मीलनारअर्थ, तथाऽनन्तराशिः किल दश, तद्वर्गश्च शतं, तेनापवर्तितं लक्षं जातं सहममेव, अतः पूज्यैरुक्तं 'समीभूत एवेति भावार्थ इति, यच्चेह सुखराशेर्गुणनमपवर्तनं च तदेवं सम्भावयामः-यत्र किलानन्तराशिना गुणितेऽपरिसतिअनन्तवर्गेणानन्तानन्तकरूपेणातीवमहास्वरूपेणापवर्तिते किञ्चिदवशिष्यते, स राशिरतिमहान्, ततश्च सिद्धसुखराशिमहानिति बुद्धिजननार्थं शिष्यस्यतस्यैव वा गणितमार्गे व्युत्पत्तिकरणार्थमिति।

Page #132

१९१
मूलं-७१
अन्ये पुनरिमां गाथामेवं व्याख्यान्ति-सिद्धसुखपर्यायराशिः नभःप्रदेशाग्रगुणितनभःप्रदेशाग्रप्रमाणः, तत्परिमाणत्वात्सिद्धसुखपर्यायाणां, सर्वाद्धापिण्डितः-सर्वसमयसम्बन्धी सङ्कलितःसन्, सचानन्तैः अनन्तशोइत्यर्थः, वर्ग:-वर्गमूलै क्तः अपवर्तितः अत्यन्तं लधूकृत इत्यर्थः,
यथाकिल सर्वसमयसम्बन्धी सिद्धसुखराशिः पञ्चषष्टः सहमणि पञ्चशतानिषट्त्रिंशन्चेति (६५५३६),सच वर्गेणापवर्तितः सन् जाते द्वे शतेषट्पञ्चारादधिके (२५६) सोऽपि स्ववर्गापवर्तितोजाताःषोडशततश्चत्वारःततोद्वावित्येवमतिलघूकृतोऽपिसर्वाकाशेनमायाद्, एतदेवाह'सव्वागासे न माएजत्ति
अथ सिद्धसुखस्यानुपमतांधष्टान्तेनाह-'जह गाहा, पूर्वार्धं व्यक्तं, 'नचएइ तिन शक्नोति परिकथयितुं नगरगुणानरण्यमागतोऽरण्यवासिम्लेच्छेभ्यः,कुत इत्याह-उपमायां त्वत्र नगरुणेष्वरण्ये वाऽसत्यामिति, कथानकं पुनरेवम्
म्लेच्छः कोऽपि महारण्ये, वसति स्म निराकुलः ।
अन्यदा तत्र भूपालो, दुष्टाश्वेन प्रवेशितः ॥ ॥२॥ म्लेच्छेनासौ नृपो दृष्टः, सत्कृतश्च यथोचितम्।
प्रापितश्च निजं देशं सोऽपि राज्ञा निजं पुरम् ॥ ॥३॥ ममायमुपकारीति, कृतो राज्ञाऽतिगौरवात् ।
विशिष्टभोगभूतीनां, भाजनं जनपूजितः॥ ॥४॥ ततः प्रासादश्रृङ्गेषु, रम्येषु काननेषु च।
वृतो विलासिनीसार्थे ते भोगसुखान्यसौ॥ . ॥५॥ अन्यदा प्रावृषः प्राप्तौ, मेघाडम्बरमण्डितम् ।
व्योम दृष्ट्वा ध्वनिं श्रुत्वा, मेघानां स, मनोहरम् ।।
जातोत्कण्ठो दढं जातोऽरण्यवासगमं प्रति।
विसर्जितश्च राज्ञाऽपि, प्राप्तोऽरण्यमसौ ततः। ॥७॥
पृच्छन्त्यरण्यवासास्तं, नगरंतात ! कीदृशम् ? ।
स स्वभावान् पुरः सर्वान, जानात्येव हि केवलम्॥ ॥८॥ नशशाक तकां तेषां, गदितुंस कृतोद्यमः ।
वने वने चराणां हि, नास्ति सिद्धोपमा यतः (तथा)। मू.(७२) इय सिद्धाणं सोक्खं अनोवमनस्थितस्स ओवम्म ।
किंचि विसेसेणेत्तो ओवम्ममिणं सुणह वोच्छं। वृ.अथ दार्टान्तिकमाह-'इय' गाहा, 'इति एवम्-अरण्ये नगरगुणाइवेत्यर्थः, सिद्धानां सौख्यमनुपमं वर्तते, किमित्याह-यतो नास्ति तस्यौपम्यं, तथापि बालजनप्रतिपत्तये किञ्चिद्विशेषेणाह- 'एत्तो'त्तिआर्षत्वादस्य-सिद्धिसुखस्य इतोवाऽनन्तरम् औपम्यम्-उपमानम् 'इदं वक्ष्यमाणं श्रृणुत वक्ष्ये इति॥ . मू. (७३) जह सव्वकामगुणिय पुरिसो भोत्तूण भोयणं कोई।
तण्हाछुहाविमुक्को अच्छेज्जा जहा अमियतित्तो।। वृ.'जह' गाहा 'यथे'त्युदाहरणोपन्यासार्थः सर्वकामगुणितं' सञ्जातसमस्तकमनीयगुणं, शेषं व्यक्तम्, इह च रसनेन्द्रियमेवाधिकृत्येष्टविषयप्राप्तया औत्सुक्यनिवृत्त्या सुखप्रदर्शनं

Page #133

१९२
औपपातिकउपाङ्गसूत्रम्-७३
सकलेन्द्रियार्थावाप्तयाऽशेषौत्सुक्यनिकृत्युपलक्षणार्थम्, अन्यथा बाधान्तरसम्भावात् सुखार्थभाव इति ।। मू. (७४) इय सव्वकालतित्ता अतुलं निव्वाणमुवगया सिद्धा।
सासयमव्वाबाहं चिट्ठति सुही सुहं पत्ता ।। वृ. 'इय' माहा, ‘इय' एवं सर्वकालतृप्ताः शश्वद्भावत्वात् अतुलं निर्वाणमुपगताः सिद्धाः, सर्वदासकलौत्सुक्यनिवृत्तैः, यतश्चैवमतः 'शाश्वतं' 'सर्वकालभावि' 'अव्याबाधं व्याबाधावर्जितं सुखं प्राप्ताः सुखिनस्तिष्ठन्तीति योगः, सुखं प्राप्ता इत्युक्ते सुखिन इत्यनर्थकमिति चेत्, नैवं, दुःखाभावमात्रमुक्तिसुखनिरासेन वास्तव्यसुखप्रतिपादनार्थत्वादस्य, तथाहि-अशेषदोषक्षयतः शाश्वतमव्याबाधसुखं प्राप्ताः सुखिनः सन्तः तिष्ठन्ति, नतुदुःखाभावमात्रान्विता एवेति॥ मू. (७५) सिद्धत्तिय बुद्धत्तिय पारगयत्ति य परंपरगयत्ति।
उम्मुक्तकम्मकवया अजरा अमरा असंगा य॥ वृ. साम्प्रतं वस्तुतः सिद्धपर्यायशब्दान् प्रतिपादयन्नाह-सिद्धत्ति य'तगाहा, सिद्धा इति च तेषां नाम कृतकृत्यत्वाद्, एवंबुद्धाइति केवलज्ञानेनविश्वावबोधात्, पारगत इति च भवार्णवपारगमनात्, परंपरगयत्ति-पुण्यबीजसम्यकत्वज्ञानचरणक्रमप्राप्तयुपाययुक्तत्वात्परम्परया गता परम्परगता उच्यन्ते, उन्मुक्तकर्मकवचाः सकलकर्मवियुक्ततवात्, तथा अजरा वयसोऽभावाद् अमरा आयुषोऽभावात् असङ्गाश्च सकलक्लेशाभावादिति। मू. (७६) निच्छिन्नसव्वदुक्खा जाइजरामरणबंधणविमुक्का ।
___ अव्वाबाहं सुक्कं अणुहोति सासंयं सिद्धा ।। मू. (७७) अतुलसुहसागरगया अव्वाबाहं अनोवमं पता।
सव्वमनागयमद्धं चिट्ठती सुही सुहं पत्ता।। वृ. 'निच्छिन्न'गाहा 'अतुल' गाहा व्यक्तार्थे एवेति।
–औपपातिकं पदवर्णनं समाप्तम् - ॥१॥ चन्द्रकुलविपुलभूतलयुगप्रवरवर्धमानकल्पतरोः ।
कुसुमोपमस्य सूरेः गुणसौरमभरितभवनस्य । ॥२॥ निस्सम्बन्धविहारस्य सर्वदा श्रीजिनेश्वराह्वस्य ।
शिष्येणाभयदेवाख्यसूरिणेयं कृता वृत्तिः ।। ॥३॥ अणहिलपाटकनगरे श्रीमद्रोणाख्यसूरिमुख्येन।
पण्डितगुणेन गुणवत्रियेण संशोधिता चेयम् ॥ मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादीता औपपातिकउपासूत्रस्य
अभयदेवसूरि विरचिता-द्रोणाचार्यशोधिता टीका परिसमाप्ता। | १२ प्रथमम् उपाङ्गम् औपपातिकं समाप्तम् ।
***

Page #134

[1].
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ““આગમસાહિત્યમાં પ્રાપ્ત થયો
એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓનેપંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી | ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભબાહુ સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ | | (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવર મહર્ષિઓ દેવવાચક ગણિ
શ્રી શ્યામાચાર્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ
સિદ્ધસેન ગણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર
અગસ્થસિંહ સૂરિ શીલાં કાચાર્ય
અભયદેવસૂરિ મલયગિરિસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) દ્રોણાચાર્ય
ચંદ્ર સૂરિ વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી
વિજય વિમલગણિ વીરભદ્ર | ઋષિપાલ | બ્રહ્મમુનિ તિલકસૂરિ સૂત્ર-નિર્યુક્તિ-ભાગ્ય-ચૂર્ણિ-વૃત્તિ - આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી
વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્યા
સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્ય પુરુષોને આનંદ સાગરસૂરિજી ચંદ્રસાગર સૂરિજી.
મુનિ માણેક જિન વિજયજી પુન્યવિજયજી
ચતુરવિજયજી જબ વિજયજી અમરમુનિજી
કનૈયાલાલજી લાભસાગરસુરિજી આચાર્ય તુલસી
ચંપક સાગરજી સ્મરણાંજલિ બાબુ ધનપતસિંહ
પં. બેચરદાસ પિ૦ જીવરાજભાઈ ૫૦ ભગવાનદાસ પ૦ રૂપેન્દ્રકુમાર
પ૦ હીરાલાલ શ્રુત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ

Page #135

३५७५
उपासकदशा
(૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम | आगमसूत्रनाम
मूल वृत्ति-कर्ता
वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण | १. आचार २५५४ शीलाझाचार्य
१२००० | २. सूत्रकृत २१०० शीलानाचार्य
१२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० | ४. समवाय
१६६७ अभयदेवसूरि ५. भगवती | १५७५१ | अभयदेवसरि
१८६१६ ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० ८१२ अभयदेवसूरि
८०० अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसूरि
४०० ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ अभयदेवसूरि
१०० १०. प्रश्नव्याकरण १३०० | अभयदेवसूरि
५६३० ११. विपाकश्रुत १२५० अभयदेवसूरि
९०० १२. औपपातिक ११६७ | अभयदेवसरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० | १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० | मलयगिरिसूरि
१४००० |१५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि
१६००० [१६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ मलयगिरिसूरि
९००० (१७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि
९१०० १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण
८० विजयविमलयगणि | (?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरलसूरि (अवचूरि) (१) १५० २६. महाप्रत्याख्यान १७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ | २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक १५५ गुणरल सूरि (अवचूरि)
११० गच्छाचार १७५ | विजयविमलगणि
१५६० |३१. गणिविद्या
१०५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया)
२१५
३०. गच्छा
१०५

Page #136

[31
• वृत्ति
१०००
क्रम | आगमसूत्रनाम
वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण ३२. | देवेन्द्रस्तव
३७५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ३७५ ३३. | मरणसमाधि
८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८३७ ३४. | निशीथ
८२१ |जिनदासगणि (चूणि) २८००० सङ्घदासगणि (भाष्य)
७५०० ३५. | बृहत्कल्प
४७३ | मलयगिरि+क्षेमकीर्ति ४२६०० सङ्घदासगणि (भाष्य)
७६०० ३६. | व्यवहार ३७३ मलयगिरि
३४००० सङ्घदासगणि (भाष्य)
६४०० ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ८९६ /- ? - (चूणि)
२२२५ ३८. जीतकल्प
१३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि) ३९. | महानिशीथ
४५४८ - ४०. | आवश्यक १३० | हरिभद्रसूरि
२२००० ४१. | ओधनियुक्ति नि.१३५५ | द्रोणाचार्य
(?)७५०० | पिण्डनियुक्ति * नि. ८३५ | मलयगिरिसूरि
७००० ४२. | दशवैकालिक
८३५ हरिभद्रसूरि ४३. | उत्तराध्ययन २००० शांतिसरि
१६००० ४४. नन्दी ७०० मलयगिरिसूरि
७७३२ ४५. | अनुयोगद्वार २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
५९०० नोंध:(१) 6४५ ॥ सूत्रोमा वर्तमान आणे ५ १ थी. ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३
उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी 3८ छेदसूत्रो, ४० थी ४3 मूळसूत्रो,
४४-४५ धूलिकासूत्रोना नामे प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અને ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જે
કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૧રપ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ
અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3)64 वत्ति-माहनोंछते अभे ४३ संपाइन भुवनी छे. ते सिवायनी पर वृत्ति-चर्णि माहिसाहित्य भुद्रित सामुद्रित अवस्थामा
छ ०४. (४) गच्छाचार भने मरणसमाधि नवि चंदावेज्झय भने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे
छ. ४ सभे “आगमसुत्ताणि" मा भूण ३पे भने "मागमहा५''भो अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
७०००

Page #137

[4]
પંરવેત્ત્વનું પ્રાણ અમે “કામસુત્તળમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) કોય અને વિવું એ બંને નિવૃત્તિ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં પ્રાથની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૬) ચાર પ્રી સૂત્રો અને મહાનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રવીfજ ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથના-
નિશ્વ એ ત્રણેની સૂf આપી છે. જેમાં શા અને જીતવત્ત એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા દેશવાની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
* વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિઃ -
श्लोकप्रमाण
२५००
१३५५
|
क्रम नियुक्ति श्लोकप्रमाण क्रम | नियुक्ति
आचार-नियुक्ति | ४५० ६. आवश्यक-नियुक्ति સૂત્રવૃત્ત-નિવૃત્ત
વૃદત્પ-નિવૃત્તિ કે - ૮. નિવૃત્તિ ૪. વ્યવહા-નિવૃત્તિ | - | दशवैकालिक-नियुक्ति ૬. દશાશ્રુત-નિર્યુક્તિ
१०. | उत्तराध्ययन-नियुक्ति
૬૦૦
| ૧૮૦
૭૦૦
નોંધ :(૧) અહીં આપેલ કનોજ કમળ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩ર અક્ષરનો એક શ્લોક'
એપ્રમાણથી નોંધાયેલ બ્લોક પ્રમાણ છે. (૨) વૃદ્ધત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ ભાગ માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિવાર મઈ એ માર્ગ ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) આપ અને શિષ્યનિર્યુક્તિ સ્વતંત્ર મૂનામન સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન -૪ રૂપે થયેલ છે. તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિવૃત્તિમાંથી દુરાગ્રુતત્ત્વ નિવૃતિ ઉપર પૂર્ણ અને અન્ય પાંચ
નિશ્ચિત્ત ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છે
નિત્તિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવૃવિ કર્તા તરીકે મદ્રવદુવા નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.

Page #138

[5]
वर्तमान आणे ४५.मागममा 6 भाष्यं क्रम भाष्य श्लोकप्रमाण| क्रम| भाष्य
गाथाप्रमाण |१. | निशीषभाष्य । ७५०० । ६.| आवश्यकभाष्य * | ४८३
बृहत्कल्पभाष्य | ७६०० | ७. | ओघनियुक्तिभाष्य * ३२२ व्यवहारभाष्य ६४००
पिण्डनियुक्तिभाष्य * ४. | पञ्चकल्पभाष्य । ३१८५ । ९. | दशवैकालिकभाष्य है |
जीतकल्पभाष्य | ३१२५ १०. | उत्तराध्ययनभाष्य (?)
। ८.
४६
नोध:(१) निशीष , बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य न त सङ्घदासगणि डोपार्नु य .
समार. संपादनमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथे भने बृहत्कल्प तथा व्यवहार
भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साधे समाविष्ट थयुं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य सभा२। आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां शीत यु. (3) आवश्यकभाष्य मां या प्रभार ४८३ सयुंभ १८३ गाया मूळभाष्य ३छ
भने 3000 अन्य भाष्यनी छे. नो समावेश आवश्यक सूत्र-सटीकं मां यो छे. [ विशेषावश्यक भाष्य पूज४ प्रसिध्ध युं छे ५ . समय आवश्यकसूत्र- 64रनुं भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसार नी असमग वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો લાવવા અને નીતરમ્પ એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तेन तेनी वृत्ति मां
थयो ४ छ. ५० तेनो पता विशेनो 60 अभीने मणेस नथी. [ओघनियुक्ति
ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ માથનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी ॥था नियुक्तिमा मनी आयासंनयाय (?) (5) मारीत अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो G५२नो ६ પાથનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
५३ये भाष्यगाथा सेवा मणे छे. (७) भाष्यकर्ता तरी भुण्य नाम सङ्घदासगणि सेवा मणेरा छे. तेम४ जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो d५ भणे छे. 32cis भाष्यन sal Aud°४ छे.

Page #139

क्रम
16] वर्तमान राणे ४५मागममा ५९०५ चूर्णिः
चूर्णि | श्लोकप्रमाण | क्रम | चूर्णि श्लोकप्रमाण | १. आचार-चूर्णि
८३०० । ९. दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि २२२५ | २. सूत्रकृत-चूर्णि ९९०० | १०.| पञ्चकल्पचूर्णि ३२७५ ३. भगवती-चूर्णि ३११४ | ११.| जीतकल्पचूर्णि १००० ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५००] १२.| आवश्यकचूर्णि १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ | १३. दशवैकालिकचूर्णि ७००० ६. निशीथचूर्णि २८००० । १४. | उत्तराध्ययनचूर्णि । ५८५० ७. वृहत्कल्पचूर्णि १६००० । १५. नन्दीचूर्णि
१५०० । ८. व्यवहारचूर्णि १२०० १६. | अनुयोगदारचूर्णि २२६५
नोध :(१) 63 १६ चूर्णिमाथी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प में चूर्णि अभार मा
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત ચૂળ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी थी मे चूर्णि है अगत्स्यसिंहसूरिकृत तेनुं प्रशन पूश्य श्री
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे २६un styl41 प्राधाय. मुं ४३ छ.. भगवती
चूर्णि तो भणे४ छ, 480 शीत. ५६ नथी. तेम४ वृहत्कल्प , व्यवहार, पञ्चकल्प से त्रस्ततो.
अ छे ५ प्रशीत यानुनम नथी. (५) चूर्णिकार तरी3 जिनदासगणिमहत्तर-j नाम भुज्यत्व संभगाय छे. 32645 मते અમુક પૂના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"मागम-पंथांगी" यिन्य मामत" વર્તમાન કાળે પ્રાસ આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी पाती 2ी यिन्य छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ भागमो 6५२] મળ્યું નથી. એટલે ૩પ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિયુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. सारीत या भाष्य, sis नियुक्ति सने ज्यां चूर्णिन। ममा वर्तमान अने
सुव्यवस्थित पंचांगी मात्र आवश्यक सूत्रनी गाय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमोवन ५ 6 छ.

Page #140

[7]. ( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો )
[સૂચના:- અમે સંપાદિત કરેલ માનકુળ માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ ની મસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧૩૬૨ ૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે હવામાં પ્રથમ અંક બુતજીન્દનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક જૂતા છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક મધ્યયનનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને થા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી // - || ગોઠવેલ છે. ' પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓક્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના-તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (9) आचार - श्रुतस्कन्धः/चूला/अध्ययन/उद्देशकः/मूलं
પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા ગ્રુતસ્કન્દમાં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (૩) થાળ - થાન અધ્યયનમૂનો (४) समवाय - समवायः/मूलं () નરવતી - શતવ -સંતરશત : મૂત્ત
અહીં તિરુના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) સંઘત કેમકે આ ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શત ના પેટા વિભાગનું નામ રૂ. જ લાવેલ છે. શત • રૂ૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા
વિભાગને વંતરીત અથવા શતશતવ નામથી ઓળખાવાય છે. (૬) BHધજા - કૃતન્ય:/
વ ધ્યયન/પૂર્વ પહેલા થતજીમાં ધ્યાન જ છે. બીજા કુતરુપે જો પેટાવિભાગ જ નામે છે અને તે વા ના
પેટા વિભાગમાં મધ્યયન છે. (७) उपासकदशा- अध्ययन/मूलं
अन्तकृद्दशा- वर्ग:/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययन/मूलं આવ અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને કાયદા અને સંવાદાર કહ્યા છે. કોઈક ને બદલે
વૃતાન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે) (११) विपाकश्रुत- श्रुतस्कन्धः अध्ययन/मूलं (૨) પતિ- મૂi (१३) राजप्रश्नीय- मूलं

Page #141

18] (१४) जीयाजीवाभिगम- *प्रतिपत्ति:/* उद्देशकः/मूलं
આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે પ્રતિતિ પછી એક પેટાવિભાગ नोधनीय छे. 34 प्रतिपत्ति -३.भा नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव अपार पेटविला ५ छ. तेथी तिपत्ति/(नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं ते स्पष्ट मल पाउदछ, ४ री भी
प्रतिपत्ति न उद्देशकः नवनयी ५ ते पेविलास प्रतिपत्तिः ना ४७. (१५) प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वारं/मूलं
पदना पेटा विouni suis उद्देशकः छ, Ais मार छ पा ५६-२८ना पेट विमारा उद्देशक
અને તેના પેટા વિભાગમાં at પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं
मागम १६-१७मा प्रामृतप्रामृत ना पर प्रतिपत्तिः नाभा पेट विभाग छ. ५९ उद्देशकः हि
મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्रजाप्ति- वक्षस्कार:/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं
આગમ ૧૯થી ૨૩ નિયાનિરિ નામથી સાથે જોવા મળે છે કેમકે તેને ઉપાંગના પાંચ વર્ગ તરીકે
सूत्र भोगावेदा. *ial-1, निरयावलिका, १-२ कल्पवतंसिका... पो३ ४५ (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयत्रा) मूलं (३४) निशीय • उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीथ - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययनं/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवैकालिक - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययन//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं

Page #142

[9] અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા आगमसूत्र । मूलं क्रम | आगमसूत्र
गाथा
क्रम
गाथा
आचार
५५२
७०
सूत्रकृत स्थान
१४२
१४२
१०१० । ३८३
समवाय
१७२
१७२
१०८७
१३९
भगवती ज्ञाताधर्मकथा
२४१
१३३ १३७ । १३७
उपासक दशा
१३
३०७ |
३०७
४७
६६४ १४२०
४७
10
७७
१४७ | २४. . चतुःशरण ७२३ | २५. आतुरप्रत्याख्यान १६९ | २६. ! महाप्रत्याख्यानं । १३ । २७. | भक्तपरिज्ञा ११४ । २८. | तंदुलवैचारिक ५७ | २९. संस्तारक १३ | ३०. गच्छाचार १२ । ३१. । गणिविद्या
४ । ३२. | देवेन्द्रस्तव १४ | ३३. | मरणसमाधि
| निशीष
बृहत्कल्प
व्यवहार ९३ | ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध २३१ ३८. | जीतकल्प १०३ | ३९. महानिशीथ १०७ ४०. आवश्यक | १३१ | ४१. | ओघनियुक्ति
४१. । पिण्डनियुक्ति १ ४२. | दशवकालिक
उत्तराध्ययन १ ४४. | नन्दी १ | ४५. | अनुयोगद्वार
२१५
८५
२८५
११४
अन्तकृद्दशा
अनुत्तरोपपातिक १०. प्रश्नव्याकरण
| विपाकश्रुत |१२. औपपातिक |१३.| राजप्रश्निय (१४. जीवाभिगम
१५. प्रज्ञापना |१६. | सूर्यप्रज्ञप्ति १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति १८.| जम्बूदीपप्रज्ञप्ति |१९. निरयावलिका २०. कल्पवतंसिका २१. पुष्पिता २२. पुष्पचूलिका २३. वहिदशा
| ३९८ । ६२२
२१४
१०३ । १०३
१५२८
२१८
९२ । २१
| ३६५
११६५ ११६५
२१
७१२ । ७१२
تمام
| ५४० | ५१५
१७३१ १६४०
سه |
| ३५०
१४१
नों५ :- 6st गाथा संध्याको समावेश मूलं भां 45 x १५छे. ते मूल सिायनी अलग गाथा समावी ना. मूल श६ मे मो सूत्र भने गाथा भने माटे नो. मातो. संयुक्त भनुम छे. गाथा Mi०४ संपानीमा सामान्य संघशक्ती जोपाधी तनो આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.

Page #143

[10]
[૯]
[૧૨]
' [૧૪] [૧૫] [૧]
[૧૭]
[૧૮]
-- અમારા પ્રકાશનો :अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] ગમન સૈન પ્રચદ્વિ - ૨૦૪૬ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩- શ્રાવક કર્તવ્ય – ૧ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે) સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર - પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ]. તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટકા અિધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો. સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ – બે ચૈત્ય પરિપાટી, અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી, શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચારો અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ [સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજ અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય ૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ (પૂજ્ય આગબોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૪
[] [૨૧]
[૨૨]
રિ૩] [૨૪] [૨૫]. [5]
રિ૭]
[૨૮]
[૯]
[30] [૩૧] [૩૨] [૩૩] [૪] [૩૫]

Page #144

[11]
[૩] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૫ [૩] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય[૩૮] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૭ [३८] તત્વાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૮ [४०] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૯ [૪૧] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧૦
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [४२] आयारो
[आगमसुत्ताणि-१] पढमं अंगसुत्तं [४३] सूयगडो
[आगमसुत्ताणि-२] वीअं अंगसुत्तं [४४] ठाणं
[आगमसुत्ताणि-३] तइयं अंगसुत्तं [४५] समवाओ
[आगमसुत्ताणि-४] चउत्यं अंगसुतं [४६] विवाहपन्नति
[आगमसुत्ताणि-५] पंचमं अंगसुत्तं [४७] नायाधम्मकहाओ [आगमसुत्ताणि-६]
छठं अंगसुत्तं [४८] उवासगदसाओ [आगमसुत्ताणि-७] सत्तमं अंगसुत्तं [४९] अंतगडदसाओ. [आगमसुत्ताणि-८] अट्ठमं अंगसुतं [५०] अनुत्तोववाइयदसाओ [आगमसुत्ताणि-९] नवमं अंगसुत्तं [५१] पण्हावागरणं
[आगमसुत्ताणि-१०] दसमं अंगसुत्तं [५२] विवागसूर्य
[आगमसुत्ताणि-११] एक्सरसमं अंगसुतं [५३] उववाइयं
[आगमसुत्ताणि-१२] पढमं उर्वगसुत्तं [५४] रायप्पसेणियं [आगमसुत्ताणि-१३] बीअं उवंगसुत्तं [५५] जीवाजीवाभिगमं [आगमसुत्ताणि-१४ ] तइयं उवंगसुतं [५६] पनवणासुत्तं
[आगमसुत्ताणि-१५ ] चउत्थं उवंगसुत्तं [५७] सूरपन्नतिः
[आगमसुत्ताणि-१६] पंचमं उवंगसुत्तं [५८] चंदपन्नत्तिः
[आगमसुत्ताणि-१७ ] छठू उवंगसुतं [५९] जंबूद्दीवपन्नति [आगमसुत्ताणि-१८] सत्तम उवंगसुत्तं [६०] निरयावलियाणं [आगमसुताणि-१९] अट्टमं उवंगसुत्तं [६१] कप्पवडिंसियाणं [आगमसुत्ताणि-२०] नवमं उवंगसुत्तं [६२] पुष्फियाणं
[आगमसुत्ताणि-२१] दसमं उवंगसुत्तं [६३] पुप्फचूलियाणं [आगमसुत्ताणि-२२] एक्सरसमं उवंगसुत्तं [६४] वण्हिदसाणं
[आगमसुत्ताणि-२३] बारसमं उवंगसुत्तं [६५] चउसरणं
[आगमसुत्ताणि-२४ ] पढमं पईण्णगं [६६] आउरपधखाणं [आगमसुत्ताणि-२५ ] बीअं पईण्णगं [६७] महापञ्चक्खाणं [आगमसुत्ताणि-२६] तीइयं पईण्णगं [६८] भत्तपरिण्णा [आगमसुत्ताणि-२७ ] चउत्थं पईण्णगं

Page #145

[12] [६९] तंदुलवेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छठं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईण्णगं-१ [७२] चंदावेज्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णग-२ [७३] गणिविजा
[आगमसुत्ताणि-३१] अष्टमं पईण्णगं [७४] देविंदत्थओ
[आगमसुत्ताणि-३२] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि [आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णग-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णग-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४] पढमं छेयसुत्तं [७८] बुहत्कप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खधं [आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास
[आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छठें छेयसुतं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनित्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनित्ति [आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं
[आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरज्झयणं
[आगमसुत्ताणि-४३ ] चउत्यं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं [आगमसुत्ताणि-४५] बितिया चूलिया
પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦આગમશ્નત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [१] मायार - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सूयम
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [3] 80
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર समवाय
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧ ચોથું અંગસૂત્ર [५] विवाहपति- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [૯] નાયાધમ્મકહા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩ી છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [४७] सहसा - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [&l] संतसा - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१00] पवार- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર
[८४]

Page #146

[13]
[૧૦૧] વિવાગસૂય - [૧૦૨] ઉવવાય [૧૦૩] રાયપૂસેણિય - [૧૦] જીવાજીવાભિગમ – [૧૫] પન્નવણાસુર [૧] સૂરપત્તિ - [૧૭] ચંદપન્નતિ - [૧૦૮] જંબુદીવપન્નતિ - [૧૯] નિરયાવલિયા - [૧૧] કષ્પવડિંસિયા - [૧૧૧] પુફિયા[૧૧૨] પુચૂલિયા - [૧૧૩] વદિસા - [૧૪] ચઉસરણ - [૧૫] આઉરપ્પચ્ચખાણ - [૧૧] મહાપચ્ચષ્માણ - [૧૧૭] ભરપરિણા - [૧૧૮] તંદુલયાલિય[૧૧૮] સંથારગ - [૧૨] ગચ્છાયાર - [૧૨] ચંદાઝય[૧૨૨] ગણિવિક્સ - [૧૨૩ દેવિંદત્ય[૧૨૪] વીરત્યવ[૧૨૫ નિસીહ - [૧૨] બુહતકપ્પ - [૧૨] વવહાર - . [૧૧૮] દસાસુયફબંધ - [૧૨] જીયકપ્યો - [૧૩] મહાનિસીહ[૩૧] આવસ્મય - [૧૩૨] ઓનિત્તિ - [૧૩૩] પિંડનિ જુત્તિ[૧૩૪ દસયાલિય
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ પાચમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] છઠું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ સાતમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ દશમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પહેલો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-ઈ બીજો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-s] ત્રીજી પયગ્નો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] ચોથો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] પાંચમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-s] છઠ્ઠો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-કો સાતમો પત્રો-૧ ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] આઠમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-૬] નવમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ- દશમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ) પહેલું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] બીજું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ] ત્રીજું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-ચોથું દસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પાંચમું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭ પહેલું મૂલસુત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર

Page #147

[14]
[१४७]
[૧૩૫] ઉત્તરાયણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [१35] नहीसुक्त - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [૧૩૭ અનુયોગદ્વાર - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮) દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૧૩] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं ।
आगमसुत्ताणि सटीकं-३ [१४३] समवायानसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ अन्तकृदशाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६२] वण्हिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६६भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४

Page #148

[15]
[१६७ ] तंदुल वैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [१६८ ] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६९ ] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [ १७० ] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[ १७२ ] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[ १७३ ] निशीथछेदसूत्रं सटीक [१७४ ] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं [ १७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं [ १७६ ] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं [१७७ ] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं [ १७८ ] महानिशीथसूत्रं (मूलं ) [ १७९ ] आवश्यकमूलसूत्रं सटीक [१८० ] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक [१८१] पिण्डनिर्युक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८२] दशवेकालिकंमूलसूत्र सटीकं [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं [१८४] नन्दी - चूलिकासूत्रं सटीकं [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं १४
आगमसुताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १५-१६-१७ आगमसुत्ताणि सटीकं - १८-१९-२०
आगगम सुत्ताणि सटीक -२१-२२ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीक २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २४-२५ आगम सुत्तामि सटीक - २६ आगमसुत्ताणि सटीकं - २६
आगमसुत्ताणि सटीकं - २७ आगमसुत्ताणि सटीक - २८-२९ आगमसुताणि सटीकं - ३० आगमसुत्ताणि सटीकं - ३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.

-: संपर्ड स्थण :
'आागभ आराधना डेन्द्र'
शीतखनाथ सोसायटी-विभाग- १, इसेट नं १३, ४थे भाजे શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, વ્હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧

Page #149

[16]
"आगमसुत्ताणि-सटीकं" मग १ थी 30 नुविव२५
समाविष्टाआगमाः
आगमसुत्ताणि भाग-१
भाग-२
आयार सूत्रकृत स्थान
भाग-३
भाग-४
समवाय
भाग-५-६ भगवती (अपरनाम च्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजनश्निय भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पयतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वहिदशा,
चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा,
तन्दुलक्वारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७ नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार

Page #150
भाष्यं Bivate & Personal Use Only