Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 23

[ पाद-२, सूत्र- १७-१८ ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
|
त्कर्तृविशेष कृतत्वस्य प्रसिद्धत्वात् तथापि तत्तद्वयाकरणादिकर्तृभिनय संज्ञा स्वकल्पिता कृताऽपि तु अनादिपरम्परा प्राप्तव स्वीकृतेति न दोष:, दृश्यते हि पाणिन्यादितोऽपि पूर्वतरेऽग्निपुराणादौ तदुल्लेखः । अन्ये वैयाकरणास्तु श० म० न्यासानुसन्धानम् - श्रव्यञ्जनात् । 5 वैयाकरणास्यायामेव परात्मशब्दाभ्याम्परस्य चतुर्थ्येक- अच्च व्यञ्जनं चेत्यनयोः समाहारः, तस्मात् एतच्च 40 वचनस्यालुपमाहुः; तथाहि-पाणिनीये सूत्रे ' वैयाकरणाख्यायां । विशेषणपदम् सप्तमीसम्वन्धयोग्यं च नाम समाक्षिप्तं चतुर्थ्या:” (पा. सू. ६. ३. ७.) आत्मन् इत्येव "परस्य च विशेष्यम्, “विशेषणमन्तः” ( ७. ४. ११३ ) इति परिभाषया तदन्तविज्ञानादकारान्ताद् व्यञ्जनान्ताच्चेत्यर्थ( पा. सू. ६.३ . ८ . ) इति । अत्र यद्यपि परस्मैपदात्मने पदशब्दयोरेव वैयाकरण - ( व्याकरणे सूत्ररूपे भवा संज्ञा ) लाभ:, यद्यपि समाहारनिर्दिष्टस्य समुदितरूपेणैव विशेषण10 संज्ञात्वेन प्रसिद्धि:, तथा च 'परस्मैभाषा आत्मनेभाषा' इति त्वमुचितं तथापि एकस्य नाम्नोऽकारान्तत्वव्यञ्जनान्तत्व- 45 योरसंभवात् प्रत्येकस्य विशेषणत्वमवसीयते । क्रमश उदाहर्तुंमवतारयति श्रदन्तेति अत्र स्वरूपनिर्देशमात्रमुचितम्, अपदं न प्रयुञ्जीतेति निषेधस्तु क्रियाकारकादिसम्बन्ध प्रतिपिपादयिपया प्रयुज्यमानशब्दविषयः, दृश्यते च भाष्यकारादीनामपीदृशनिर्देशस्थले निविभक्तिक एवं प्रयोगः । श्ररण्येतिलकः 50 इति-विग्रहवाक्यमपीदृशमेव संज्ञात्वात् समासो नित्य इति स्वभ्यत्, "नाम्नि" ( ३. १. ९४.) इति समासः ; एवं समासे सप्तम्या अलुपि "मवियुधः स्थिरस्य” (२.३.२५) सर्वत्र । व्यञ्जनान्तमुदाहरति-- युधिष्ठिरः इति - पूर्ववत् इति षत्वम् । एषु नित्यमेवालुप् । बहुलवचनस्य प्रयोजनमाह-- बहुलवचनात् क्वचिद् विकल्प इति । "क्वचित्प्रवृत्तिः क्वचिदप्रवृत्तिः क्वचिद् विभाषा ववचिदन्यदेव | "
शब्दयोर्न तादृशसंज्ञात्वमिति तत्र नालुप् प्राप्नोति, तथापि वैयाकरणानामाख्या वैयाकरणास्येति विग्रहेणान्यत्रापि वैयाकरणः संज्ञात्वेन व्यवहृतानां वैयाकरणाख्यात्वं भवति, दृश्यते च 'परस्मैभाषा, आत्मनेभाषा' इति पदयोरपि तत्र 15 तत्र घातुपाठादौ संज्ञात्वेन व्यवहारः । सर्वमिदं प्रकृतसूत्रयोः महाभाष्य-कैयटादिषु स्पष्टीकृतम्, तथा च तन्मते परहितो नाम कश्चिदित्यादौ न दोषाशङ्का । स्वमते तु नामत्वेनानादिनाम्न एव ग्रहणमिति व्याख्याने क्षत्यभावादेव परहिताद्याधुनिकनाम्नां व्यावृत्तिसिद्धी लाघवानुरोधेन वैयाकरणा20 ख्याया विशिष्य ग्रहणं न कृतम्, तत्रैव चेदृशानां शब्दानामनादिसंज्ञात्वेनातिप्रसङ्गाभावात् भवति हि तेषां विशिष्य तादृशसंज्ञाग्रहणे गौरवमिति । ३. २. १७. ।।
!
!
१७
अद्-व्यञ्जनात् सप्तम्या बहुलम् । ३.२.१८ ।
त० प्र० अकारान्ताद् व्यञ्जनान्ताच्च परस्याः सप्तम्या
|
25 बहुलं लुप् न भवति, नाम्नि विषये । अदन्त - अरण्येतिलकाः, अरण्यमाषकाः, वनेकशेरुकाः, वनेबल्वजाः, वनेकशुकाः बनेहरिद्रुकाः, कूपेपिशाचिकाः, पूर्वाह्लेस्फोटकाः, मध्याह्ने - स्फोटकाः; व्यञ्जन - युधिष्ठिरः । बहुलवचनात् क्वचिद् विकल्पः- त्यचिसारः, त्वक्सारः; क्वचिद् भवति - जलकुक्कुटः 30 ग्रामसूकरः । अव्यञ्जनादिति किम् ? भूमिपाशः, नदी कुक्कुटिका | नाम्नीत्येव - 'तीर्थकाकः, नगरवायसः, अक्षशtos: । कथं गविष्ठिर: ? विवादिपाठात्, गवि युधेः स्थिरस्य" । [२. ३.२५ ] इति निर्देशाद् भविष्यति । नन्वन्तरङ्गत्वादवादेशे कृते व्यञ्जनान्तत्वादेव
।
वा
अन्यथा नदी कुक्कुटिकादिष्वप्यन्तरङ्गत्वाद्यत्वे सत्यलुप् प्रसज्येतेति ॥ १८ ॥
55
।
इति बाहुलकफलस्याभियुक्तैरुक्तत्वादिति भावः । त्वचिसारः इति - - बहुव्रीहिरयं व्यधिकरणः उभयथापि 60 प्रयोगदर्शनाद् विकल्प इष्टः, अन्यथा नाम्नः स्वरूपभेदानीचित्यान्नित्यमेवालुप् स्यात् । क्वचिन्नाम्न्यपि सूत्राप्रवृत्ति बाहुलकलभ्यामाह – क्वचिद् भवतीति - लुबिति शेषः । क्वेत्याह-- जलकुक्कुट, ग्रामसूकरः इति जले कुक्कुटः, ग्रामे सूकर इति विग्रह्मभिप्रेत्येदम्, यदि च सम्बन्धसामान्य- 65 विवक्षायां षष्ठीमाश्रित्य समासो विधीयते तर्हि नायमेतत्सूत्रविषयः । न चैवम् ' अरण्येतिलका:' इत्यादावपि षष्ठीसमासे कृतेऽरण्यतिलका इत्यपि स्यादिति वाच्यम्, तत्र तेनैव रूपेण संज्ञात्वात् कामचाराभावात्, इह च संज्ञास्वरूपे विभक्तेरश्रूयमाणत्वेन प्रकृतसूत्रानुरोधेन षष्ठीसमा - 70 सेनापि समाधातु शक्यत्वादीदृशविचारोल्लेखः, किन्तु
35 सिद्धं, कि विदादिपाठाश्रयणेन ? नैवम् - *अन्तरङ्गानपि आचार्यवचनप्रामाण्यात् सप्तमीसमासस्यैव स्वीकर्तुमोहि विधीन् बहिरङ्गाऽपि लुप् बाधते * इत्युक्तम् । चित्यमित्यन्यत् । नाम्नीति सम्बन्धस्यावश्यकत्वमाह-
३