Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 46

बृहद्वृत्ति-बृहन्न्याससंवलिते
[पाद-२, सूत्र. ४७-४८
पितरौ। शब्दरूपापेक्षो नपुंसककवचन निर्देश उत्तरपदस्य : विषये उत्तरपदे नायमादेश इति स्पष्टीकृतम् तथाहि-ननु अरभावाभिव्यक्त्यर्थः । उत्तरपदस्यारं नेरछन्त्यन्ये ॥४७॥ : भाष्ये पूर्वोत्तरपदयोरित्युक्त्या उभयोरप्पृकारस्यारारौ निपा
• त्यते इत्यर्थो भाति तेन भ्यामादावपि मातरपितराभ्यामित्ये
वेति चेत् ? न औरूपद्विवचन।विक्षणे मानाभावेनान्यत्र 40 श०म० न्यासानुसन्धानम्-मातर० । मातरपित निपातनाभावादिति । अस्यायमाशयः- "मातरपितराबुदीरमिति कृतपूर्वोत्तरपदाऽरादेशस्य मातृपितृशब्दख्य स्वरूप- चाम" [पा.सू. ६.३.३२.] इति हि सूत्रम्, तत्र प्रथमाद्वितीया 5 बोधकः वलीबनिर्देशः, तथा च निपातनपरमेवेदंसूत्रम्, । द्विवचनरूपौकारान्तनिर्देशः कृतः, तेन औकारविभक्तावेव
तथापि प्रक्रियापुरस्कारेण सूत्रार्थ व्याचष्ट-मातृपितृशब्द परत इदं निपातनं नान्यत्र, औकारविभवतो त् उत्तरपदांशे योरित्यादिना । विकल्पपक्षे च मातापितरौ, एकशेषपक्षे च । निपातनाभावेऽपि "अङौं च" १.४.४८.] इति सूत्रेणव 45 पितराविति त्रैरूप्यम् । मातरपितराभ्यामित्यादि विभिन्न-: अरादेशे रूपसिद्धिरस्त्येवेति तत्रारादेशनिपातने न किमपि
विभक्तिकरूपनिर्देशश्चा-ऽरादेशस्योभयपदविषयत्वप्रदर्शनार्थः । फलमिति । अनेच कैयटग्रन्थं व्याख्याय "अन्ये तु प्रयोगद्वये 10 केवलमौकारविभक्तौ च 'अझै च" [१.४.४९] इत्यरादशो । ऽपि पितरामातरा इति द्वितीयः प्रयोगः] पूर्वोत्तरपदयोनिपा
ऽपि सम्भाव्यत । अरादेशाभावपक्षे रूपाण्याह-पक्षे मातापि- ! तनम्, तेन मातरपितराभ्यामित्येव उत्तरत्रापि [पितरामातरा तरावित्यादिना अत्र मातरपितरमिति नपुंसकनिर्देशोऽयुक्तः, इत्यत्र ++ + + 'अरा' आदेशविधानमिति भाष्यार्थमाहुः। 50 इहेतरेतरयोगद्वन्द्वस्येष्टत्वात् तत्र च परपदवल्लिङ्गस्यैव ' स्यादयमों यदि तथा लक्ष्यं प्रमितमस्ति, इति बहुदशिनो
विधानात् पुल्लिङ्ग-निर्देश एव युक्त इति शङ्कां मनसि निधाय : निर्णयन्तु" इत्युक्तम् । तथा च भाष्यस्य के आशय इति 15. तत्समाधानायाह-शब्दरूपापेक्षो नपुंसकैकवचननिर्देश लक्ष्यानुसारमेव निर्णेयमिति तदाशयः । भाष्यकृता च मातर
उत्तरपदस्यारभावाभिव्यक्त्यर्थः इति-तथा चात्र न तच्छ ! पितरौ भोजयतः मातरपितरावानय इत्युदाहरणद्वयं प्रदर्शितब्दगतलिङ्गवचने विवक्षिते अपि तु शब्दस्वरूपमात्रविवक्षा, · मित्यौकारविभक्ती परत इदं निपातनमभिप्रेतं भाष्यकृतः, 55 शब्दस्वरूपविवक्षणे च सामान्ये नपुंसकमिति नियमान्नपंसकं तत्र चोत्तरपदे विनापि निपातनं रूपसिद्धिरिति कैयटोक्ति
प्रथमोपस्थितत्वाच्चैकवचनं युक्तमेव निर्देष्टुमिति नासौ बीजम् । अन्ये तु न चोदाहरणमादरणीयमिति भाष्यकृतव ' 20 'शङ्का युक्ता। नन सर्वत्र यथाप्रयुक्त एव शब्दो निदिश्यते । कथनात सति प्रमिते प्रयोगेऽन्यत्राप्यरादेशनिपातने न भाष्यं
ऽत्र किमिति शब्दस्वरूपपरो निर्देशः क्रियत इत्याशङ्काया- प्रतिकलमित्यभिप्रयन्ति । किमन्यमतविचारविस्तरेण. स्वमतं माह-उत्तरपदस्यारभावाभिव्यक्त्यथः इति, अयमाशय:- तू स्पष्टमेवेति ॥३.२.४७॥ "मातरपितरौ वा" इति स्वाभाविके निर्देशे सति किमिदम्
"अौं च" [ १.४.४१.] इत्यारादेशेन रूपमुत तदंशेऽपि 25 निपातनमेवेति निर्णयो न स्यात् तन्निर्णयाय अरादेशस्य वर्चस्कादिष्ववस्करादयः। ३, २, ४८॥
स्पष्टीकरणायेत्थं निर्देश इति । मतान्तरमाह-उत्तरपदस्यारं नेच्छन्त्यन्ये इति एतच्च कैयटादीनां मतम् तथाहि-"मातर त० प्र०--कुत्सितं वर्गों वर्चस्कम् तदादिष्वर्थेष्ववस्कपितरावुदीचाम्" [पा. सू. ६.३.२३.] "पितरामातरात्र ' रादयः शब्दाः कृतशषसाद्युत्तरपदाः साधवो भवन्ति । 'वर्च
छन्दसि"[६.३.३३.] इति सूत्रयोः सम्मिलिते महाभाष्ये- स्केवस्करम्' अवकीर्यतेऽवस्कर:-अन्नमलम, तत्संबन्धात्त30 "किं निपात्यते ? पूर्वपदोत्तरपदयोकारस्यारारौ. पूर्वोत्तर- देशोऽप्यवस्करः, अवकरोऽन्यः । 'अपस्करो रथा' अपक- 65
पदयोऋकारस्यारारौ निपात्यते” इत्युक्तम् । तत्र कैयद ' रोऽन्यः । कुत्सिता तुम्बुरु: 'कुस्तुम्बुरुरोषधिजातो' तत्फलाआह--पूर्वोत्तरपदयोरिति सप्तम्यन्तमेतत् तत्र मातरपितरा- 'न्यपि कुस्तुम्बुरूणि, अन्यत्र कुतुम्बुरुस्तिन्दुकवृक्षः । 'अवरवित्यत्र पूर्वपदस्याऽरशब्दोऽन्तादेशो निपात्यते, उत्तरपदस्य तु स्परा अपरस्परा वा क्रियासातत्ये' अवरस्पराः सार्या
ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः” पा.सु. ७.४.११०.] इति गुणो गच्छन्ति, सततं गच्छन्तीत्यर्थः, अन्यत्रावरपराः सार्था १९ रपरत्वं च इति । तथा चैतन्मतेन केवलं पूर्वपदस्यैवारशब्दोऽ गच्छन्ति, अवरे च परे च सकृदेव गच्छन्तीत्यर्थः । 70
न्तादेशतया निपात्यत इति लभ्यते। तत्र नागेशेन भ्यामादि-: आस्पदं प्रतिष्ठायान' प्रतिष्ठा स्थानमात्मयापनापदम् ,