Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 198

१६२
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
-२५
तथा चात्र निविशोः परस्परं सम्बन्धाभावो निशब्दस्यानर्थ- | वाचिभ्यामस्यत्यूहिम्यामित्यर्थों भवतीति व्याचक्षते, तत्फलं 40 कत्वं च हेतुद्वयमात्मनेपदाप्रवृत्ती कथितम्, नि-विशोः | चाडादिव्यवधानेऽपि सूत्रप्रवृत्तिरिति कथयन्ति, पर तु सम्बन्धश्न स्वद्योत्यार्थवाचित्वमेवेत्युक्तं पूर्वमिति प्रकृते । अटोऽव्यवधायकत्वयुक्तः पूर्वसूत्रव्याख्यायामुक्तत्वेन तदर्थमधुनीति पदावयवस्य निशब्दस्य न विशधात्वर्थद्योतकत्व- मोदृशक्लिष्टकल्पनाया अनावश्यकत्वमिति साधारणरीत्यंव 5 मिति न तद्योत्यार्थवाचित्वं विश इति न तयोः परस्पर |
| सूत्र व्याचष्टे- उपसर्गात पराभ्यामस्थत्यहिभ्यामिति । सम्बन्धः, किश्च नीति विशिष्टरुपस्योपादानम्, विशिष्टरूपो- | उदाहरति--विपर्यस्यति, विपर्यस्यते इत्यादिना, 'विपरि' 45 पादानविषये च * अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणम् - इति । इत्युपसर्गद्वयात् परत्वसत्त्वेन परस्मैपदिनोऽस्यतेर्वर्तमानाया न्यायः प्रवर्तत इति प्रकृते मधुनीति पदावयवस्य निशब्द- आत्मनेपदप्रथमपुरुषकवचनम्, अस्यतेदेवादिकत्वेन श्यः ।
स्यानर्थकत्वेन तस्य प्रकृतसूत्रेऽग्रहणादपि नात्मनेपदप्राप्तिः, समूहति, समूहते इति- ऊह धातोनित्यमात्मनेपदिनोऽनेन 10 मधुनीति समुदायस्यैवार्थवत्त्वं न तु तदवयवस्य निशब्दस्य विकल्पेनात्मनेपदम् । उपसगंयोगे परस्मैपदिनोऽस्मादात्मने
समुदायो हर्थवान् तस्यैकदेशोऽनर्थकः इति न्यायात् । पदस्य प्रयोग माघकविप्रयोगेणानुमोदयति- "सन्ततं 50 " इत्युक्त्वा मैथिली भर्तरई निविशती भयात् ।" तिमिरमिन्दुरुदासे” इति, इत्थं च पूर्ण पद्यम्इति वाल्मीकिप्रयोगे तु 'अङ्गानि विशती भयात्' इत्येव " लेखया विमलविद्रुमभासा
पाठः कल्पनीयो लेखकप्रमादात् भ्रष्ट इत्यास्थयम् । केचित् सन्तत तिमिरमिन्दुरुदासे । 15 तु पदसंस्कारपक्षे- अङ्क विशतीमिति पृथक् पृथक् संसाध्य दंष्ट्रया कनकभङ्गपिशङ्गया।
पश्चादुपसर्गणान्वये जात: संस्कारो न निवर्नते * इति मण्डलं भुव इवादिवराहः ।।" इति । .55 न्यायेन दोषाभाव इति समादधते, तन्न यूक्तम्-- एवं सति | चन्द्रोदयवर्णनमिदम्, "इन्दुः विमलविद्मभासा लेखया सन्ततं त्वं करोति, भवान् करोषीत्वादेरपि साधुत्वप्रसङ्गात् । तिमिरभुदासे, कः केन किमिवेत्याह- आदिवराहः कनक
तस्मादीदृशस्थले वाक्यसंस्कारपक्ष एव स्वीकरणीयो न त भङ्गपिशङ्गघा दष्ट्रया भुवो मण्डलमिव" इत्यन्वयः। चन्द्रो 20 पदसंस्कारपक्षः । किञ्च पदस्य पदान्तरसम्बन्धे तत्पक्षस्य विमलस्य निर्मलस्य, विद्रुमस्य- लतामणेरिव, भा:-कान्ति
रक्षकत्वेऽपि धातूपसर्गयोः सम्बन्धस्य चैकपदविषयत्वेन तत्र | यस्यास्तादृश्या, लेखया-- स्वकलया, सन्ततं सर्वतो व्याप्त, 60 तत्पक्षण निर्वाहासम्भवात् । संस्कृत्य संस्कृत्य पदान्युत्सज्यन्ते- | तिमिरम्- अन्धकारम्, उदासे- उच्चिक्षेप । अत्रोपमागर्भ तेषां यथेष्टमभिसम्बन्धो भवतीति न्यायो हि नानिष्टप्रयो- दृष्टान्तमाह- आदिवराहः सलिलमग्नायाः पृथिव्या उद्घा
गापादनाय, तन्निर्वाहाय वा स्वीकृतोऽपि त्विष्टस्थले राय घृतवराहशरीरो विष्णुः, कनकभङ्गपिशङ्गचा- सुवर्ण25 क्वचित् सन्ध्यादिरूपसंस्काराभावस्य निर्वाहायवेति न तेने शकलरक्तपीतया, दंष्ट्रया, भुवः- पृथिव्या मण्डलमिवेति
दृशप्रयोगसाधुत्वमास्थेयम् । ईदृशप्रयोगस्य प्रामाणिकत्वे च | तदर्थः। अत्र 'उदासे' इति अस्यतेरुत्पूर्वस्य परोक्षायाः 65 आषत्वादेव समाधानस्यौचित्यादिति ध्येयम् ॥ ३. ३.२४. ॥ प्रथमपुरुषकवचने आत्मनेपदे रूपम् । एतेन च सकर्मकादपि
भवत्यात्मनेपदमिति स्वमतमपि प्रमाणितं प्रकृते सकर्मकत्वस्य उपसदस्योहो वा ॥ ३. ३. २५. ।।
स्पष्टत्वात् । अस्यतिविषयं कविप्रयोगमुदाहृत्योहिविषयं त०प्र०- 'उपसर्गात् पराभ्यामस्यत्यूहिभ्यां कर्तर्यात्मने
तमुदाहरति- यशःसमूहन्निव दिग्विकीरणमिति, भार30 पदं या भवति । विपर्यस्यति, विपर्यस्यते; समूहति, समूहते, विकवेः किरातार्जुनीयमहाकाव्ये तृतीयसर्गे द्रौपदीवचन- 70
"संततं तिमरमिन्दुरुदासे" [म.घे] । "यशः समूहन्निव मिदम । शत्रविजयार्थ वेदव्यासदर्शितपथा तपश्चर्याय इन्द्रदिग्विकीर्णम्"। किराते। अस्येति श्यनिर्देशोऽस्त्यसति-नीलपर्वत प्रति प्रतिष्ठमानमर्जुनमाहनिवृत्त्यर्थः । उपसर्गादिति किम् ? अस्पति, ऊहते । अस्य- "ब्रीडानतराप्तजनोपनीतः,
तेरप्राप्त कहतेश्च नित्यं प्राप्त उभयत्र विभाषेयम् । अन्ये संशय्य कृच्छ्ण नृपः प्रपन्नः । 35 स्वकर्मकाभ्यामेवेच्छन्ति, प्रत्युदाहरन्ति च-रिस्थति शत्रन,
वितानभूत वितत पृथिव्यां,
75 समूहते पदार्यान् ॥ २५ ॥
यश:समुहन्निव दिग्विकीर्णम् ।।" इति । श०म०न्यासानुसन्धानम्-उपसर्गा० उपसर्गादि- | अग्रे वक्ष्यमाणेनति पञ्चमी 'अस्योहः' इत्यस्य विशेषणभूतपरशब्दयोगे। " नवीकरिष्यत्युपशुष्य दाः केचित् तपसर्गादिति पञ्चमी षष्ठघर्थ, तेनोपसर्गद्योत्या
सत्त्वाद् विना मे हृदयं निकारः।"