Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 226

२३६
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
३, सू०७६ ]
वा न केवलेन वदिना प्रतीयते अपि तुपसर्गसहितेन व, तथा- | स्वस्य निविवादत्वात् । अयं च विशेषार्थो व्यक्तवाचामिति 40 प्युपसर्गाणां द्योतकत्वस्यैव विशेषसम्मतत्वेन तदर्थत्वं धातो- पदस्य ग्रहणादेव परिज्ञायते, यतो वदधातुः स्वयमेव रेव, उपसर्गः केवलमभिव्यञ्जक इति तयोर्धात्वर्थत्वानपायः। | व्यक्तवागर्थः, तेनैव व्यक्तवापस्यार्थस्य लाभ इति तद्वययन
उदाहरति- परदारानुपवदते इति- परदारान् रहसि [ व्यक्तवाचामित्यस्य वययन ] तद्ग्रहणसामर्थ्यादा व्यक्त.5 छन्दसोपचरतीत्यर्थमेव शब्दान्तरेणाह- रहस्युपलोमय-| वापदस्थ रूढार्थपरत्वमिति विज्ञायते । अवश्यं पशुपक्षिणा- .
तीत्यर्थः। दीप्त्यादिष्विति किमिति- अर्थविशेषाश्रयणं । मपि वान व्यक्ता अत एव च कुक्कूटेनोक्त जना जानन्ति-45 व्यर्थं सामान्येनैवात्मनेपदं विधीयतामिति भावः । प्रत्युदा- | इयं कुक्कुटस्य वागिति, अन्येषामपि वाचं व्यक्तत्वादेव परिहरति- यकिश्चिद बदतीति, अयमाशयः- अर्थविशेष- चिन्वन्ति । किञ्च, अकारादयो वर्णा अपि तेषां वाचि व्यक्ता
परिग्रहाभावे सर्वत्र वदेरात्मनेपदमेव स्थादिति परस्मैपदं । भवन्ति, अत एव 'कुक्कूटेनोक्ते कूकूडिति वदति, कोकिले10 कापि न प्रयुज्येत, न च तदिष्टमः परस्मैपदिषु तत्पाठस्य नोक्त कुहुरिति वदति' इत्येवं जनाः कथयन्ति, यदि कादि
वैयपित्तरित्येष्वेवात्मनेपदमस्त नान्यत्रेत्यर्थमर्थ विशेषपरि- | वर्णव्यक्तिस्तत्र न स्यात् तहिं कथमेवमुक्ति: संगच्छेतेति 50 ग्रह आवश्यक एवेति ।। ३. ३. ७८. ।।
व्यक्ताक्षरा बाग येषामिति कथनेऽपि न निस्तार इति
मनुष्यादिषु रूढिराश्रिता । भाष्ये [पासू० १. ३. २८. ] व्यक्तवाचां सहोक्तौ ॥ ३. ३. ७९. ॥
व्यक्ताक्षरा वाग येषामिति बहुव्रीहिणैव मनुष्यादयो गृह्यन्ते, त०प्र०-व्यक्ताम्यक्ताक्षस वाग येषां ते व्यक्तवाच:,
पक्ष्यादिवाचि अक्षराणां प्रतीयमानत्वेऽपि न व्यक्तत्वं,.. 15 रूल्या मनुष्यावय एवोच्यन्ते; तेषां सहोक्तौ- संभूयोचारणे
तत्तत्स्थानप्रयत्नाद्य प्रतीतेः, कुकूडित्यादिकथनं चानुकरणमात्रं 55 वर्तमानाद्यवे: कर्तर्यात्मनेपद भवति । संप्रवदन्ते ग्राम्या:,
न तु वस्तुगत्या तत्स्वरूपोपस्थापकम् । शुकसारिकादिवाचि संप्रवदन्ते पिशाचा:, संभूय भाषन्त इत्यर्थः। व्यक्तवाचा
| कतिपयवर्णव्यक्तःप्रतीयमानत्वेऽपि तस्य मनुष्ययत्नसाध्यत्वेन मिति किम् ? संप्रवदन्ति कुक्कुटाः, संप्रवदन्ति शुकाः ।
न तेषां व्यक्तबाकत्वमिति रूढ्याश्रयणमनावश्यकमिति : शुकसारिकादीनामपि व्यक्तवाकत्वात् सहोक्ताबिच्छन्त्यन्ये
तद्रीत्या प्रतिभाति । यथाकथचिन्मनुष्यादय एव ग्राह्या इति 20 संप्रवदन्ते शुकाः, संप्रवदन्ते सारिका: । सहोक्ताविति किम् ! नियतविषयत्वेन पदस्य रूढत्वमेव पर्यवस्यतीति मत्वा स्वमते 60 चंत्रेणोक्त मंत्रो वदति ॥ ७९ ।।
रूढिराश्रिता । सहोक्तेः । चार्थे द्वन्द्वः सहोक्तो" [३.१. श० म. न्यासानुसन्धानम्- व्यक्त० । वद ११७. ] इति सूत्रे सहविवक्षारूपेण वणितत्वादिहापि सोऽर्थइंतिप्रकृतम्, ',' वाक 'पदेन वैखरोनाद एव लोके एव स्यादिति शापाकरणाय सहोक्तिपदं व्याख्याति
ज्ञायते, तथा च सर्व एव व्यक्तवाच: "वखर्या हि | संभयोचारणे इति- संभूय बहििमलत्विा शब्दोच्चारणे 25 कृती नादः परश्रवणगोचरः” इति वाक्यपदीयोक्तेः, | इत्यर्थः । उदाहरति-सप्रवदन्त ग्राम्या:
इत्यर्थः । उदाहरति-संप्रवदन्ते ग्राम्याः इति- शब्दो- 65 वैखरीनादस्य व्यक्ततासत्त्वादेव 'परश्रवणगोचरस्वमिति सर्वे च्चारणं सर्वः पृथगेव कार्य तत्प्रयोजनस्यार्थावबोधस्य तथैव वाक्शक्तियुक्ता जीवा व्यक्तवाच एवेति व्यक्तवाचामिति | सत्त्वात्. संभूयोच्चारणे च कः कस्य शृणुयात्, तदभावे च पदमव्यावर्त्तकमिति शङ्कामपाकुर्वन्नाह-व्यक्ताव्यक्ताक्षरा कथमर्थाधिगतिः, एवमुच्चारणं न परीक्षकजनव्यवहारोऽपि
वाग येषां ते व्यक्तवाचः इति न ध्वनिमात्रस्य व्यक्तत्वेन तु पामरव्यवहार एवेत्यतो ग्राम्या एवेह कर्तृत्वेनोपात्ताः । 30 व्यक्तवाकत्व स्वीक्रियते किन्तु येषां वाचि कादिवर्णाः स्फूट सम्प्रवदन्ते पिशाचाः इति-पिशाचानां देवयोनित्वेऽपि 70
प्रतीयन्ते त एव व्यक्तवाच इति कथ्यन्त इति भावः। | तम:प्राधान्यात् तेषामपि तथोच्चारणस्य सम्भव इति त एवमपि सर्वेषामेव जीवानां बहूनां ता व्यक्त वाकत्वं स्यात्, एवादिपदग्राह्येषूक्ताः, तथा च सहोक्तिसत्त्वाद् भवत्यात्मनेपक्ष्यादिशब्देष्वपि लोकैस्तत्तदक्षरव्यक्तिभावस्यानुमीयमान- | पदम् । व्यक्तवाचामात का
| पदम् । व्यक्तवाचामिति किमिति-"वद व्यक्तायां वाचि" · त्वात्, शुकादीनां वाचि च स्फुटतरवर्णोपलेब्वेरिति चेदत्राह- | इति धातुपाठे तदर्थकथनादेव व्यक्तवाचा मेव कर्तृत्वमिह ... 35 रूड्या मनुष्यादय एवोच्यन्ते इति, अयं भाव:-नायं शब्द- भविष्यतीति व्यक्तवाचामिति पदं व्यथमिति प्रष्टुराशयः 1 75
योगिक एव येन यस्य कस्यचित् स्पष्ट वर्णवाचो जीवस्यानेन | अत एवेह व्यकवाचामिति पदस्य रूढत्वमाश्रितमिति परिग्रहः स्थात्, किन्तु योगरूढिरियम्, अथवा केवलं रूढि- मनुष्यादिभिन्नकर्तृकोचारणे मा भूदित्यर्थत्वं तस्येत्याह प्रत्यु
रेव । तथा च मनुष्यादिष्वेवैतच्छब्दप्रयोगः, मनुष्यादय दाहरणद्वारा- संप्रवदन्ति कुक्कुटाः इति- अयं च ...' इत्यत्रादिपदेन देवासुरादयो गृह्यन्ते तेषामपि व्यक्तवाक- प्रयोगो भाष्येऽप्युक्त:- "वरतनु ! संप्रवदन्ति कुक्कुटाः"