Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 223

[पा० ३, सू० ५४-५५ ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
अधेः प्रसहने ॥ ३३७७. ॥
.
त० प्र०-- अधेः परात् करोतेः प्रसहने वर्तमानात् कर्तर्यात्मनेपदं भवति । प्रसहनं पराभिभवः परेणापराजयों वा तं प्रसेहे तमभिभूतवान् तेन वा न पराजित इत्यर्थः । अथवा सहनं - क्षमा तितिक्षोपेक्षेति यावत् प्रकर्षेण सहनं-प्रसहनम् तच द्विधा - शक्तस्याशक्तस्य च “भवादृशाइचे 10 दधिकुर्वते परान् समर्था अपि यशुपेक्षन्ते तदा निराश्रया हन्त ! हता मनस्थिता" [किराते], 'अधिचक्रेन यं हरिः' सोढुमशक्तः सन् तेन न्यक्रियते । प्रसहन इति किम् ? तमधिकरोति । अधेरिति किम् ? शत्रून् प्रकरोति ।। ७७ ।।
|
फलवत्कर्तर्यात्मनेपदम फलवत्कर्त्तार च परस्मैपदमिति प्राप्ते |दृशाश्चेदधिकुर्वते रतिम्' इति पाठो लभ्यते, तथा सति व 40 ऽपि गन्धनाद्यर्थेष्वफल वत्यपि कर्तर्यात्मनेपदविधानार्थमिदं नात्रोदाहर्तुं योग्यमिद वाक्यमिति प्रकृतोदाहरणानुकूलमयसूत्रमिति ॥ ३ ३ ७६. ।। मेव पाठ: समीचीनः । प्रयोगार्थमुक्त्वा वाक्यं पूरयतिसमर्था अपि शत्रून् यद्युपेक्षन्ते तदा निराश्रया हन्त ! हता मनस्थिति - शत्रुभिः सर्वथाऽपकृता अपि तदभिभवे समर्थां अपि भवादशा महापुरुषाः परान् यद्युपेक्षन्ते तदा 45 मनस्विता, निराश्रया- निराधारा सती, हता- नष्टा, इति प्रतीयते, ये किल सर्वथा आत्मसंमानरक्षणे समर्थास्त एव मनस्विताया आश्रया इति तानवलम्ब्यैव सा जीवति, ते च भवादृशा एव भवन्ति । तेऽपि वेत् परकृतमपमानमुपेक्ष्य तत्प्रतीकारं न कुर्वन्ति, तहि मनस्विता व तिष्ठत्विति नश्ये- 50 देवेति भावः । अत्र शक्तस्य क्षमा प्रतीयत एव । अशक्तस्य क्षमां- प्रसहनमुदाहरति- "अधिचक्र े न यं हरिः" इति - हरिरिन्द्रो य दैत्यं न अधिचक्रे इत्यन्वयः । प्रयोगार्थमाहसोढुमशक्तः सन् तेन न्यत्क्रियत इति अत्राधिचक्रे इति क्रियाया: प्रसहनमेवार्थ:, स च नत्रा निषिध्यत इति 55 प्रसहनाभावो विज्ञायते, तदुक्तं- सोढुमशक्तः सन् इति, तेनपूर्वोपक्रान्तेन दैत्यविशेषेण न्यक्रियते- अभिभूयत इत्यर्थः । अधेः प्रयोगे प्रसनार्थस्यैव प्रतीतिरिति प्रागुदाहृतोदाहरणैनिश्चित्य विनाऽपि 'प्रसहने' इति पदं प्रसह एव भविष्यतीत्यभिमानेन पृच्छति प्रसहन इति किमिति । 60 आत्मनेपदमहिम्नैव प्रसहनार्थप्रतीतिनं तु सर्वत्राऽस्य तदर्थ - त्वमिति तदर्थाविवक्षायां मा भूदात्मनेपदमित्यर्थं प्रसन इत्यावश्यकमिति प्रत्युदाहरणेनाह- तमधिकरोतीतिप्रक्रान्तं कचित् कश्चिदधिकारे नियोजयतीत्यर्थप्रतीत्या प्रसहनार्थाभावेन नात्रात्मनेपदम् प्रसहन इति पदाभावे च 65 स्यादेवेत्याशयः । अधेरिति किमिति- अधिरूपोपसर्गसत्त्व एव प्रदार्थ प्रतीतिरिति विनाऽपि तद्ग्रहणं तत्पूर्व कादेव भविष्यत्यात्मनेपदमिति मत्वा प्रश्नः । शत्रून् प्रकरोतीतिअत्राधिशब्दाभावेऽपि शत्रूनभिभवतीत्ययं प्रतीतेः प्रसहनसत्त्वेऽप्यधिशब्दाभावान्न भवत्यात्मनेपदं सूत्रे तदुपादानाभावे 70 च स्यादेवेति तदुपादानमावश्यकमित्याशयः ॥। ३.३.७७. ।। दीप्ति - ज्ञान-यत्न - विमत्युपसंभाषोपमन्त्रणे वदः ॥ ३.३.७८॥
5
श० म० न्यासानुसन्धानम् - अधेः । कुरा इति 15 प्रकृतम्, तदाह- अधेः परात् करोतेरिति । " षहि
मर्षणे " इत्यस्मात् प्रपूर्वात् भावेऽनटि प्रसहनशब्दसिद्धिः तदर्थस्य सामान्यतो ज्ञानेऽपि प्रकृते विशेषार्थत्वेनेष्टत्वात् तदर्थमाह- प्रसहनं- पराभिभवः परेणापराजयो वेतिपरस्य - शत्रोः, अभिभवः तिरस्कारो विजयो वा, परेणा20 पराजयश्च परेण स्वकीयाभिभवाभाव एव, पूर्वत्र परस्मादुष्कृष्टत्वं परत्र तस्मादनपकृष्टत्वं प्रतीयत इत्येव विशेषः, तं हाधिचक्र इति- तमिति प्रक्रान्तं परमुपस्थापयति, ह इत्यव्ययं प्रसिद्धार्थकम् अधिपूर्वात् करोतेः परोक्षाया आत्मनेपर्दैकवचनस्य विधानम् । प्रयोगार्थमाह संक्षिप्य - 25 तं प्रसेहे इति । इममर्थमेव प्रसहनशब्दोक्तार्थानुकूलं विवृणोति तमभिभूतवान् तेन वा न पराजित इत्यर्थः । प्रसहनशब्दस्य विशेषार्थाविवक्षायां सोपसर्गसप्रत्ययधातुवाच्यप्रसिद्धार्थपरिग्रहेण तदर्थमाह- अथवा सहनं क्षमा तितिक्षापेक्षेति यावत् इति । मर्षणार्थत्वाद् धातोरूप30 सर्गेण च तदर्थस्यैव प्रकर्षबोधनात् प्रसनशब्दस्य भावार्थकानप्रत्ययान्तस्य क्षमैवार्थः, सा च द्विविधा तदपकारतितिक्षारूपा, तदीयोपेक्षारूपा वेत्युभयं गृहीतम् । तस्य द्वैविध्यमाह तच्च द्विधा शक्तस्याशक्तस्य चेति- शक्तस्य क्षमा तदुपरि दयया किमत्र क्षुद्रे वस्तुन्यहं पराक्रममाचरा35 मीति बुद्धचा वा; अशक्तस्य मयाऽस्य प्रतीकारे न शक्ष्यते इति बुद्धवा वरं तत्सहनमेवेति निश्चयेन । तत्र प्रथमप्रकारमुदाहरति- भवादृशाश्चेदधिकुर्वते परानिति युधिष्ठिरं प्रति द्रौपद्या वाक्यमिदं भारविकविविरचिते किरातार्जुनीये महाकाव्ये प्रथमसर्गे तत्र च सम्प्रति मुद्रिते पुस्तके
• भवा
२३३
त०प्र० - दीप्यादिष्वर्येषु गम्यमानेषु वदतेः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । दीतिर्भासनम्, सा च कर्तृ विशेषणं वा, 75 वदनक्रिया सहचारिणो घात्वयो वा, केवलैव वा धात्वर्थः । वदते विद्वान् स्याद्वादे सम्यग्ज्ञानादनाकुलकथनाच विकसितमुखत्वाद् दीप्यमानो वदतीति वा वदन् वीप्यते- इति वा, दीप्यत एव वेत्यर्थः । ज्ञानमवबोधः तच वदिक्रियाया
।