Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 186

१८०
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणोते
[पा० ३, सू०२०-२१ ]
इति सूत्रेण फलवति कर्तरि आत्मनेपदविधानात् कर्तृभिन्ने प्रयुज्यमानत्वं चोभयपदिधातुषु फलवकर्तरि प्रयुज्यमानत्वेन क्रियाफलवति ततः परस्मैपदमित्यर्थत एव लभ्यत इति | संगतमित्युक्तं पूर्वसूत्रव्याख्यायाम् । परस्मैपदाऽऽत्मनेपद- 40 स्वमतेऽपि सा व्यवस्था समाहतैवेति तां हृदि कृत्ववेद महा- | शब्दयोः समस्तत्वेऽपि "परा-ऽऽत्मभ्यां डे." [३. २. १७.]
संज्ञाकरणम्, अन्यथा संज्ञाया लाघवार्थत्वेन लघुनैव शब्देन | इति डेश्चतुर्थ्य कवचनस्यालुप । पराणि नव स्वरूपतो निदि5 व्यवहारः कृतः स्यात् । यद्यपि केवलपरस्मैपदिषु केवला- शति-ते आते इत्यादिना । अन्यास्वपि पराणां नवानामुत्मनेपदिषु च धातुषु नेहशमन्वर्थत्व सर्वथा संघटते, तथापि | दाहरणमतिदिशति- एवं- सर्वास्विति । आत्मनेपदसंज्ञोयत्रान्वर्थतासंभवस्तादृशोभयपदिधातुमादायापि प्रकृतमहा- | पयोगिविधिसूत्रमाह- आत्मनेपदप्रदेशा:-"सिजाशिषा- 45 संज्ञासार्थक्योपपादने क्षत्यभावः । संख्यया निर्दिष्टान्याद्यानिमात्मने" [४.३.३५. इत्यादयः इति, इतोऽग्रिमसूत्रा
वचनानि स्वरूपतो निर्दिशति- तिव तस अन्ति इत्या- देवात्मनेपदविधिप्रकरणस्य प्रारब्धत्वेऽपि तत्रात्मनेपदशब्दो10 दिना । वत्तमानाया नवाद्यानि वचनान्युदाहृत्य परासां | चारणाभावात् 'तत्'पदेनैवात्मनेपदोपस्थ नादात्मनेपदविधाविभक्तीनामप्युदाहरणमतिदिशति- एवं सर्वासू इति- | यकसूत्रमिह नोदाहतमपि तु आत्मनेपदविषये कार्यविधायक
कास्वन्यास्वपि विभक्तिषु नवाद्यानि प्रकृ-सूत्रमेव, तस्यापि आत्मनेपदसंज्ञामाश्रित्य कार्यविधायकत्वेन 50 तरीत्या परस्मैपदसंज्ञार्थमुदाहार्याणीति भावः। संज्ञाया | संज्ञाप्रदेशत्वेन व्यवहत्त शक्यत्वात्, आदिपदेन एतदग्रिम
विध्युपकारकत्वेन प्रकृतसंज्ञोपयोगिविधिसूत्रप्रदर्शनस्थापि सूत्राणि- "दुह-दिह-लिह-गुहो दन्त्यात्मने वा सकः" [४. ३. 15 कस्मै प्रयोजनाय प्रकृतसज्ञाविधानमिति शिष्यजिज्ञासाप- | ७४.] इत्यादीनि सूत्राणि चोदाहार्याणि ॥ ३.३.२०.॥
नोदायावश्यकत्वमित्यत आह- परस्मैपदसंज्ञाप्रदेशा:"शेषात् परस्म" [५.३.१००.] इत्येवमादयः इति,
तत् साप्या-ऽनाप्यात् कर्म-भावे कृत्य-क्त-खलाश्च प्रकृतसूत्राग्रिमसूत्राणि-परस्मैपदविषये कार्यविधायकसूत्राणि
॥ ३. ३. २१. ।।
55 चात्र त्यादिपदेन संग्राहयाणि ।। ३..३ १९. ।।
त०प्र०-तद्-आत्मनेपदं, कृत्य-क्त-स्खलाश्च प्रत्ययाः ..-- -- " --......
साप्यात्-सकर्मका धातोः कर्मणि, अनाप्यात् अकर्म20 पराणि काना-ऽनशौ चात्मनेपदम् ।।३. ३. २०. कादविवक्षितकर्मकास भावे भवन्ति । क्रियते कटश्चत्रेण, त० प्र०-सर्नासां विभक्तीना पराणि नव नव बच
क्रियमाणः, करिष्यमाणः, चक्राणः । भावे- भूयते भवता, नानि काना-ऽऽनशी च प्रत्ययावात्मनेपदसंज्ञानि भवन्ति । | भूयमानं भवता, सकर्मका अप्यविवक्षितकर्माण: ककनिष्ठ-60 ते आते अन्ते, से आथे ध्वे, ए वहे महे, एवं- सर्वासू । आ.
व्यापारा अकर्मका भवन्ति, तेषां भावेऽपि प्रयोग:-कियते स्मनेपदप्रदेशा:- "सिजाशिषावात्मने' [४. ३. ३५. ]
भवता, मृदु पच्यते भवता, पञ्च वारान् भुज्यते भवता । 25 इत्यादयः ॥२०॥
कृत्य-कार्य: कर्तव्यः करणीयो देयः कृत्यः कटो भवता,
भवतो शयितव्यम्. भवता शेयम्, भवता कार्यम, कर्तव्यम, श० म० न्यासानुसन्धानम्-पराणि । नवेति पदं | करणीयम्; देयं भवता, कृत्यं भवता। क्त- कृतः कटो 65 पूर्वसूत्रादनुवृत्तम्, इत्यादिविभक्तयश्च सर्वाः सम्बध्यन्त एव, | भवता, शयितं मयता, कृत भवता । सकर्मकावपि क्लीये एवं च परपदस्य नित्यसाकाङ्क्षत्वेन प्रतियोगिविधया नवा- | क्तमिच्छन्त्येके- ग्राम गत भवता, ओदनं भुक्तं भवता ।
द्यानि सम्बध्यन्ते: अनुयोगिविधया संज्ञितया च शेषाणि | बलर्थ- सुकरः करो अवता, सुशयं भवता, सुकरं भवता, 30 वचनानि सम्बध्यन्ते, तदाह-सर्वासां विभक्तोनां पराणि सुकटंकराणि वोरणानि, ईषदाढय भवं भवता, सुज्ञान तत्त्वं
नव नव वचनानोति, परपदेन त्यादिनवाद्य प्रत्ययातिरि- मुनिना, सुग्लानं कृपणेन । "काला-ध्व-भाव-देश वा." TO क्तानि नव वचनानि ग्राह्याणि, आद्यनववचनापेक्षस्य पर. [२.२ २३.1 इत्यादिना काला-ध्व-भाव-देशानां कर्मस्वस्य सांनिध्याद् ग्रहीतुमौचित्यात् । कानाऽऽनशो चेति- संज्ञाया अकर्मकत्वस्य च विधानात तखोगे कर्मणि भावे
"तत्र वसु कानौ च तद्वत्" [५. २.२] इति मूत्रविहितः | चात्मनेपदादीनि भवन्ति-मास आस्यते. कोशो गुडधाना35 परोक्षाविषय: कान: “शत्रान शो." [५. २. २०.] इति | भिभूयते, गोदोहः सुष्यते, नदी सुप्यते, मास आसितव्यः, विहित आनश् च आत्मनेपदसंज्ञो भवत इति योजना । | मास आसितः, मासो दुरासः; भावे- मासमास्यते, क्रोशआत्मनेपदमित्यपि महासंज्ञा, सा चाप्यन्वर्था, आत्मने- | मधीयते, ओदनपाकं स्थीयते, कुरुन् सुप्यते, मासमासित- 75 स्वस्मै-पद्यते-प्रयुज्यत इत्मात्मनेपदमिति व्युत्पत्तेः, आत्मने | व्यम्. मासमालित. मासं स्वासम् । भावे च युष्मस्मसंबन्ध