Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 169

पाव-३, सूत्र.४ ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रवादानुशासने तृतीयोऽध्यायः
१६३
--
वाचकत्वाभावादेव न धातुत्वम्, अस्त्याद्यर्थस्यापि कि.पा- तन्मात्रस्यव धातुत्वप्राप्तरिति भावः। सूत्रस्थम् अप्रत्ययः स्वमुक्तयुक्त्या साधितमेव । पाठनिर्देशस्य फलान्तरमाण- | इति पर्यदासपरं पदं व्याख्याति-नचेत ततः परः प्रत्यको 40 पत्यादिनिवृत्तिश्च शिष्टप्रयोगपरिग्रहेणैव साधितेति । भवति चेत् ?-~-यदि, तत:-प्रादेः, पर:-अव्यवहितोत्तरः, सर्वमनवद्यम् ॥ ३. ३. ३. ।।
तत्प्रकृतिक इति यावत्, प्रत्ययो न भवति, तदा तस्य
धात्ववयवत्व निषिध्यते नान्यथेति भावः, इदं हि आथिन प्रादिरप्रत्ययः ॥३.३.४.॥
कार्यकथनम्, अक्षरानुगुण्येन तु प्रत्ययान्तभिन्नः प्रादिर्धात्वत०प्र०----'प्रादिश्चाधन्तर्गणः, स धातु:-धातोरवयवो | क्यवो न भवतीत्येवार्थ:। उदाहरति-अभ्यमनायतेति-अन- 45 न मवति-तं व्युदस्य ततः पर एव धातुसंज्ञो धेदितव्यः, भिमना अभिमना इयाचरत' इत्यर्थे 'चव्यर्थे भृशादेः स्तोः" अप्रत्ययः-न चेत् ततः परः प्रत्ययो भवति । अभ्यमनायत,
[३. ४. २७. 1 इति क्यङ्, सकारस्य लुक "दीर्घ शिवअभिमिमनायिवते. अभिमनाम्य गतः, प्रासादीयत्, प्रासि
यड़-या क्येषु च" [४. ३. १०८.] इति दीर्घ अभिमना10 सादीयिनि, प्रासादीय्य गतः । प्रादिरिति किम् ? अमहा
येति, तस्य समुदायस्य क्रियावाचकत्वेन पूर्वसूत्रेण धातुत्वे पुत्रीय। अप्रत्यय इति किम् ? 'औत्सुकायत, उत्सुसुका
प्राप्त प्रादिपठितस्य अभेरनेन सूत्रेण धात्ववयवत्वे प्रतिषिद्धे 50 विषते, उत्सुकायित्वा । 'अमिमनायादिः प्रत्ययान्तः
मनायेत्येतावन्मात्रस्य धातुत्वे ह्यस्तन्यां ते अभिशब्दं परिस प्रादिसमुदायः कियार्थ इति तस्मिन् धातुसंझे प्राप्ते
त्यज्य मनायेत्यतः पूर्व मवाटि-अभ्यमनायतेति । एवम्प्रादिस्ततः प्रतिषेधेन बहिलियते, ततश्च तत उत्तर एवं
'अनभिमना अभिमना इवाचरितुमिच्छति' इत्यर्थे क्य उन्तात् 15 धातुरिति तस्याट् द्विवंचनं च भवति, प्रादेशोत्तरेण समास
सति मनायेत्येतावन्मात्रस्य धातूत्वेन तदायकस्वरस्य इति तवाया यबादेशः । असंग्रामयत शूर इति नायं सम्
मशब्दस्यैव सन्नन्तत्वनिबन्धनं द्वित्वादि कार्यमिति-55 प्राविः, किन्तु धात्वनयवः, यथा-विच्छाद्यवयवो विः,
अभिभिमनायिषते इति रूपम्, एवं मनायेत्येतावन्मात्रस्यैव “संग्रामणि युद्ध" इत्यखण्डस्य पुरादौ पाठात् ।। ४॥
धातुत्वेन ततः क्त्वाप्रत्यये अभीत्यनेन सहसमासे "अनमः श०म० न्यासानुसन्धानम्-न प्रादि० धातुरित्यनु
क्त्वो यप्" [ ३. २. १५४. ] इति तवो यबादेशे-अभि20 वर्तते, तब धातुसहचरितस्य प्रादेः क्रियाविशेषकत्वदर्शनात
रिता दे किया विशेषdtiira | मनाय्य गतः इति । प्रासादीदिति-प्रासादे इवाचरत्' तत्समुदायस्यैव विशिष्टक्रियावानकलप्रतीतेरुपसर्गसहितस्यैव |
इत्यर्थे प्रासादशब्दाद आधाराचोपमानादाशचारे'[३.४.८४.] 60 धातुत्वसंभवात् तस्य चानिष्टत्वात् तन्निषेधार्थमिद सूत्रमिति | इति क्यन्, तदन्तस्य क्रियावाचकत्वेन धातुत्वे प्राप्ते 'प्रस्वयमेव वक्ष्यति वृत्तिकृत् । तत्र धातुसज्ञात: पूर्व भाविभाङ्' इति प्रादिसमुदायरूपस्य प्राशब्दस्यानेन धात्ववयवत्वे
घातुसंज्ञकशब्दसहकृतस्य प्रादेपसर्गसंज्ञेति प्रादिशब्देनैव निषिद्धे सदीयेत्येतावन्मात्रस्य धातुत्वात् ततः पूर्वमेवाट । 25 सूत्र व्यवहारः। प्रादिशब्दस्यार्थमाह-प्रादिश्चाद्यन्गंणः | प्रासिलादयिषतोति-'प्रासाद इवाचरितुमिच्छति' इत्यर्थ
इति-----चादयोऽव्ययेषु पठिता: “चादयोऽसत्त्वे" [१.१.३१.} | क्यन्नन्तात् सन्, 'सादीयस' इत्येतावन्मात्रस्य धातुत्वेन तस्यैव 65 इत्यव्ययसंज्ञासूत्रगृहीताः तदन्तर्गण एव प्रादिगण इत्यर्थः। सनन्तत्वप्रयुक्तद्वित्वादि कार्यमिति तदादेः साशब्दस्यैव नेति शब्देन नियेध्योऽनुवृत्तो धातुरिति, तस्य शब्दस्य पूर्व- | द्वित्वादिना प्रासिसादयिषतीति सिद्धम् । प्रासादीय्य गतः
सूत्रे विधेयसमर्पकतया प्राधान्येन तस्य वेह निषेध्यत्वेनो इति-प्रासादीयेति समुदायस्थसादीयेत्यस्यैव धातुत्वेन ततः 30 पस्थितेः । तत्र प्रादेर्धातुत्वस्य प्राप्तिरेव नास्ति तस्य क्तवाप्रत्यये प्राशब्देन सह गतिसमासे "अननः ततो यप्"
क्रियावाचकत्वाभावादिति तस्य स्वावयवपरत्वं व्याख्याना- [३. २. १५४. 1 इति यप् अन्यथा प्राशब्दस्यापि धात्व- 70 दाधीयते तदाह-धातुः-धातोरवयवः इति-प्रादिसहकृत- वयवत्वे समासाभावेन क्तवो यप् न स्यात् । पदकृत्यं समुदायस्यैव धातुसंज्ञाप्राप्तेस्तस्य [ प्रादेः ] धात्ववयवत्वं पृच्छति-प्राविरिति किमिति, अयमाशय:-प्रत्ययान्त
प्राप्तमिति तत् निषिध्यते, प्राप्तो सत्यां निरोधस्यौचित्यात् । भिन्नार्थ केन 'अप्रत्ययः' इति पर्यदासेन प्रत्ययान्ततायोग्यस्यैव 35 तस्य धात्ववयवत्वे प्रतिषिद्धे फलितमाह-तं व्युदस्य ततः | तद्भिन्नस्य धातुत्वं निषिध्येत, तथा सति च द्रव्यनाम्नः
पर एवं धातुसंज्ञो वेदितव्यः इति-तं-प्रादि व्युदस्य प्रत्ययान्तभिन्नस्य धातुत्वं निषिध्येतेति सर्वत्र द्रव्यनामसु 75 धातुकोटेबंहिष्कृत्य, ततः-प्रादेः, पर:-अव्यवहितोत्तरः, धातुत्वं न स्यादिति कथने निषेधययं यतो द्रव्यनाम्नः क्रियावाची शब्द एव धातुसंज्ञो वेदितव्यः, पूर्वसूत्रानुसारं | प्रत्ययान्तभिन्नस्य धातुत्वं प्राप्तमेव नहि क्रियावाचकरवाभावा