Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 177

[पा० ३, सू०६-११]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
१७१
-
त्वेन पञ्चमीविधिप्रदेश स्मारयति-पञ्चमीप्रदेशा:-"स्मे श० म० न्यासानुसन्धानम्- एताः० । 'एताः' पञ्चमी" [५. ४. ३१.] इत्येवमादयः इति, आदिना इत्यनेनानुपदोक्ताः स्त्रीत्वविशिष्ट संज्ञाबोध्या विभक्तयः परा• 40 "इच्छार्थे सप्तमी-पञ्चम्यो" [५. ४. २७. ] "प्रषाऽनुज्ञा- | मृश्यन्ते, तदादिशब्दानां बुद्धिस्थपरामर्षकत्वस्य प्रसिद्धत्वात्, ऽवसरे कृत्यपञ्चम्यो" [५. ४. २६.] “आशिस्याशी:-पञ्च- | तथा चाहुः पदवाक्यविचारपारावारपारीणा:- तदादिशब्दानां 6 म्यो" {५. ४. ३८.] इत्येवमादीनि सूत्राण्युदाहार्याणि । बुद्धिविशेषविषयतावच्छिन्ने शक्तिरि अत्रापि विधिप्रदेशोदाहरणे मूत्र क्रमो न विवक्षितः, यथा- प्रकृतसूत्रस्य फलति तमाह- एता:- वर्तमाना-सप्तमी. स्मृति तदुल्ले खः कृतः, केवलपश्चमी विधायक सूत्रं वा समु- पञ्चमी-हस्तन्यः इति । 'शितः' इत्यस्यार्थमाह-शानु- 45 ल्लिखितमिति बोध्यम् । अत्रापि तुवादी वित्करण शिद- बन्धाः इति- श् इत् यासां ता: शित इति बहुव्रीहिणा
वित्" [५. ३. २०.] इत्यादौ विशेषणार्थ मेवेति बोध्यम् । शित्'शब्दस्य शानुबन्धबोधकत्वात् । तत्र च सति वास्त10 ॥३. ३-८.॥
विके श नुबन्धत्वे शानुबन्धत्वविधान व्यर्थं स्यात्. * अप्राप्त
शास्त्रमर्थवाइति न्यायेनाप्राप्तविधान एव शारूस्य सार्थक्याशस्तनी- दिव , ताम्, अन्. सि , तम्, त,
दित्य विद्यमानं शकारानुबन्धकत्वमेतासु प्रकृतसूत्रेणारोप्यते। 50 अम्व, व, म; त, आताम्, अन्त, थास्, आथाम्,
अथवा वर्तमानादिसंज्ञाबोध्यानां तिवादीनां वर्तमानादिध्वम्, इ, वहि. महिं ॥३. २. ६.!|
संज्ञया सह शित्संज्ञा विधीयते प्रकृतसूत्रेण । सज्ञानां च त०प्र०-इमानि वचनानि शस्तनीसंज्ञानिवन्ति ।। स्वतो विरोधाभावेन विधिसत्रद्वार विरोध इति न वर्त्त15 हास्तनी प्रदेशा:- "अनद्यतने हस्तनी" [५.२. ७.} इत्ये- | मानादिसंज्ञाभिः सह शिरसज्ञाया बाध्यबाधक भावः । शिश्निवमादयः ।।
मित्तककार्यविधायकेषु च शित्संज्ञस्य वास्तविकस्य च शितो 55
। ग्रहणं * कृत्रिमा-कृत्रिमयोः कृत्रिमे कार्यसम्प्रत्ययः * इति श० म० न्यासानुसन्धानम्- हस्तनी० । दिवा
न्यायापवादस्य उभयगतिरिह भवति * इति न्यायस्य दीनामष्टादशानां विभक्तीनां 'हस्तनी संज्ञा विधीयतेऽनेन ।
| जागरूकत्वात्, अन्यथा एतास्वेव शिनिमित्त कार्य स्यान्न सूत्रेण, 'ह्यस्तनी' शब्दार्थश्च भूतानद्यतनः कालः, सित्य- ।
शवादिषु वास्तविकशित्सु। शित्संज्ञायाः शिद्भावस्य वा . 20 व्ययमतीतेऽव्यवहित पूर्वदिने रूढम्, ह्यो भवा स्तनी
फलह्माह- शित्त्वाच शित्कार्यमिति- शिद्वद्भावविधानाच्च 60 "सायं-चिर-प्राल्ले -प्रगेऽव्ययात्" [६. ३.८८.] इति तनट,
शिन्निमित्तक कार्य मेतासु विभक्तिः परतो भवतीत्यर्थः । टित्वात् स्त्रियां डी:, भूतानद्यतनीत्यर्थः । आन्याय्यादुत्था
तथा चोदाहरति- भवति, भवेत, भवतु, अभवत् इति, नात् आन्याय्याच सवेशात् [न्याय्यमुत्थानसमयमारभ्य न्या
भवतीति भूधातोर्वर्तमानायां प्रथमपुरुषेकवचने तिवि रूपम्, य्यसवेशनसमयमभिव्याप्य] य: काल: सोऽद्यतन इत्येके,
तत्र तिव: शित्वेन "कर्यिनद्भचः शव" [३ ४.७१.] इति 25 उभयत: साधरा वा [अतीताया रात्रेः पश्चार्द्धनागामिन्या:
शव भवति, तस्य [शवः] वित्त्वेन च "शिदवित्" [४. ३. 65 पूर्वार्द्धन च युक्त दिनमद्यतनमिति परे, तद्भिन्नो भूतः
२०.] इत्येतद्विषयत्वाभावादङित्त्वेन "नामिनो गुणोऽङ्किति" कालो ह्यस्तनः, तद्वोधिका विभक्तिस्तनी, स्तनशब्दस्य
[४. ३.१] इति गुणेऽवादेशे च- भवतीति सिध्यति । ताशकालवाचकार्थे प्रयोगात्, एवंभूतार्थे विधानादस्या
| भवेदिति भूधातो: सप्तम्याः प्रथमपुरुषकवचने तुवि रूपम्, विभक्तरिदं नामान्वर्थम् । एतत्संज्ञोपयोगिविधिप्रदेशमाह
शिसंज्ञादि पूर्ववत् । अभवदिति भवतेरेव ह्यस्तन्या: 30 शस्तनीप्रदेशा:- "अनयतने ह्यस्तनी" [५. २. ७.] |
प्रथमपुरुषकवचने दिविरूपं शित्वाच्छवि सिध्यति, एतच्च 70 इत्येवमादयः इति, आदिशब्देन "ह-शश्वद्-युगान्तः प्रच्छये
भ्वादेरुदाहरणम्, एवं-दिवाद्यादिषु शित्त्वात् श्यादिविधानह्यस्तनी वा" [५. २. १३.] इत्यादीनि सूत्राण्युदाहार्याणि,
मुदाहार्यम्. एतच्च कतरि, भाव-कर्मविहिते शिति च "क्यः अत्रापि दिवादीनां वित्करणफलं पूर्ववदनुसन्धातव्यम् |
शिति' [३. ४. ७०.] इत्यादि कार्यमप्युदाहतु शक्यते, ।। ३. ३. ६.॥
दिङमात्रदर्शनस्यैवोदाहरण प्रयोजनवादधिक नोक्तम् ।।३. 35 एताः शितः ।। ३. ३.१०. ।। ३. १०.।।
75 त० प्र०- एता वर्तमाना-सप्तमी-पश्चमी-शस्तन्यः अद्यतनी-दि, ताम्, अन्, सि, तम्, त, अम्, शित:- शानुबन्धा वेदितव्या: । शित्त्वाच शित्कार्यम्-! व, मः त. आताम्, अन्त, थास्, आथाम्, ध्वम्, भवति, भवेत् भवतु, अभवत् ॥१०॥
...... ___ इ, वहि, महि ।। ३. ३. ११.।।