Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 181

[पा० ३, सू०१७]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
१७५
सूत्रेण; क्रियाया अतिपत्तिरनिष्पत्ति:-क्रियातिपत्ति:, भवि- एहि मन्ये- रथेन यास्यसि, नहि यास्यसि, यातस्ते 40 ध्यदर्थाद् भूतार्थाच धातोः क्रियाया अनभिनिवृत्ती सत्पां पितेति प्रहासे ययाप्राप्तमेव प्रतिपत्तिात्र प्रसिद्धार्थ विपर्यासे क्रियातिपत्तिविधीयते "सप्तम्यर्थं क्रियातिपत्तौ क्रियाति- किश्चिनिबन्धनमस्ति, रथेन यास्यसीति भावगमनाभिधानात्
पत्तिः१५. ४. 8.1 इति सूत्रेण, तथा च क्रियातिपत्त्यर्थे | प्रहासो गम्यते, नहि यास्यसीति बहिर्गमन प्रतिषिध्यते, .5 विधानादेवाऽस्याः क्रियातिपत्तिसंज्ञा । यद्यपि एव स्वीकारे । अनेकस्मिन्नपि प्रहसितरिच प्रत्येकमेव परिहास इत्यभिधान
परस्पराश्रयत्वदोष: संभवति, क्रियातिपतिरूपेऽर्थे विधानात् यशात 'मन्ये' इत्येकवचनमेव, लौकिकन प्रयोगोऽनुसतव्य 45 क्रियातिपत्तिसंजा, कियातिपत्तिसज्ञकत्वाच क्रियातिपत्यर्थे । इति न प्रकारान्तरकल्पना न्याय्या ॥१७॥ विधानमितिरूपः, तथापि व्याकरणशास्त्रस्य न शब्दनिष्पा-
! २० म.न्यासानुसन्धानम्-श्रीणि "वर्तमाना
मान्या दकत्वमपि तु निष्पन्नानामेव शब्दानामर्थबोधाय प्रकृति- तिव तस, अन्ति," [३. ३.६.। इत्यादि सूत्ररणादशानां 10 प्रत्ययादिविभागकल्प्यकत्वमित्यस्यार्थस्य बहुशो व्याख्यात. , विभक्तीनां प्रत्येक वर्तमानादिसंज्ञा विधीयन्ते, तेषु नवाद्यानां :
त्वेन स्थितस्यैव क्रियातिपत्तिबोधकत्वम्य शास्त्रेणानुविधान- परस्मैपदसंज्ञा नवाऽऽद्यानि शतृक्कसू च परस्मैपदम्" [३. 50 मित्युत्पत्ती जप्तौ ना परस्पराश्रयत्वाभावेनादोषो बोध्या, ! ३.१६.] इति सूत्रेण विधास्यते परेषां नवानां चात्मनेपदएवं वर्तमानादौ सर्वत्र दोषोद्धारो विजेयः । सुवृष्टिश्वेद । संज्ञा पिराणि कानाऽऽनशी चात्मनेपदम्" [३. ३. १०.]
भविष्यत सभिक्षमभविष्यदित्यादिप्रयोगे सुवृष्टिकर्तृकभवन- . इति सत्रेण विधास्यते. इति प्रत्येक वर्तमानादीनां द्विधा 15 क्रियाया अनभिनिवृत्तिनिमित्तायाः सुभिक्ष कर्तृकाऽनभिवृत्ति- ! विभागोऽङ्गीकृतः, तत्र प्रत्येकस्मिन विभागे नव वधनानि,...
निवत्तेः स्पषं प्रतीयमानत्वेन क्रियातिपत्तिसंज्ञाया यथाथ- तेषामपि त्रिधा विभाग:प्रथम-मध्यमोत्तमभेदेनाभीष्टः, तस्यैव 55 त्वम्. संज्ञामुक्त्वा तदुपयोगिविधिप्रदेश निर्दिशति- क्रिया- विभागस्यार्थविशेषे प्रयोगार्थमिदं सूत्रम् । तत्र 'श्रीणि तिपत्तिप्रदेशा:- "सप्तम्यर्थ क्रियातिपत्तिः" [५. ४. : त्रीणि' इति न वीप्सार्थे द्विवेचनमपि तु एक त्रिपदं त्रित्वा
8. इत्येवमादयः इति, आदिपदेन "भूते" [५.४.१०.] | वच्छिन्नावयवकसमूदायपरमिति त्रीणि त्रिक 20 "वोतात् प्राक" [५. ४. ११.] इति सूत्र संग्राह्ये। इत्थं तदेव स्पष्टीकरिष्यते- श्रीणि श्रीणि वचनामीत्युक्त्या 1 - त्यादिविभक्तिसंज्ञाविधानं पूर्णम् ।। ३. ३. १६. ॥
तथास्य सूत्रस्य सन्निहितसूत्रोक्तप्रत्ययमावविषयत्वमिति 60
भ्रमस्य व्युदासायाह- सर्वासां विभक्तोनामिति । अन्यश्रीणि त्रीण्यन्ययुष्मदस्मदि ॥ ३. ३. १७. ॥ युष्मदस्मदि' इति पदमर्थपरमित्याह- अन्यस्मिन्नर्थे
त०प्र०- सर्वासां विभक्तीनां त्रीणि त्रीणि वचनानि इत्यादिना, तथा च न तच्छन्दप्रयोग एव तानि तानि वच• अन्यस्मिन्नर्थे युष्मदर्थे अस्मदर्थे चाभिधेये यथाक्रमं परि- नान्यपि तु तदर्थविवक्षामात्रे, तथा च किं पचसि ?' इत्यादी. 25 माध्यन्ते । अन्यत्वं युष्मदस्मदपेक्षं संनिधानात् । युष्मच्छ- स्वशब्दाप्रयोगेऽपि मध्यमपुरुषोपपत्तिः । यथाक्रममिति- 65
दोपसष्टार्थो युष्मदर्थः, तेन भवच्छब्देनरोच्यमानो न प्रथम त्रिकमन्यार्थे शब्दे प्रयुज्यमाने तदर्थे वा विवक्षिते युष्मदर्थः । स पचति, तो पचतः, ते पचन्ति, पति, पचतः, | परिभाष्यते, मध्यम त्रिक युष्मदर्थं प्रयुज्यमाने विवक्षिते बा
पचन्ति; स पचते, तौ पचेते, ते पचन्ते; पचते, पचेते, परिभाष्यते, उत्तम त्रिकमस्मदर्थे प्रयुज्यमाने विवक्षिते वा • पचन्ते, भवान् पचति, भवन्तौ पचतः, भवन्तः पचन्ति; परिभाष्यते इति भावः । 'परिभाष्यते' इत्युक्त्या चास्य .. 30 इत्यादि । युष्मदि- त्वं पचसि, युवां पचथः, यूयं पचथ; सूत्रस्य परिभाषासूत्रत्वं स्फोरितम्, तथा च वर्तमानादि. 30
पसि, पयर्थः, पचय; त्वं पचसे, युवा पचेथे, यूयं पचवे; | विधायकसूत्रसहकारकत्वमस्य फलति, एतरसूत्रसहकारेण पचसे पचेथे, पचध्वे । अस्मदि-अहं पचामि, आवां पचावः, | वर्तमानादिविधायकसूत्रः "सति" [५. २. १९.] इत्यादि
वयं पचामः; पचामि, पचावः, पचामः; अहं पचे, आवां | भिविद्यमानकियार्थाद् धातोरन्यार्थे वाच्ये वर्तमानाप्रथम. पचायहे, वयं पचामहेपचे, पचाबहे, पचामहे । एव सर्वासु। | पुरुषस्य विधानं भवति, परिभाषासूत्राणां विधिसूत्रैः सहक.. 35ययोगे प्रययोगे च शवपराधयमेव वचनमतिदिश्यते-स | वाक्यतास्वीकारात् । “अन्यस्मिन्नर्थ' इत्युक्तं तत्रान्यत्वं च 75
च त्वं च पचयः, स चाहं च पचाव: स च त्वं चाहं च केवलान्वयि, स्वेतरापेक्षया सर्वस्यान्यत्वादिति युष्मदस्मदर्थपचामः । कथमत्वं त्वं संपद्यते-अनहमहं संपद्यते-त्वद्भवति योरप्यन्यत्वं भवतीति कोऽर्थोऽत्रान्यार्थतयाऽभिमत इत्या. मद्भवति ? युष्मदस्मदोर्गोणरवात, स्वम देशो तु शम्बमात्रा- | शङ्कायामाह- अन्यत्वं युष्मदस्मदपेक्षमिति- अन्यत्वस्य - शयरवाद् भवत एव ।
नित्यसापेक्षत्वेनावश्यं प्रतियोगिन आकाङ्क्षोदेति, तत्र उप