Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 180

5
१७४
25
कलिकाल सर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
श्वस्तनी - ता, तारौ, तारस्, तासि, तास्थस्, तास्थ, तास्मि, तास्वस्, तास्मस्, ता, तारौ, तारस्, तासे, तासाथे, ताध्वे, ताहै, तास्वहे, तास्महे
॥। ३. ३. १४. ॥
त० प्र०- इमानि वचनानि श्वस्तनो संज्ञानि भवन्ति । श्वस्तनीप्रवेशा:- ‘‘अनद्यतने श्वस्तनी" [५. ३. ५. ] इत्येव
|
मादयः ॥१४॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् - श्वस्तनी० । 'ता तारी' इत्यादीनां प्रत्ययानां श्वस्तनीसंज्ञा विधीयतेऽनेन 10 सूत्रेण । तत्र श्वःशब्दोऽव्यवहितागामिदिनबोधकः, श्वो भवा इत्यर्थे श्वस्तनीशब्दः “सायं चिरं प्राह्णे प्रगेऽव्ययात्" [६. ३.८८ ] इति सूत्रेण तनटि सिध्यति । एवं च यद्यपि वो भाविन्यर्थे एवास्याः प्रयोगो लभ्यते, तथापि "अनद्य तने श्वस्तनी" [५. ३. ४.] इति सूत्रेण वर्त्यत्यनद्यतने 15 विधानाद् भविष्यदनद्यतनकाले एवास्याः प्रयोगः, तत्र श्व:शब्दस्य भविष्यदग्रिमदिनवाचकत्वस्य सिद्धत्वेनाग्रिमपदेब्यवहितत्वस्याविवक्षया स्वस्तनीशब्दोऽपि भविष्यदनद्यतनकालार्थत्वबोधक इति बोध्यम् । तथा च भविष्यदनद्यतनकालविवक्षायामेवास्याः प्रयोगो भविष्यत्वसामान्यविवक्षायां 20 भविष्यदद्यतनत्वविवक्षायां च भविष्यन्त्याः प्रयोग इति स्पष्टीकरिष्यतेऽग्रिमसूत्रव्याख्यायाम् । श्वस्तनीसंज्ञोपयोगि विधिसूत्रमाह- श्वस्तनी प्रदेशा:- "अनद्यतने श्वस्तनी" [५. ३. ५.] इत्येवमादयः इति, आदिपदेन "परिदेवने" [ ५. ३. ६. ] इति सूत्र संग्राह्यम् ॥ ३३. १४. ।।
भविष्यन्ती - स्यति, स्यतस्, स्यन्ति, स्यसि, स्यथस्, स्यथ, स्यामि स्यावस्, स्यामस्; स्यते, स्येते, स्यन्ते, स्यसे, स्येथे, स्यध्वे स्ये, स्यावहे, स्यामहे | ३. ३. १५.
[ पा० ३, सू० १४-१६ ]
भावस्तस्य प्रतियोगी यः समयः - आगामिकाल:, तस्मिन्नुत्पत्तिर्यस्य तादृशत्वमित्यर्थः । भविष्यत्वस्योत्पत्तिघटित
स्वादेव येषां मते नश्यत्यादिधातूनां नाशमात्रमर्थः, तेषां
विद्यमानप्रागभावप्रतियोगित्वं भविष्यत्वमित्येतावन्मात्रोक्तौ 40 वो भाविनाशके घटादी परश्वो मङ्क्ष्यतीति प्रयोगापतिः. वर्तमानप्रागभावप्रतियोगिनि घटनाशे परश्वः कालवृत्तित्वस्य सत्त्वात् । यदि च परश्वस्तन कालस्य विद्यमानप्रागभावे भाकाङ्क्षावैचित्र्यात् सर्वत्रान्वयोऽभ्युपगम्यते, प्रकृते च प्रागभावे तस्यावृत्तित्वान्नानुपपत्तिरित्युच्यते तदा श्वोभाविनाशकेऽपि 46 श्वो नङक्ष्यतीति न स्यात् तन्नाशप्रागभावे श्वस्तन कालसम्बन्धबाधात्, भविष्यत्वे उत्पत्तिघटिते स्वीकृते च सर्वत्राकाङ्क्षावशादन्वयाभ्युपगमे निरुक्तस्थले नाशोत्पत्तेः परश्वस्तनकाल सम्बन्धबाधात् न परवो नक्ष्यतीति प्रयोगापत्तिलेशोऽपि । यत्र चोत्पत्तिरेव धात्वर्थः, तत्रोत्पत्त्यघटितमेव 50 भविष्यत्वं निर्वतव्यम्, अन्यथा द्वेधोत्पत्तेर्भानप्रसङ्गः । इद ववधेयम् - इहाद्य घटो भविष्यतीत्यादी देशकालविशेषादेरधिकरणत्वेन धातुवाच्योत्पत्त्यर्थ एवान्वयोऽभ्युपेयः, न तु भविष्यत्वघटकप्रागभावे उत्पत्त्याश्रये वा, तथा सति कपालनाशजन्यघटनास्थले इह कपाले घटध्वंसो भविष्यतीति 55 प्रयोगापत्तेः, घटरूप प्रतियोग्यात्मकघटध्वसाभावस्य कपाले सत्वात् । एव श्वोभावन्यद्य भविष्यतीति प्रयोगः प्रसज्येत, अद्यतन कालवृत्तित्वस्य प्रागभावे सत्त्वात् । एवं भवने श्वः समुत्पद्य परश्वः प्राङ्गणे गमिष्यति यंत्रं प्राङ्गणे परश्वो भविष्यति चैत्र इत्यापद्येत, उत्पत्तिमतश्चैत्रस्य प्राङ्गणवृत्ति- 60 त्वात् परश्वस्तन कालवृत्तित्वाच्च । उत्पत्तिघटितभविष्यत्वस्वीकारे तु चैत्रस्य परश्वस्तन कालवृत्तित्वेऽप्युत्पत्तेस्तत्कालावृत्तित्वान्न काचिदनुपपत्तिः । श्वः शब्दाप्रयोगे भविष्यत्वसामान्यविवक्षायां भविष्यन्त्या एव प्रयोगो न श्वस्तन्याः
॥। ३. ३. १५. ।।
क्रियातिपत्तिः- स्यत् स्यतास्, स्यन्, स्यस्, स्यतम्, स्थत, स्यम्, स्याव स्यामः स्थत, स्येताम्, 3) भविष्यन्तीप्रवेशा:- "भविष्यन्ती” [ ५. ३.४.] इस्या स्यन्त, स्यथास, स्येथाम् स्यध्वम्, स्ये, स्यावहि,
त० प्र०-इमानि वचनानि भविष्यन्तीसंज्ञानि भवन्ति ।
वयः ।।१५।।
स्यामहि ॥ ३. ३. १६. ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् - भविष्यन्ती० । 'स्थति स्यतः' इत्यादीनां भविष्यन्तीसंज्ञा विधीयते । "भविष्यन्ती" [५. ३ ४] इति सूत्रेण वर्त्स्यति काले विधानादेषां प्रत्य35 यानां भविष्यन्तीति यथार्थ नाम, भविष्यत्वं च विद्यमान
65
त० प्र०- इमानि वचनानि क्रियातिपत्तिसंज्ञानि 70 भवन्ति । क्रियातिपत्तिप्रदेशा:- "सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्त क्रियातिपत्तिः " [ ५. ४. 8.] इत्येवमादयः ।। १६ ।।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - क्रियातिपत्तिः० । 'स्यत् प्रागभावप्रतियोगिसमयोत्पत्तिकत्वम्, विद्यमानो यः प्रागस्यताम्' इत्यादिप्रत्ययानां क्रियातिपत्तिसंज्ञा विधीयतेऽनेन