Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 167

पाद-३, सूत्र-३ ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशम्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः
१६१
क्रियायाः प्रारब्धापरिसमाप्तत्वेन वर्तमानत्वमक्षतमेव, यत्र तत्राप्यवयवद्वारा कमः, निरवयवेषु [निस्येषु ] तथा च 'अपाक्षीत; पक्ष्यति' इत्यादिभूत-भविष्यतोः प्रयोगस्तत्रापि [ भवतीति ] व्यवहारस्यासत्वात् । 'श्वेतते' इति श्वेततत्तत्काल-वर्तमानं क्रममादायावयवानां भूत-भविष्यत्- गुणोत्पत्तिक्त्तमानाऽभिधीयते, साऽप्यवयविनि संभवति, न वर्तमानत्वमव्याहतमेव । भूत-भविष्यद्वर्तमानेत्यस्यैवोप- | निरवयवे, अवयविनश्चावयवक्रमेणव श्वेतगुणसम्बन्ध इति 5 व्याख्यान-सबसदादिति-भूत-भविष्यन्तावसन्ती, वर्तमानश्च भवति तत्रापि क्रमः। 'संयुज्यते' इति द्रव्यस्य द्रब्यान्तरेण 45
सन्, भूत-भविष्यदवयवानां वर्तमानकालेऽसद्पस्वस्य संयोगो वर्तमान उच्यते, सोऽपि चावयवानां परस्परं साधारण्यादसत्त्वेन-व्यवहारयोग्यता, आदिपदेन च प्रत्यक्ष- सम्बन्धमन्तरेण न सभवतीति तत्राप्यवयवद्वारा क्रमः । पगेक्षत्वयोः सग्रहः, भूत-भविष्यन्तः परोक्षाः, वर्तमानाश्च | 'समवैति' इत्यनेन अवयवाऽवयव विनोाति-व्यक्त्योदय
प्रत्यक्षाः, तथा च भूत-भविष्यद्-वर्तमानानां सदसता गुणयोर्वा सम्बन्धो जायमान उच्यते, इति तत्राप्यववि10 प्रत्यक्ष-परोक्षाणां वाऽवयवानां योगपद्येन स्थितिविरहात । व्यक्ति-द्रव्याणां सावयवानां क्रमेजवावयवादिसम्बन्धः 50
पूर्वापरीभूतावयवत्वं स्पष्टमिति पर्यवसितोऽर्थः । उक्तार्थे सम्भवति। यद्यपि जाति-व्यक्त्योः सम्बन्धो न क्रमिको प्राचीनोक्ति प्रमाणयति-यदाह-पूर्वापरीभूतं भावमाख्या- जातेनिरवयवायाः क्रमेण सम्बन्धासंभवात् तथापि व्यक्तः तमाच" इति-आख्यातं त्याद्यन्त पद, पूर्वापरीभूतं क्रमिकोत्पत्तिवशाजातेरपि क्रमिकः सम्बन्धोऽनुभूयत इवेति
क्रमापन्न, भावं-धात्वर्यम्, आचष्टे-प्रतिपादयतीति तदर्थः। तत्रापि क्रमो नः विसंवादीति सर्वत्र क्रमस्य सत्त्वात् 15 पाकादो क्रियावयवामा पूर्वापरीभावस्य स्पष्टमवगम्यमानत्वेन | पौर्वापर्यमक्षतमिति निष्कर्षः। क्रमस्वीकारे हेतुमाह- 55
तत्र तनिश्चयेऽप्यस्त्यादौ तदप्रतीत्या तत्र कथमुक्तरूपं | साध्यत्वाभिघानेनेति, तथा च 'यथा च पचतीत्यत्र' साध्यमानावस्थालक्षणं संगच्छत इत्याशङ्कायामाह-यथा च इत्यारम्य 'क्रियाव्यपदेश: सिद्धः' इत्यन्तमेकमेव वाक्यम, पचतीत्यत्र पूर्वापरीभावस्तद्वदेव 'जायते, अस्ति, जायते' इत्याद्युक्तप्रयोगेष्वपि साध्यत्वाभिधानेन-साध्य
वपरिणमते, वर्धते, अपक्षीयते, विनश्यति, भवति, मानावस्थाप्रतिपादनेन, क्रमरूपाश्रयणात्-पूर्वापरीभाब20 श्वेतते, संयुज्यते, समवैति' इत्यावावपीति-न केवल स्वीकारात, क्रियाव्यपदेश:-क्रियास्वव्यवहार: सिद्धलक्षणानु-60
पचतीत्यादिवशकलितानेकावयवकक्रियायामेव पूर्वापरीभा-गत इत्यर्थः । स्वोक्तार्थ हरिकारिकया प्रमाणयति-यावत वोऽपि तु जायत इत्यादिसमुग्धावयवकक्रियास्वपीति
सिद्धमसिद्ध वेति-सिद्ध-सत्तासमवायादि, असिद्ध-घट• समुदित'थः । तत्र 'जायते' इत्यनेन प्रादुर्भावस्य वर्तमान
पटादिः, यावत्-सर्व यदि साध्यत्वेन साधनसम्शयत्वेन, लमभिधीयते, प्रादुर्भावश्च क्रमिक एव, अवयविन एव । अभिधीयते-विवक्ष्यते, उच्यते वा तत् क्रिया' इति, प्रतीयते25 प्रादुर्भावसम्बन्धः, अवयवी च क्रमशोऽवयव प्रादुर्भावेणैव
ज्ञायत इत्यन्वयः। तत्र हेनुपाह-आश्रितक्रमरूपत्वादिति- 65 प्रादुर्भवतीति कमोऽवश्यम्भावीति तथाऽस्ति पोपियंम् ।
आश्रितं क्रमरूपं-पूर्वापरीभावो यया सा आश्रितक्रमरूपा, एवमस्तीत्यनेनावयविनो वर्तमानकालसम्बन्धिनी सत्ता
तस्या भाव:-आश्रितक्रमरूपत्व, तस्मात् साध्यत्वेन प्रतीयप्रतिपाद्यते, तत्राप्यवयवानां क्रमेण तत्सम्बन्धिन्याः सत्ताया
मानवस्तुनः कमरूपावश्यं भावादिति भावः। सर्वस्यापि अपि क्रमोऽवश्यंभावी, निरवयवस्यात्मादेरपि सत्ता सूक्ष्म
| साध्यत्वेभाभिधीयमानस्य क्रियास्वकथनेनास्त्याद्यर्थस्यापि 30 ततत्काल सम्बन्धात् क्रमिकरव न जहाति। 'विपरिणमते' क्रियाव सिमिति मलाशयासमाधानं पर्यवसितं 70
इति कस्यचन वस्तुनस्तास्विकोऽन्यथ भावः सम्पद्यमान | वेदितव्यम्। नन्वेतावता प्रबन्धेन अस्त्यर्थस्य सताया आख्यायते, अन्यथाभावश्चावयबिन एवेति तत्राप्यवयवानां अपि साध्यत्वेनाभिधानात क्रियास्वमिति प्रतिपादितं, तच्च क्रमेणवान्यथाभाव इति क्रमः सिद्धः । 'वर्धते' इति न यक्त. सत्ताया नित्यत्वेन साध्यमानताऽसम्भवादिति
पदेनावयवोपचय उच्यते, सोऽपि क्रमिक एव योगपद्येन चेदच्यते-उक्तहरिकारिकारीत्या वस्तुतोऽसाध्यस्यापि साम्य35 सर्वावयव वृद्धधसभवात् । 'अपक्षीयते' इत्यनेन चावयवा- स्वेन विवक्षितस्य साध्यमानत्वमित्यवगमात, किश्च कचिदेकत्र 75 पचय उच्यते, सोऽपि चावयवक्रमेणवेति क्रमिक एव ।।
पाषाणखण्ड-कस्तूरिकयोः समवस्थाने कस्तूरिकामाहाम्यात् 'विनश्यति' इत्यनेनापि सर्वावयवादर्शनमेव कथ्यते, तदपि
पाषाणखण्डमपि कस्तूरिकाऽऽमोदभाजनं भवति, तथैकत्र क्रमिकमेवेति सिद्धस्तत्रापि पूर्वापरीभावः । 'भवति' इत्यात्म- पिण्डे क्रियान्तरस्य साध्यमानाबस्थस्य पूर्वापरीभावापन्नस्य
धारणानुकूला क्रिया वर्तमानाऽभिधीयने, सा च क्रिया | सत्त्वे तत्साहचर्यात तस्सम्बद्धायाः सत्ताया अपि साध्य40 आत्मनः ( स्वरूपस्य ) अवयवस्वीकारात्मिकवेति भवति | मानत्वावगतेः।
80