Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 173

[प०३, सू०६]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशम्दानुशाप्तने तृतीयोऽध्यायः ।
१६७
भावस्य निमित्तवशापचयापचयो व्यपदेशहानि न कुरुतः, तक्ष सर्वत्र क्रियारूपमुपाधिमादायैव काले लक्षणीयम्, तथा. यथा देवदत्तस्याङ्गाधिक्याङ्गच्छेदी, इहाप्यन्तरङ्गत्वात् दा-हि- कालोऽखण्डपदार्थः, सूर्यपरिस्पन्दाद्यपाधिमाश्रित्य क्षण- 40 धोसंज्ञायां कृतायां पश्चादुत्पन्नः वागमो दाव्यय देशं न मुहूर्तादिव्यवहारो यथा तथा निरूपाधिकाखण्डकालस्य वर्तविहन्ति, नाप्यर्थवत्वमित्यदोषः । प्रनिदारयतीत्यादौ तु | मानत्व-भविष्यत्वादिना प्रत्येतुमशक्यत्वादुपाधिभूतफूत्कारा5 दाशब्दमुद्दिश्य रेफस्य न विहितत्वमपि तु ऋकारमुद्दिश्यारो | दिनानावयवकपाकक्रियागतवर्तमानत्वादिधर्माः काले उपधेये . विधानमिति नास्ति दाशब्दस्यार्थत्वमिति दासंज्ञा न भवति, उपचयन्ते, उपाधिधर्मा उपधेये भासन्ते इति प्रसिद्धयुक्तः, उपसर्गत्वमपि प्रणिदापयतीत्यादी दाशब्दं प्रति संभवति, | तथाहि- जलकम्पे प्रतिबिम्बोपहितसूर्यमण्डलकम्पनं भासते, 45 प्रनिदारयतीत्यादौ तु दाशब्द प्रति स भवति तस्यानर्थक स्वात, । इत्युपाधिधर्माणामुपधेये मान प्रत्यक्षसिद्धम् । प्रारब्धापरि
यदा तु प्रणिदापयतीत्यादावपि न दाशब्द प्रत्युपसर्गत्वमपि समाप्तत्वं च विनष्टावयवप्रागभावाप्रतियोगित्वसमानाधि10 तु दापीति ण्यन्तसमुदायं प्रति प्रनिदारयतीत्यादावपि दारीति करणध्वंसाप्रतियोग्यवयवकत्वे सति क्रियापदप्रयोगाधिकरण
ण्यन्तसमूदायं प्रतीत्युच्यते तदा प्रणिदापयतीत्यादावपि दासंज्ञा | त्वम्, तेन भाविभूतक्रिययोनं लक्षणातिव्याप्तिः, भाविक्रियानोचितेति प्रनिदापयतीत्येवरूपमुचितमिति कैयटाशयः ।, यां क्रियावयवप्रागभावप्रतियोगित्वाद, भूतक्रियायां च अव- 50 तथा च प्रणिददतं प्रणिदधतं वा प्रयोजयतीत्यर्थविवक्षायां । यवानां ध्वंसप्रतियोगित्वात्, वर्तमानक्रियायां च विनष्टाव
दासंज्ञा स्यात्, दददं दधतं वा प्रनिप्रयोजयतीत्यर्थविवक्षायां यवप्रागभावाप्रतियोगित्वसमानाधिकरणत्वमपि विद्यते ध्वं15 च न स्यादिति तत्त्वम् ।। ३.३.५. ।।
साप्रतियोग्यवयवकत्वमपि विद्यत एव, तदवयवानां फूत्का
रादीनामनुवर्तनादिति लक्षणसमन्वयः सिद्धः। न च सत्तावर्तमाना-तिक् तस अन्ति, सिव्, थस्, थ, मित्, | क्रियाया निरवयवकत्वाद् 'आत्माऽस्ति, पर्वताः सन्ति' 55
इत्यादी वर्तमानायाः प्रयोगो न स्यात्, अखण्डवर्तमानत्ववहे, महे ॥ ३. ३. ६. 1॥
विरहादिति वाच्यम्, तत्तत्कालिकराजादीनां क्रियायाः सात०प्र०-इमानि वचनानि वर्तमानासंझानि भवन्ति ।
वयवत्वेन प्रागभावप्रतियोगित्वसमानाधिकरणध्वस प्रतियोगि20 विकरणं "शिदयित्" [४.३.२०.] इत्यत्र विशेषणार्थम्, !
त्वेनानित्यत्वमिति सामानाधिकरण्येनोक्तराजादिक्रियाविएवमन्यत्रापि वित्करणस्य प्रयोजनं द्रष्टध्यम् । वर्तमाना
शिष्ठसत्तारूपेऽर्थे विशेषणीभूतानित्यराजादिक्रियानिहायुत्प- 60 प्रदेशा:-"स्मे च वर्तमाना" [५.२.१६.] इत्येवमादयः ॥६॥
तिबंसादारोप्य बर्तमानत्वादेरुपपादनीयत्वात् । तथा चाहु
----.. रभियुक्ताः- इह भूत-भविष्यद्-वर्तमानानां राज्ञां क्रियास्तिश० म० न्यासानुसन्धानम्-वर्तमाना०1 धातु- ठतेरधिकरणमिति । हरिरप्याहसंझामुक्त्वा धातोविधीयमानानां प्रत्ययानां संज्ञा वक्तव्या, : "परतो भिद्यते सर्वमात्मा तु न विकम्पते । 25 ते चाख्यात-कृभेदेन द्विधा, तत्र कृतां बहुत्वेनाग्रे वक्ष्यमाण-: पर्वतादिस्थितिस्तस्मान् पररूपेण भिद्यते ॥" 65
त्वात्, अल्पत्वेन क्रियान्वयिकालाद्यभिधायित्वेन चाभ्यहि- इति, तदर्थस्तु- सर्व- पच्यादिधात्वर्थसामान्यं, परत:तत्वात् पूर्वमारुयातप्रत्ययानां संज्ञा एवोच्यन्ते, तत्र तावदिह , स्वापेक्षयाऽन्येन वर्तमानत्वादिना, भिद्यते- व्यावत्यंते, प्रत्ययमात्रस्वरूपपरिचयायं तत्संज्ञाप्रतिपादनं, तद्विधान तु | आत्मा-- आत्मसत्ता तु, न विकम्पते-निरवयवत्वेन सना
पञ्चमाध्याये तत्तत्सूत्रः प्रतिपादयिष्यते । तत्र संज्ञिनां तिवा- | तनत्वादुक्तविशेषणसम्बन्धाभावेन भेदावगतिविषयो न भवती30 दीनां बहुत्वेऽपि संज्ञाया एकत्व तिवाद्यष्टादशगतं वर्तमाना- | त्यर्थः । आत्मास्तीति, पर्वताः सन्तीति च कथं प्रयोगस्तत्राह- 70
त्वमेकरूपमेवेति बोधनाय, वचनभेदेऽपि संज्ञा-संज्ञिनिर्देशः पर्वतादिस्थिति:- पर्वतात्मादिपदार्थस्थितिः, तस्मात्-नित्यशास्त्रकृतामभिमत एवं अनवर्णा: नामी" [१. १. ६.] परमाण्वादिसमवेतविशेषपदार्थातिरिक्तपदार्थस्य स्वतो व्या
इतिवत् । 'वर्तमाना' इति स्त्रीलिङ्गनिर्देशस्तु विभक्ति- वृत्तत्वाभावात्, पररूपेण- परस्य राजादिक्रियारूपार्थस्य, . शब्दापेक्षया, एते तिवादयो वर्तमाना विभक्तिरित्यर्थः, । रूपेण धर्मेण वर्तमानत्वादिना, भिद्यते-भेदप्रतीतिविषयो 35 वर्तमानेति चान्वर्था संज्ञा वर्तमानकालक्रियाबोधकत्वात्, | भवतीति । एवं 'नम आसीत्' 'तुच्छेनाभ्यपिहितं यदासीत् 75
वर्तमान: कालो बोध्योऽस्या इत्यर्थे मत्वर्थीयाचप्रत्ययेन वर्त- "अहमेक: प्रथममास' वामि च भविष्यामि च" इत्यादि. मानाशब्दस्य निष्पत्तेः। तत्र वर्तमानत्वं तावत् किमित्या-तयोऽध्यात्मनि तत्तत्कालसम्बन्धबोधिका उक्तरीत्यवोपकाक्षायामाहुः- प्रारब्धापरिसमाप्तत्वं वर्तमानत्वमिति, | पद्यन्ते ।