Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 125

[पाद-२, सूत्र १२२-१२३ ] श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः।
११९
तदन्तग्रहणात् 'क्विबन्ते उत्तरपदे' इत्यर्थाश्रयणेऽपि 'सर्वद्रया | उत्तरपदे परे यथासंख्थ 'सध्रि''समि' इत्येतावावेशौ भवतः। इत्यादि सिद्धौ बाधकाभाव इति तदाशयः । यद्यपि * उत्त- सहाञ्चति-सध्रयङ, सध्रपञ्चौ सध्रयञ्चः, सध्रीचः, सरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे न तदन्तग्रहणम् इति न्यायः ध्रीचा, सध्रीची, सध्रीचीनः; समञ्चति-सम्य, सम्यञ्चौ, .
प्राप्नोतीति 'क्विबन्ते उत्तरपदे' इत्यर्थो दुर्लभस्तथापि सर्वा- सम्यञ्चः, समीचः, समीचा, समीची; समीचीनः। सह5 दिभ्यः क्विपोऽसंभवादेव तदन्तविधिसम्भव इति ध्येयम् । | सम इति किम् ? प्राङ्, प्राञ्चौ। अञ्चावित्येव-सहयुक्। 40
अव्याप्तिरूपदोषाभावेऽप्यतिव्याप्तिः स्यादित्याह-विश्वय संयुक । क्वीत्येव-सहाञ्चनम् समञ्चनम् ॥१२३ ॥ विष्वग्युक, देवयुगिति-विश्वेन युज्यत इति विश्वयुक्,
marwarmirmirmommummmmmmmmmmmarwareneurs विश्वशब्दः सर्वादिरिति तस्य विबन्ते युजौ परेऽपि इद्रिः
स्यात् ; एवं-विष्वग् युज्यत इति--विष्वग्युक् देवर्युज्यत श० म० न्यासानुसन्धानम्-सह० । सहेत्यव्ययं, 10 इति-देवयुक्। नन्वेतद्दोषपरिहाराय 'अञ्ची' इत्युच्यता, समित्युपसर्गः, अनयोरपि स्थाने आदेशविधानार्थमिदं सूत्रम्
तद्विशेषणं ववीति परित्यज्यतामित्याह--कीति किमिति-तत्रानयोः साक्षात् सम्पूर्णस्थानिताया इष्टत्वात् 'सहसमः विवबन्तस्थले धातुमात्रस्यैव प्रयोगात् धातुमात्रनिर्देशेऽपि | इति षष्ठयन्तमेवाश्रीयते, न तु पूर्वसूत्रादिवत् पञ्चम्यन्तम्, 45 स्यादेव पूर्वोक्तातिव्याप्तिवारणम्, अव्याप्तिश्च सुतरामेव । तदाह 'सह सम्' इत्येतयोः स्थाने इति । व्यञ्चावित्यनु
वारितेति व्यर्थमेव क्वाविति विशेषणमिति भावः । प्रत्युदा- वर्तत एवेत्याह-अञ्चतौ किनन्ते उत्तरपदे इति । 15 हरति--विष्वगश्चनम् इति-अत्रापि डदिः स्यादिति भावः । | स्थान्यादेशयोः समसंख्यत्वादाह-यथासंख्यमिति--प्रथमस्य
नन्वत्र नाञ्चतिमात्रपरत्वमपि लु अञ्चनमिति "अनट् " | स्थाने प्रममो द्वितीयस्य स्थाने द्वितीय आदेश इत्यर्थः । प्रत्ययान्ताञ्चतिपरत्वमिति कथं प्राप्तिरिति चेदनाह-सहाश्वतीति--सहेत्यस्य समकालमनगतभावेनेत्यर्थः तथा धातुग्रहणे तदादेः समुदायस्य ग्रहणं प्राप्नोतीति, | च क्रियाविशेषणत्वादस्यान्येन सम्बन्धाभावात् न तत
अयमाशय:----* धातग्रहणे तत्प्रत्यये कार्यविज्ञानम् * इति | स्ततीया, तथा च 'रामस्य सध्यक्ष लक्ष्मण' इत्यादय एव 20 न्यायेन यत्र यत्र धातुग्रहणं तत्र तत्र तस्मिन् प्रत्ययान्ते एव प्रयोगाः, न तु रामेण सध्या इत्यादयः, सहाञ्चतीति विग्रहे
कार्य भवति, अथवा प्रकृतमेव क्विग्रहणमन्यत्र धातुग्रहणे क्विपि सध्यादेशे नामसंज्ञादौ स्यादिकार्यम् । सधीचः तदादेः समुदायस्य ग्रहणमिति ज्ञापयति, यतः 'अञ्चौ' इत्यु- इत्यादौ चादेशो दीर्घश्च। समञ्चतीति-संगतं सम्यग् र यतेऽपि केवलस्याञ्चते: क्वावेव प्रयोगसत्वेन विवबन्ते एव वाऽञ्चतीति विग्रहार्थः। समीत्युपसर्गस्य सम्यादेशः, शेष
भविष्यतीति तस्य वैयर्थ्य स्यादेव, ततश्चाञ्ची क्वीति । पूर्ववत् । समीचीनः इतिसम्यगित्यर्थ एव "अदिस्त्रियां 25 विशेषयता आचार्येणायमर्थः सूच्यते, एवं च विष्वगञ्चन- वाञ्चः" [७. १. १०७.] इति सूत्रेण ईनः । सहसम इति
मित्यादी डदिनिवत्त्यर्थ स्वांशे चारितार्थ्यम। फलं चान्यत्र | किमिति----सामान्येन पूर्वपदमात्रस्य क्व्यञ्ची परतः अयस्कार इत्यादौ “अतः कृ-कमि-कंस०" [ २. ३. ५ ] इति | सध्रिसमी विधेयतामिति प्रष्ट्राशयः । प्राङिति-~~-प्रकृष्ट- 60 सत्व सिध्यतीति, अन्यथा अयस्कृदिति प्रयोगे कथंचित् सत्व- १ मञ्चतीति विग्रहे क्वौ क्विबन्ताञ्चतो परतः सत्यपि न
प्रवृत्तावप्ययस्कार इत्यादी न स्यात्, तत्र कृमात्रपरत्वाभावात् ।। भवत्यादेशः, 'सहसमः' इत्यस्याभावे तु स दुर्वार इति 30 नन्वत्र डकारस्य प्रयोगेऽश्रवणात किमर्थ विधेय समावेश इति तद्वारणाय तद्ग्रहणसार्थक्यम् व्यञ्चावित्यस्यापि सम्बन्ध
चेदत्राह-डकारोऽन्त्यस्वरादिनिवृत्त्यर्थः इति-"डि-त्य- आवश्यक इति खण्डशः कृत्यं दर्शयति---अञ्चावित्येवेति-- न्त्यस्वरादेः" । ८. १. ११४ । इति सूत्रेणान्त्यस्वरादिनि- क्विबन्तेऽन्यधातौ परत आदेशनिवृत्त्यर्थमञ्चावित्यस्य र वृत्तिसिद्धये तत्समावेशो विधेय इति भावः ॥३. २. १२२।। सम्बन्ध आवश्यक इति भावः। क्व मा भूदित्याह--
सयुक् संयुगिति । अञ्चावित्यस्य विशेषणभूतं क्वीत्य
प्यावश्यकमित्याह-कीत्येवेति-प्रत्ययान्तरान्ताञ्चौ परतः सह-समः सध्रि-साम।। ३. २. १२३ ॥ प्रवृत्तिवारणार्थ . क्वीत्यप्यञ्चतिविशेषणमावश्यकमेवेति 35 स०प्र०--सह सम् इत्येतयोः स्थानेऽञ्चती क्विबन्ते , भावः । प्रत्युदाहरणमाह--सहाञ्चनं, समश्चन मिति- 70