Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 134

१२८
बृहद्वृत्ति-बृहन्न्याससंबलिते
[ पाद-२, सूत्र - १३४-१३५ ]
प्रदर्शितरीत्या पुंलिङ्गताया अपि प्रामाणिकत्वमिति ख्याप- यम् ईषदर्थे तु परत्वादुत्तरेण नित्यमेव; तत्रापि विकल्प यितुम्, लिङ्गानुशासनवृत्तावपि स्वकारिकानुसारं कापथ | एवेति कश्चित् - ईषत्पुरुषः - कापुरुषः, कुपुरुषः ॥ १३५ ॥ मित्युदाहृत्यामर - गौडमते उल्लिख्य कापथ इत्यपि भवतीति सूचितम् । "काऽक्षपथोः” इति सूत्राक्षरस्वारस्येन पथिन्शब्द- ! श० म० न्यासानुसन्धानम् - पुरुषे वा । कोरिति 5 स्यैवेहोत्तरपदत्वमाश्रितं न तु अक्षशब्दवदकारान्तपथशब्द- केति च सम्बध्यते, उत्तरपदे इति चानुवृत्तमेव तद्विशेषण- 40 कृतसमासान्तपथिशब्दयोरुभयोरपीति स्पष्टयति-पथिनिदेशात् तत्पर्यायेऽयुत्पन्ने पथशब्दे न भवतीति--अक्षशब्दस्योभयथारूपसाम्यंन, सूत्रे तथोच्चारणाद् भवत्युभयोग्रहणम्, अक्षपथोरिति निर्देशश्चाकारान्तपथ शब्दग्रहणे न 10 समर्थ इति न भवति तस्य ग्रहणमिति भावः । तथा च तेन सह विग्रहे रूपमाह- कुत्सितः पथः कुपथः इति यद्यपि "पथः संख्याऽव्ययोत्तरः" इति लिङ्गानुशासनीयवृत्तिग्रन्थे ---- “संख्यावाचिनोऽव्ययाच्चोत्तरः-- उत्तरपदभूतः, पथ इति पथिन्शब्दः “ऋक्पूः-पथ्यपोऽत्" [७. ३. ७६] इति कृत15 समासान्तः, पथशब्दो वा नपुंसकम् इति कथितम्, तदग्रेऽपि संख्याव्ययोत्तर इति किमिति रूपेण पदकृत्यप्रदर्शनावस रे-
‘पथः परमपथः, उच्चैः पथ, केवलोऽपि विना समासान्ते नौणादिकः पथशब्दोऽस्ति, "पथ गतौ” इत्यस्य वाचि रूपम्' इत्युक्तम् । तथा चोभयविधस्य पथशब्दस्य लिङ्गा20 नुशासनीयवाक्ये ग्रहणमिति, कुत्सितः पथ इति विग्रहेऽपि
कुपथमित्येव स्वमतानुसारमायाति तथा च 'कुपथ:' इति पुल्लिंगप्रयोगो लेखकप्रमादादित्यवसेयम्, लिङ्गस्य लोकाश्रयत्वमिति न तत्राग्रह इति प्रदर्शनाय वा तथोदाहरणममरसिंहा दिमतापेक्षयेत्यास्थेयम् । बहुव्रीहौ तु विशेष्याधीनं लिङ्गमिति 25 वनस्य विशेष्यत्वे नपुंसकत्वमित्याह-- कुपथं वनमिति--- एवं चेह न भवति कादेशः । "अल्पे" इत्यग्रिमसूत्रेणेषदर्थे सामान्यत एव कादेशविधानात् तेनैव सिद्धिरिति सूत्रमिद - मनर्थकमित्याशङ्कयाह--अनीषदर्थार्थ वचनम् इति भवेदीपदर्थे तेन सूत्रेण सिद्धिरक्षपथोरप्युत्तरपदयोः परतः 30 किन्तु यत्र नेपदर्थों विवक्षितोऽपि तु कुत्सा विवक्षिता तत्र तेन न सिद्धिरिति तदर्थं प्रकृतसूत्रस्यावश्यकत्वमिति भावः ॥ ३.२. १३४ ॥
।
मेव पुरुषे इति, तथा च सम्पन्नमर्थमाह- कुशब्दस्य पुरुषशब्दे उत्तरपदे इत्यादिना । विकल्पविधानार्थमेव पृथग् योगः । कुत्सितः पुरुषः कापुरुषः इति -- "गतिक्व -न्य ०" [ ३.२.२७ ] इति समासे कोः कादेशः, विकल्पपक्षे -- कुपुरुषः इति बहुव्रीहिमुदाहरति- कुत्सिताः 45 पुरुषा अस्मिन्निति - कुत्सितपुरुषमात्रनिवासभूतो ग्राम इति भाव:, यद्यपि कस्मिन्नपि ग्रामे कापुरुषमात्रनिवासो न संभाव्यते, कस्यचिदवश्यं सुपुरुषस्यापि तत्र संभवात् तथापि बाहुल्येन कापुरुषाणामेव सत्वेन मल्लग्रामादिवद् भूयसा व्यपदेशः, पक्षे कादेशाभावोऽपीति कुपुरुषः इति । अनी 50 षदर्थे विकल्पोऽयमिति - ईषदर्थे पूर्वेण सिद्धावपि अनीषदर्थे न केनापि प्राप्तिः, पूर्व सूत्रे पुरुषशब्दपाठे कृतेऽपि नित्यमेव स्यादिति फलतोऽनीषदर्थे विकल्पविधानार्थत्वमस्य सूत्रस्य पर्यवस्यति । ईषदर्थे हि का व्यवस्थेत्याह-- ईष दर्थे त्विति । नित्यविधः प्रवृत्ती हेतुमाह--परत्वादिति-- 55
।
।
अनीषदर्थे पुरुषशब्दे परेऽस्य चारिताध्यंम्, ईषदर्थे पुरुषशब्दादन्यत्र परस्य चारितार्थ्यामितीषदर्थे पुरुषशब्दे पर उभयोः प्राप्तौ सत्यां स्पर्धे जाते "स्पर्द्ध" [ ७. ४. ११९ ] इतिपरिभाषा सूत्र वलान्नित्यविधेः परस्यैव प्रवृत्तिरिति भावः । न व पुरुषशब्दमुच्चार्थं कादेशविधायकस्यास्य प्रतिपदोक्तत्वम्, 60 तस्य च [ ईषदर्थे नित्यविधेः ] सामान्यत ईषदर्थे विधायकत्वमिति परादपि प्रतिपदोक्तस्य [ विशेषविधेः ] बलगत्वमिति विकल्पेनैवेषदर्थेऽपि भवितव्यमिति वाच्यम्, शब्दविशेषेऽस्य विधायकत्वमर्थविशेषे च परस्येति विशेषविधिस्वस्योभयत्र साम्येन परत्वेनैव व्यवस्थाया युक्तत्वात्, 65 विशेषविधौ हि निरवकाशत्वमूलकमेव बलवत्त्वम् अस्ति होभयोः परस्परावकाशलाभ इति प्रदर्शिततया सामान्यविशेषभावमूलकबलाबलविनिश्चयस्य कर्तुमशक्यत्वात्, शब्दविशेषनिमित्तत्वादस्यार्थविशेषनिमित्तत्वाच्च परस्य विशेषविधित्वाम्यस्याप्युपपादितत्त्वात् । मसान्तरमाह तत्रापि 70 विकल्प एवेति कश्चित् पाणिनीये चेदर्थे विधायक शास्त्रं पूर्वम्, पुरुषे विकल्पेन विधायक शास्त्रं परं तथापि
पुरुषे वा ॥ ३.२.१३५॥
० प्र० -- कुशब्दस्य पुरुषशब्दे उत्तरपदे कादेशो भवति 35 वा । कुत्सितः पुरुषः -- कापुरुषः, कुपुरुष; कुत्सिताः पुरुषा
|
अस्मिन् कापुरुषो ग्रामः, कुपुरुषो ग्रामः । अनीषदर्थे विकल्पो | ईषदर्थे नित्यमेव विधानमिष्यते पूर्वविप्रतिषेधादिति प्रति