Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 152

१४६
बृहबृत्ति-वृहन्यन्याससंवलिते
[पाद-२, सूत्र-१५५]
स्थाने स आदेश इति भावः, मुसलचालनसमये मुखात् स्वन- स्थाने मूर्धन्यः ष आदेश इति भावः । अन्ये तु मनस ईषाविशेषस्यासकृन्निःसरणाद् योगार्थसंगतिः। द्वितीये विद्महे | अबाधिता गतिः-मनीषा बद्धिः. सास्त्यस्यति मनीषीति 4 मुहुरुपपदाल्लसतेरच, लसतेर्लसयोविपर्यास इत्याह-- व्युत्पत्तिमाहुः, तत्र ईषेति ईष्घातोभिदादित्वादङ् "फ्तेटो
पक्षान्तरे लसयोविपर्ययश्चेति-अन्यः पक्षः-पक्षान्तरम्, गुरोः" [५. ३. १०६. ] इति वा अः, पृषदरादित्वात् 5 मुहुः स्वनं लातीति विग्रहादन्यस्मिन् विग्रहे कृते इति भावः, [सन्मते शकन्ध्वादित्वात् । अस्भागस्य लोपः, मत्वर्थीय
स च विग्रहः महुलसतीतिरूपः । उलूकशब्दं ध्युत्पादयति-- इन, मनीषाशब्दः स्वमतेऽपि व्युत्पाद्य एवेति प्रकृ.तप्रकारेण ऊवौं कर्णौ यस्येति -ऊर्ध्वकर्णशब्दयोबहुव्रीहिः । निपा
| मनीषिशब्दसिद्धिः स्वमतेऽपि सम्भाव्यते यद्यपि तथापि 4: त्यमाह- अत्रोवंशब्दस्योलादेशः कर्णशब्दस्योकादेश- | व्युत्पत्तिसौकर्यमर्थानकल्यं चाश्रित्य मनस ईष्टे इति व्युत्प
श्चेति--ऊवंशब्दस्य स्थाने 'ऊल्'शब्दस्य प्रयोगः कर्ण-तिराश्रितेति विज्ञेयम् ! बिडालशब्दं व्युत्पादयति-बिलं 10 शब्दस्य स्थाने 'ऊक'शब्दस्य प्रयोग इत्युभयोर्मेलनेनोलूक- | दारयतीति--बिलमिति कर्मणः पराद् दारयतेरण् । गण
शब्दस्य सिद्धिः । मेहनस्य खमिति- मेहनं मेढ़, तत्सम्बन्धि | कार्यमाह--बिलशब्दस्य ललोपः, उत्तरपदस्य डालादेश: खमूर्ध्वप्रदेशः, खशब्दस्याकाशवाचकत्वेऽपि प्रकृते ऊवं ! इति- बिलशब्दावयवस्य 'ल' शब्दस्य लोपा दारत्युत्तरपदस्य 50 प्रदेशमात्रवाचकत्वम्, तत्र स्थिता माला मालाकारा रसना
स्थाने डालेति शब्दश्च इति भावः । मणालशब्दमाह मृदरज्जुर्मेखलेल्युच्यते। अत्र षष्ठीसमासद्वयम्, ततो गणकार्य
मालीयते इति---मृदमाश्लेषयतीत्यर्थः, मदुपपद,दापूर्वका. 15 यदिष्टं तदाह-अत्र मेहनखे हनस्य मालाशब्दे च
ल्लीयतेर्डः, अन्त्यस्वरादिलोपः । गण कार्यमाहः - अत्र मृदो माशब्दस्य लोपः इति --मेहनखस्य मालेति पश्चाद्भव
दकारस्य णकार: इति । अन्ये तु मण्धातोः कालनि सति वाक्ये मेहनखेति पूर्वपदं मालेत्युत्तरपदमिति तत्र पूर्वपदे ।
साधयन्ति । सुगालशब्दमाह- अमृगालीयते इति- असू- 55 हनस्योत्तरपदे माशब्दस्य च लोप इति भावः । कुजर- | गिति द्वितीयान्तम, असकशब्दः शोणितवाची; तदुपपदादाङ
शब्दस्य व्यत्पत्तिमाह-को जीयेतीति-.-को-पृथिव्यां पर्वकाल्लीयतेईः, आदेरकास्य लोपः, तदाह-अत्रादेर्लोपः 20 पतितं सत् जीर्यति जरां प्राप्नोति-म्रियते चेति भावः, इति–अन्यथापि सगालशब्दं व्युत्पादयति-अमृग गलति..
जीयंतेरच, सप्तमीसमासः, गणपाठात् कुशब्दस्यान्ते माग- वेति-"गल चर्व अदने" इति पाठाद गलधारुर्भक्षणाथोऽपि मश्चेत्याह- अत्र कुशब्दस्य मोऽन्तः इति । आशीविष शोणितं भक्षयतीत्यर्थः, तथा च असगपपदात गलेरणि 60 विगह्वाति--आश्वस्य विषमस्तीति---आशुविषशब्दयोर्बहु- 'असज् गाल' इति स्थितौ गणकार्यमाह--अत्रासृज
हसमासः । गणकायमाह-आशुशब्दस्याशामावा आद्यन्तलोप: इति-अकारस्य जकारस्य च लोप इति 25 इति--आशशब्दस्थाने आशीशब्द आदेश इति भावःभावः । शगाल इति तालल्यादिरपि श्रयते. तत्रापि व्यत्पत्ति
आशीविषशब्दमन्येऽन्यथापि व्युत्पादयन्ति-आश्यतीत्यचि रियमेव, गणपाठादेव दन्त्यस्य स्थाने तालव्यस्य प्रयोगः। गौरादित्वान्डयामाशीति दंष्ट्रानाम, आश्यां विषमस्येति | पुरोडाशशब्दं व्युत्पादयति--पुरो दाश्यते इति-पुरोऽग्रे 35 विग्रहे बहुव्रीहिः, अत्र चार्थे न निपातनमावश्यकमितिका
पूर्व वा दीयत इत्यर्थः, पुरउपपदाद् दाशते: कर्मण घञ् । विग्रहान्तरमप्याहः --आशिषि विषमस्येति, आशीरपि ।
यात, आशाराप | निपात्यं कार्यमाह-अत्रोत्तरपदादरिति-उत्तरपदं दाश इति
itnar 30 द्रष्ट्रव, अत्र निपातनाद्रेफस्य लोपः, अन्यथा 'आशीविषः'
तदादेर्दस्य स्थाने ड इति भावः । वडवाशब्दमाह--अश्वइति प्रयोगः स्यात् । बलीवर्दशब्दं साधयति--बलं वर्व
स्याम्बेति-षष्ठीसमासे सति अश्वाम्बाशब्दे पूर्वपदस्यायतीति-बलमिति कर्मण: पराद वर्धरण ! गणकार्यमाह---
श्वशब्दस्याशो लोपे बकारमात्रावशेषेऽन्त्यस्य डकार आगमः, 70 बलशब्दस्यकारोऽन्तादेशः इति---बलशब्दाकारस्य स्थाने | अम्बाशब्दे च मकारस्य लोपो बकारस्य वकारादे शश्च, ईकारः, वर्धशब्दीयधकारस्य दकारादेशे सति बलीवर्दशब्द- तदाह-अत्राश्वस्याशो लोपः इति-अत्र बकारस्य स्थाने निष्पत्तिरिति भावः। मनीषिशब्दं साधयति---मनस इष्टवकारादेशो नोल्लिखितस्तथापि स विज्ञेय एव, बड़वाशब्दइति---मनउपपदादीशेणिन् बाहुलकात्, गणकार्यमाह-- स्यान्तःस्थोपान्त्यत्वात्, अम्बाशब्दस्य च वर्गीयोपान्त्यत्वात् । अत्र मनसोऽन्त्यस्वरादिलोपः, ईशेः शस्य पः इति---
शस्य षः इति अन्ये च बलं वातीति विगृह्य बलोपपदाद् वातेर्डप्रत्यये 75 मनसशब्दीयस्य 'अस्' भागस्य लोपः, ईशधातोस्तालव्य शस्य ''बड़वा-शब्दमाहः। शकन्धुशब्दं साधयति--शकस्या