Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 150

बृहवृत्ति-बृहन्न्याससंघलिते
[पाद-२, सूत्र-१५५]
युक्त्यादिसहकृतेन शास्त्रेण न बाध्यते, अपि तु तेषामेव । ति-उद्वानं-शोषणम्, षष्ठीसमासः, तकारकोपः । पृषोवचनं प्रमाणमिति भावः । अत्र पुनः शङ्कितं भाष्ये-'यदि द्वारमिति-अत्रापि पृषत उद्धारमिति विग्रहे उत्पूर्वकात् तर्हि शिष्टाः शब्देषु प्रमाणं किमष्टाध्याय्या. शिष्टाः शक्या धुगधातोणिगि अचि सामान्ये नपुंसकमिति क्लीबता, अथवा
विज्ञातुम् ? अष्टाध्यायीमधीयानोऽन्यं पश्यत्यनधीयानं येऽत्र वस्तुविशेषरूढान्येतानिपदानीति वाच्यार्थानुसारमेव लिङ्गम्। 40 5 विहिता: शब्दास्तान् प्रयुञ्जानम् । स पश्यति नूनमस्य : जीमतशब्दं ध्याचष्टे-जीवनस्य जलस्येति--जलनामसु
देवानुग्रहः स्वभावो वा-योऽयं न चाष्टाध्यायीमधीते, ये जीवनशब्दस्यापि पाठात, अपां प्राणधारणसाधनत्वाच्च चास्या विहिप्ताः. शब्दास्ताँश्च प्रयुडवते. ! नूनमयमन्यानपि जीवनशब्दस्य तत्र यौगिक्याः शक्तेरपि संभवात् मतः जानाति" इति । एवमेषा शिष्टज्ञानार्थाऽष्टाध्यायी" इति । पुटबन्धः इति--"मव बन्धने" इत्यस्य क्ते-मूत इति
अयमाशयः-- शिष्टानां शब्देषु प्रामाण्याङ्गीकारे । तस्यैवार्थः-पुटबन्ध इति, जीमूतशब्दवाच्यस्यः मेघस्य 45 10 शिष्टप्रयोगानुसारमेव साधत्वं विज्ञायतामष्टाध्यायीरूपं जलपुटबन्धरूपत्वाद् योगार्थसंगतिरूह्या । प्रकृतसूत्रनिपा
शब्दानुशासनमनावश्यकमिति न भ्रमितव्यम्; शिष्टप्रयुक्त- त्यार्थमाह- अत्र वनस्य लोपः इति-जीवनशब्दावयवस्य प्रयोगपरिज्ञानार्थमेवाष्टाध्याच्या आवश्यकत्वात, ये शब्दा: वनशब्दस्य मूतशब्दे , उत्तरपदे लोपोऽत्र विधीयत इति शिष्टः प्रयुक्तास्त एवेह संगृह्य प्रदर्शिताः । तत्र येऽवशि- भावः । बलाहकशब्दं व्युत्पादयति-वारिणो वाहक:---
ष्टास्ते च शिष्टप्रयोगानुसारं विज्ञेयाः । अनधीताष्टाध्यायि- इति-षष्ठीसमासः, प्रकृतगण विधेयमाह-अत्र पूर्वपदस्य 50 15 कान्-अष्टाध्यायीस्थप्रयोगानन्यानपि च निःशङ्कं प्रयुञ्जा- बः, उत्तरपदादेश्च लः इति---वारिशब्दस्थाने 'ब' शब्द .
नानवलोक्य प्रतिपत्ता विचारयति यदनधीताष्टाध्यायिका , आदिश्यते, वाहकशब्दादिभूतस्य वकारस्य लकार इति अप्यते यथाऽष्टाध्यायीस्थप्रयोगान् साधु प्रयुजते, तथाऽन्या- ! भावः । आढयशब्दं विगृह्णाति आध्यायन्ति तमिति-- नपि साधनेवामी प्रयुञ्जते तेऽपि संग्राह्या एवास्माभिरिति। | आढयो धनिकः, स च सर्वैः स्म्रियमाणत्वादाध्यानविषय
एवं चासंगहीतप्रयोगविषयेऽपि शिष्टप्रयोगविज्ञानार्थमष्टा- इति योगार्थावगतिस्तत्र। आइपूर्वका ध्यायते: "स्थादिभ्यः 55 20 ध्याय्या उपयोगः स्फुट:, अष्टाध्याय्यनध्ययनेऽपि तत्प्रयोग- ! कः" [ ५. ३. ८२. ] इति कः, आलोपः, अनेन धकारस्य
विज्ञानेन तेषां दैवानुग्रहं शिष्टत्वं च निर्णीय यानन्यानप्यते । ढकारः, एवं च ध्य इत्यस्य स्थाने व्यः प्रयुज्यते, तदाहप्रयुञ्जते तेऽप्येते तथैव साधुत्वेन ज्ञाता इति कल्पनायाः अत्र ध्यस्य ढ्यादेशः। कृच्छण दास्यते इत्यादि, दास्संभवादिति ।
| धातुर्दानार्थः, नास्थातुः शब्दार्थः, दम्भधातुश्छलार्थः, लोक
| वञ्चनार्थ कृतं कर्म दम्भ, एण्वर्थेषु दुरुपपदाद् दासेनासे- 60 एतदेव संक्षेपेणाह- शिष्टैः प्रयुज्यमानाः साधवो
म्भेश्च खलि-दुर्दासः दुर्नासः दुर्दम्भ इति, विग्रहान्तरमाह- . 25 भवन्तीति।
दुष्टो दास इत्यादिना, एवं--दुष्टं ध्यायति, दुःखेन वा अथ पृषोदरादीन क्रमशो यथासंभवं व्युत्पादयन्नाह- ध्यायतीति विग्रहे दुरुपपदाद् ध्यायते: “स्थादिभ्यः" पृषदुदरमुदरे वा यस्येति–'पृषत्' शब्दो बिन्दुवाची मृग- [ ५. ३. ८२. ] इति कः, आलोपे-दुर्घ्य इति च प्राप्तेऽनेन विशेषवाची च "पृषत् पृषतवन्मृगे । बिन्दौ" इत्यनेकार्थ- कुत्र किं विधीयते, तदाह--एषु पूर्वपदस्य दुस इत्यादिना, 70
संगहे, तत्र पूर्वमर्थमादायमे वाक्ये पृषदिवोदरमस्य, पृषत् । पूर्वपदस्य सर्वत्रकरूपत्वेन तस्यादेशेऽप्यकरूप्यम्, उत्तरपदस्य 30 उदरे यस्येत्यर्थके, उभयत्र बहुव्रीहिः, अनेन तकारलोपः। भिन्न भिन्नतया विधेयभेदानाह--- उत्तरपदादेच इत्वणत्व
पृषत उदरमिति षष्ठीसभासे पृषच्छब्दो मृगविशेषवाची। ढत्वानि दम्भेर्नलोपश्चेति--अत्र न यथासंख्यमपि तु यथोयदि च मृगविशेषवाची पृषत् शब्दो न किन्तु 'पृषत' इत्य- चितमेव कार्य विज्ञेयम्, तेन ‘दूडास' इत्यत्र डत्वम्, 'दूणास' कारान्तोऽभरकोशादिभिस्तथैवोपलब्धः, अभिधानचिन्तमणा- इत्यत्र गत्वं, 'दूडभ' इत्यत्र डत्वं दम्भेलोपश्च 'दूढय' इति 75
वपि मगविशेषे यथा पषतशब्दो दर्शितस्तथा न 'पषत' प्रयोगे च ढत्वमिति विवेकः । पाणिनीयतन्त्रे च दडाशः 35 इत्युच्यते तहि षष्ठीसमासेऽपि पृषच्छब्दो बिन्दुवाच्येवास्तु दूणाशः' इति शब्दौ तालम्योपान्त्यो पठिती, तथाहि-~--
तस्यापि मध्यभागस्य उदरसंज्ञासंभवात् । पृषत उद्वानमि- "पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम् [ ६. ३. १० ] इति सूत्रे