Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 162

बृहद्वृत्ति-बृहन्न्याससंवलिते
[पाद-३, सूत्र-३]
-
-
पक्षे सत्ताया विशेष्यभेदेन भिन्नत्वमिव जायमानत्वमपि | सामर्थ्यात तत्र प्रत्ययान्तस्य स्वाव्यतिरिक्तत्वं स्वीक्रियते प्रतीयत इति भवति साध्यमानत्वम् ।
इति न दोषः । अन्यैस्तु तथा स्वीकाराभावात् तदर्थमाया- 40 ननु क्रियार्थस्य धातुत्वे 'शिश्ये' इत्यादिभावास्याता- दिप्रत्ययान्तस्य धातुसंज्ञाविधानार्थ सूत्रमारभ्यत एव । न्तानामपि क्रियार्थत्वात् तेषां धातुत्वं स्यादिति “आत् | लघुन्यासकारस्तु गोपायतीत्यादौ धातुसंज्ञार्थ क्रियामेव 5 सन्ध्यक्षरस्य [४. २. १.7 इति तदीयसन्ध्यक्षरस्य एका
प्राधान्येन योऽभिधत्ते स क्रियाभिधायी, स च धातुसंज्ञ रस्य आत्वं स्थात्, तद्धि सन्ध्यक्षरान्तस्य धातोविहितमन ! इत्यर्थः स्वीक्रियते, "शिश्ये' इत्यादिभावाख्यातान्ते धातुमित्तिक च: एतहोषपरीहाराय क्रियाविशेषकत्वेन प्रथम- संज्ञानिवृत्तिरपि तथा सति सिद्धा भवति, यत आख्यातस्य 4 ग्रहणे कृते सति प्राथम्येन यः क्रियामाह स धातसंज्ञ इति न प्राधान्येन क्रियाभिधायित्वमपि तु काल-कारक-संख्याद्य
भवत्यर्थः, तत्र प्राथम्यं कि शब्दत आहोस्विदर्थतः, अयमर्थ:- भिधायकत्वमपि प्रत्ययस्य तेष्वयेष्वपि शक्तेः स्वीकारादिति, 10 प्रथमो यः क्रियार्थ इति कथिते प्रथममुच्चार्यमाणः सन् य । तथा च यस्य क्रियवाभिधेया स धातुरिति पर्यवस्यति । एवं
क्रियामाहेति गम्यते, तथा च शब्दतः प्राथम्यमायाति ।। च कृत्वा कर्तुमित्यादीनां कृदन्तानां क्रियाभिधायित्वेऽपि प्रथमा क्रियाऽर्थो यस्येति विग्रहे चार्थतः प्राथम्यं प्रतीयते, | क्रियामानाभिधायित्वाभावान्न भवति धातुसंज्ञा, तत्र हि पूर्वस्वयं प्रथमोप्रथमो वा प्रथमा क्रियामाहेति क्रियारूपेऽर्थे कालाद्यर्थस्यापि क्त्वादिभिरभिधानात् क्रियामात्राभिधायि
प्रायम्यादर्थतः प्राथम्यं स्पष्टम्, तत्र पूर्वस्मिन् पक्षे सन्नन्ता- स्वाभावात् । किंचात्राव्ययसंज्ञया धातुसंज्ञानिवृत्तिरित्यपि 15 दीनां धातुसंज्ञान प्राप्नोति, पठितुमिच्छति- पिपठिषतीति, समधातुं शक्यते । 'पचिः पतिः' इत्यादिषु "इ-कि-श्तिव
अत्र पठत्यर्थोऽपि सन्निविष्ट इति स पूर्वमेव पठतिनोक्त इति स्वरूपाऽर्थे" [५. ३. १३८.] इति सूत्रविहित 'इ-किश्तिव्' नास्ति सन्नन्तस्य तदभिधाने प्राथम्यम्, एवं-पुत्रमिच्छति- प्रत्ययान्तेषु क्रियाभिधायित्वेऽपि साध्यमानत्वाभावात् न न पत्रीयतीत्यत्रापि पुत्रकर्मकेच्छारूपा क्रिया क्यान्त आहेति क्रियात्वमिति न भवति तत्र धातुसंज्ञा। एवं 'कर्तव्य' 'भूयते' पत्रार्थस्य प्रथम पुत्रशब्देनोक्तत्वान्नास्ति प्राथम्यम्, क्यान्तस्य । इत्यादावपि, प्रथमे कर्माययस्याप्यभिधानात् द्वितीयेच वर्तप्रथममुच्चार्यमाणत्वाभावेन प्राथम्याभावात् । यद्यर्थतः प्राथम्य | मानत्वादेरप्यभिधानात क्रियामात्रवाचित्वं नास्तीति न दोषः । विवक्ष्यते तहि सनायन्तस्य धातृत्वसंभवेऽपि 'शिश्ये' इत्या
इत्थं चायादिप्रत्ययान्तानामपि क्रियार्थत्वात् धातुत्वदिभावास्यातान्ते दोषस्तदवस्थ एव, तवाख्यातार्थस्य | मिति सिद्धम् । तथा चोदाहरति--गोपायतीत्यादि, गुप्भावस्य तेनैव [ आख्यातेनैव ] प्रथममुक्तत्वात्, पूर्वस्मिन् | धातो: "गुपौ-चूप" [ ३. ४. १. ] इत्यायः, तदन्तस्य धातुपक्षे तु 'शी' इत्यनेनाभिहितां क्रियामेव आख्यात आहेति | त्वात् त्याद्युत्पत्तिः । कामयते इति--कमेरिच्छार्थात् नास्ति तस्य क्रियाभिधाने प्राथम्यम्, इत्युभयस्मिन् पक्षे दोष
“कमेणिङ" [ ३. ४. २.] इति णिक, तदन्तस्य कामीसद्भावात् किमत्र न्याय्यमिति चेत् ? अभिधानतः प्राथम्यं
त्यस्य धातुत्वात् त्याद्युत्पत्तिः। ऋतीयते इति--ऋतिः ग्राह्यमित्यदोषः, अयमाशयः-- अभिधानतः प्राथम्यविवक्षणे- | सौत्रो धातुः, तस्मात् "ऋतेर्डीयः" [ ३. ४. ३.] इति 65 न्यनानभिहितां क्रियां यः प्रथममाह स धातुरित्ययों भवति । डिति ईये तदन्तस्य-धातसंज्ञासत्त्वे त्यादिः। जगप्सते 'शिश्य' इत्यत्र तू प्रकृत्यभिहित भाव प्रत्यय आहेति न तत्र ! इति--पेर्ग विवक्षायां "गप-तिजो गर्हा-क्षान्तौ सन" ० धातुसंज्ञाप्रवृत्तिः,यथा--प्रथममयं राजानंप श्यतीत्यस्यायमों | [ ३. ४.५.7 इति सन, तदन्तस्य धातुत्वम् । कण्डू
यदन्येनादृष्टं पश्यतीति, तथेहापि प्राथम्यमभिधानक्रियापेक्ष- यतोति-कण्डधातोत्रिविध्वर्षणार्थकात् “धातोः कण्ड्वामाश्रीयते--अन्येभ्यः क्रियाभिधायिभ्यो यः प्रथमं क्रिया-टेक" | ३.४.1 दृति यक. तदन्तस्य धातृत्वम् । माहेति, पिपठिषतीत्यत्र पठत्यर्थोपसर्जनामिच्छामन्येनानभि
पापच्यते इति--पुन:पुनरतिशयेन वा पचतीत्यर्थे 'पच्'धातो हिता सन् प्रत्ययः प्रथममाहेति न भवति धातुत्वाभावदोषः ।
"व्यञ्जनादेरेकस्वरात् भुशाभीक्षणे यङ वा" [ ३. ४.९.] २. अत्र पक्ष 'शिश्ये' इत्यत्र दोषवारणमन्युक्तमेव, स्वार्थिक
इति यङ, तदन्तस्य द्वित्वादिकायें कृते सति धातुत्वात् प्रत्ययान्तानां 'गोपाय' 'कामि' इत्यादीनामपि धातुसंज्ञाऽत्र, त्यादिः। चौरयतीति-स्तेयार्थात 'चर' धातोः "चुरा• पक्षे न प्राप्नोति; यतो गुपिप्रभृतिभिरुक्तामेव क्रियां गोपाये- | दिभ्यो णिच्" [ ३. ४. १७ ] इति णिच, उपान्त्यगुणे 75 त्यादय आहरिति प्राथम्याभावस्तथापि स्वार्थे प्रत्ययविधान- चोरीत्यस्थ धातुत्वात् त्याद्युत्पत्तिः ।
25