Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 147

[ पाद- २, सूत्र - १५३ - १५४ ]
श्रीसिद्धहेम चन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
१४१
र्थमाह- इदं शब्दः किं शब्दश्चेति । अयमिव दृश्यत । तस्मात् परं क्त्वान्तमुत्तरपदं कृत्वेत्यादि तदवयवस्य क्त्व
इति----" त्यदाद्यन्य समानात् ०" [ ५.१.१५२ ] इति क्विबादयः । क्वचित् दृक् दृश- दृक्षेभ्योऽन्यत्रापि इदं - किमोरादेशौ दृश्येते तयोः कथं सिद्धिरित्याशङ्कायामाह -- कथमिदं 5 किं वा परिमाणमस्येति । उत्तरयति--" इदं किमो ऽतुरिय् किय्०" इति - नात्र ईत्-को आदेशावपि तु 'इय् किय्' देशाविति न प्रकृतसूत्रातिव्याप्तिरिति भावः ।।३.२.१५३ ।।
यबादेशः " ह्रस्वस्य तः पिकृति" [ ४. ४. ११३. ] इति 40 तागमः । उच्चैःकृत्येति -- "कृगोऽव्यये नानिष्टोक्ती क्त्वाणमो" [५. ४. ८४.] इति क्त्वा, इस्युक्तसमासः अनेन क्त्वो यप् । अनम् इति किमिति - "कृत्वो यप्" इत्येतावदेवोच्यताम्, पूर्वपदात् परस्य क्त्वान्तस्य यवादेशो विधीयताम् तावतैव प्रकृत्येत्यादीनां सिद्धिरिति भावः 1 45 अकृत्वेति--अत्र न कृत्वेति विग्रहे नञ्समासः अत्र पूर्वपदात् परत्वे सत्यपि न यबादेशो भवति, यदि 'अनन्' इति न कथयिष्यते तहींहापि स्यादेवेति तद्वारणाय 'अनशः ' इत्यावश्यकमिति भावः । किञ्च 'अनञः' इत्यस्याभावे पूर्वपदोपस्थापकाभावादसमासेऽपि स्यात् । यदि चोत्तरपदाधि - 50 कारात् पूर्वपदाक्षेप इत्युच्यते तदापि सर्वस्मात् पूर्वपदात् परस्य यबादेशः स्यादित्याह -- परमकृत्वेति-- परमं च तत् कृत्वेति विग्रहः, 'सन्महत्०" [३. १. १०७.] इति समासः । ननु च "कृत् सगतिकारकस्यापि [७ ४. ११७.] इति परिभाषया 'अनम:' इत्यस्थाभावेऽपि पूर्वपदाक्षेपाभावेऽपि च 55 प्रकृत्येत्यादौ कथंचित् स्यादपि परमकृत्वेत्यत्र कथं स्यात्, परमशब्दस्य गतित्वका रकत्वयोरभावादिति चेत् ? न 'अनम:' इति पर्युदासं कुर्वत आचार्यस्य "कृत् सगतिकारकस्यापि” [७. ४. ११७.] इति परिभाषा नेहोपतिष्ठते इत्याशयात् । ननु 'अनञः' इत्यस्य सत्त्वेऽपि परमकृत्वेत्यत्र 60 कथं न यथादेशः, यतो नात्र नञः परं क्त्वान्तम् अव्ययात् पूर्वपदादिति च वृत्तिवणितोऽर्थो न सूत्राक्षरलभ्य इति यबादेशोऽत्र दुर्वार इति चेदत्राह--अनन इति ननूसदृशमव्ययं गृह्यते इत्यादि, अयमाशयः -- * नजिवयुक्तमन्यसदृशाधिकरणे तथाह्यर्थगतिः * इति न्यायेन नञ्युक्तस्य 65 पदस्य तदन्यतत्सदृशार्थवाचकत्वम्, न भिन्नं नसदृशं च पूर्वपदमव्ययमेवेति-अव्ययात् पूर्वपदात् परस्यैव क्त्वान्तस्य यवादेशो भविष्यति, परमकृत्वेत्यत्र परमपदं च नाव्ययमिति न भवति तत्र यबादेशः । तथा चाना इत्यस्य नञोऽनव्ययाच्च परस्य क्त्वान्तस्य यबादेशनिबेधकत्वं पर्यवस्पती - 70
अनत्रः क्त्वो यप् । ३. २. १५४ ॥ त० प्र०--नञ्ञ वर्जितादव्ययात् पूर्वपदाद् यत् परमुत्त10 रपदं तदवयवस्य क्त्वाप्रत्ययस्य यनादेशो भवति । प्रकृत्य,
प्रहृत्य, उच्चैः कृत्य, नानाकृत्य । अनञ इति किम् ? अकृत्वा, अह्रुत्वा, परमकृत्वा ; अना इति नन्रसवृशमव्ययं गृह्यत इति इह नञोऽनव्ययाच्च न भवति । उत्तरपदस्येत्येव - अलं कृत्वा, खलु कृत्वा ॥ १५४ ॥
15
श० म० न्यासानुसन्धानम् - अननः० । 'उत्तरपदे' इत्यधिकृतं "न नाम्येकस्वरात् खित्युत्तरपदेऽमः-[ ३: २. ९. ] इत्यतः, तत्सामर्थ्यात् पूर्वपदस्येति लभ्यते, इह चोत्तरपदस्यैव क्त्वान्तस्य कार्यः, एतच्च क्त्व इति षष्ठी । निर्देशाल्लभ्यते, तत्सामर्थ्याच्च अनत्र इति पञ्चम्यन्तं दिग्यो20 गलक्षणपञ्चम्या, ततश्चोत्तरपदसामर्थ्य लब्धस्य पूर्वपदस्यापि पञ्चम्यन्तत्वमेव सामानाधिकरण्यानुरोधात् । ' क्त्वः' इति षष्ठीनिर्देश सामर्थ्याच्च 'उत्तरपदे' इति सप्तम्यन्तं षष्ठयन्ततया विपरिणमति, क्त्वेति प्रत्ययः, तद्ग्रहणे तदन्तस्य ग्रहणं भवतीति नभिन्नान्नसदृशात् [ अव्ययात् ] पूर्वपदात् 25 परस्य क्त्वान्तस्योत्तरपदस्य यप् भवति, स च निर्दिश्यमान
न्यायेन क्त्व एव स्थाने इति सूत्रार्थः सम्प्रद्यते । तदेतत् सर्व मनसिकृत्य सूत्रं व्याख्याति -- नन्वर्जिताद्व्ययात् पूर्वपदादित्यादिता । यत् परमुत्तरपदं तदवयवस्येति क्त्वान्तस्योत्तरपदस्येति न्यायलब्धेऽर्थे * निर्दिश्यमानस्यादेशात्याह--ननोऽनव्ययाच्च [ परस्य ] न भवतीति । ननु च 30 भवन्ति * इति न्यायेन निर्दिश्यमानस्य क्त्व एवादेशः, स चोत्तरपदावयवभूत एवेति फलितार्थकथनमिदम् । उदाहरति--प्रकृत्य, प्रहृत्येति-- कृत्वा हृत्वेति क्त्वान्तम्, तस्य प्रशब्देन सह गतिसमासः, प्रदान्दश्चाव्ययं पूर्वपदम्
नमोऽसत्त्वार्थकत्वेन तेन रूपेण सादृश्यग्रहणे धातुरेवासत्त्वार्थकः ततः परस्य क्त्वो यबादेशः स्यादिति कृत्वेत्यादावपि यबादेशापत्तिरिति चेन्न - क्त्व इति प्रत्ययोपस्थापकपदेनैव प्रत्ययग्रहणे यस्मात् स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य ग्रहणात् धातो: 75