Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 137

[पाद-२, सूत्र-१४०-१४२] श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
१३१ सिद्धाविति । समा श्रुतिनिवृत्त्यर्थमिति-मकारेण सहितः । तनिषेधात् । अकारस्य लुगभावे-मांसपचनमिति । स्त्रियां 35 सम्, तस्य 'समः' इत्येकः समः शब्दः, परश्च "सम्" इति : टित्त्वान्यां-पचनीति, तत्रापि अनडन्तपचेः सत्त्वेन लुक शब्दानुकरणस्य षष्ठ्यन्तं रूपम्, उभयोस्तन्त्रेण निर्देशः, तथा प्रवर्तत एवेति मांसस्य पचनीति विग्रहे-मांस्पचनीत्यपि
च मकारसहितस्य सम: श्रुतिर्माभूदित्येतदर्थमत्र समो लोपो भवति । मांस्पाका इति-पचेर्भावे पनि पाक इति, 5 विधीयत इति भावः। पाणिनीयश्च समो मकारस्य मनसि | मांसस्य पाक इति विग्रहः । अनघनीति किमिति-केवलेन कामे च लुङ् न विधीयते, तत्र हि मते--
पचधातुना सह समासो दुर्लभ इति तस्योत्तरपदत्वासंभवः 40 "लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुं काममनसौरपि ।
इति-कृदन्तेन सहव समासे लुक् प्रवर्तिष्यते, तत्र बाहुल्यसमो वा हिततयोमांसस्य पचि युडधनोः ॥"
नानघअन्तयोरेव प्रयोगात् तत्रैव भविष्यतीति मत्वा इति कारिका प्रकृतसूत्रचतुष्टयविषये पठ्यते,तत्र तुमा 'काम
प्रश्न: । वाहुल्येन तस्यैव प्रयोगोऽस्तु, कृत्प्रत्ययान्तरान्त10 मनसोः' इत्येव सम्बध्यते समः पश्चान्निरूपणात । तथा स्थापि प्रयोग: सम्भाव्यत एवेति 'तत्र प्रवत्ति वारणार्थमन
च तन्मते सम्यक्कामोऽस्यति विग्रहे संकाम इत्येव, तादश- घनीत्यावश्यकमिति प्रत्युदाहरणमुखेनाह-मांसपक्तिरिति-- 45 प्रयोगस्यानभिधाने तु समा सह तयोः समासोऽप्यनभिधा- पचेर्भाव स्त्रियां स्ति:-पक्तिरिति, मांसस्य पक्तिरिति नान्नेति तैराश्रयितव्यम्, 'समनाः, सकामः, इत्यादी च | विग्रह समासः, अत्र लुङ मा भूदिति तदावश्यकत्वमिति
सहार्थस्यैव प्रतीतिस्तरभ्यपेयत इति स्वमताद् भेदस्तत्र । भावः । पचाविति किमिति-सूत्रे यद्यपि पचीत्येवोक्तम्, तथा 15 ।। ३. २. १४० ॥
च पचीति किमित्येव प्रश्नो युज्यते, तथापि तदर्थस्य वृत्ती पचावित्येवं प्रदर्शित्वात् तमादायैव प्रश्नः, सूत्रे धातोरनु- 50
करणेन निर्देशः, वृत्तौ च "इ-कि-श्तिव स्वरूपाऽर्थे" मांसस्यानट-घजि पचि नवा ।। ३. २. १४१॥ [ ४. ३. १३८ ] इति इप्रत्ययान्तत्वेन निर्देश इति भेदः,
त०प्र०--मांसशब्दस्यानहन्ते धान्ते च पचावतरपदे पचेरेव विक्लित्यर्थस्यानघनन्तस्य मांसशब्देन सह सामलुगन्तादेशो वा भवति। मांसस्य पचनं-मांस्पचनम. ! त् िप्रयोग इति तत्रैव भविष्यतीति मत्वा प्रश्नः । न
मांसपञ्चनम्। मांस्पचनी, मांसपचनी; मांसस्य पाकः- ! पचेरेव तादृशस्य मांसेन तह सामर्थ्यमपि तु दहेरपि तथा 55 20 मांस्पाकः, मांसपाकः अनड्यनीति किम ? मांसपषितः। भूतस्य [ अनघअन्तस्य] तेन सह प्रयोगसंभवात तस्मिन पचाविति किम् ? मांसदाहः, मांसदहनी ।। १४१॥
परे मांसस्याका रस्य लोपो मा भूदित्येतदर्थ पचेर्ग्रहणमावश्यकमित्याह प्रत्युदाहरणद्वारा-मांस- दाहः, मांसदहनीति
दहेपनि दाहः, अनटि स्त्रियां दहनीति, मांसस्य दाहः मांसस्य श०म० न्यासानुसन्धानम्-मांस० । अनड्यो ! दहनीति विग्रहे षष्ठीसमासः, अत्रापि मांसशब्दाकारस्य 60 पचे विशेषणे, प्रत्ययत्वेन च ताभ्यां तदन्तस्य ग्रहणम् लोपो मा भदित्येतदर्थं पचीत्यावश्यकमिति भावः तथा-चानडन्ते घर्जते च पचि परत इत्यर्थ आयाति, ॥ ३. २. १४१॥ पचीति चोत्तरपदविशेषणमिति अनडन्ते घजन्ते च पचा वुत्तरपदे इत्यर्थः सम्पद्यते, तदाह-मांसशब्दस्यानडन्ते घमन्ते च पचावुत्तरपदे इत्यादिना । मांसस्येति षष्ठी- | निर्देशात् । “षष्ठयान्त्यस्य ] ७. ४. १०६ ] इति परि-| दिकशब्दा-त्तीरस्य तारः॥३.२.१४२॥
भाषया तदन्तस्याकारस्य लुक । मांस्पचनमित्ति-पचेर्भावे- त०प्र०--दिकशब्दात् परस्य तोरशब्दस्योत्तरपदस्य 30 नट-पचनमिति, मांसस्य पचनमिति षष्ठीसमासः, अनेना- । 'तार' इत्ययमादेशो वा भवति । दक्षिणस्या दिशः, दक्षिणस्य 65
कारलुक्, तस्य बहिरङ्ग तयाऽसिद्धत्वात्, सकारस्य रुत्वं ! वा देशस्य तोर-दक्षिगतारं, दक्षिणतीरम्; एवम्संयोगान्तलोपश्च न भवतः, "स्वरस्य परे प्राविधौ" : उत्तरतारम, उत्तरतीरम, पश्चिमतारं, पश्चिमतीरम; [७. ४, ११०] इति स्थानिवत्त्वेन तु न निर्वाहः "न | पूर्वतारं, पूर्वतीरम् । दिक्शब्दादिति किम् ? गमा सन्धिः " [७. ४. १११] इति परिभाषयाऽसद्विधौ | तीरम् ॥१४२॥ ।
25