Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 132

१२६
कत्त्रिः । ३. २. १३३ ॥
|
स्येति च विग्रहाभ्याम् । वदनं वदः पुंसि नाम्नि घः, । कुत्सिदो वदः- कद्वदः, बहुव्रीहावाह - कुत्सितो वदो ऽस्येति । स्वमतमुदाहृत्य परमतनुवदति - तत्पुरुष एवेच्छ त्येके इति पूर्वसूत्रात् तत्सम्बन्धस्य सत्त्वादिति तेषामा5 शयः । तथा च बहुव्रीहौ न कदादेश इति तथोदाहरति-अन्यत्र कुत्सितो राजेति-विग्रहादिः पूर्ववत् । पाणिनीयेऽपि 'तत्पुरुष' इत्यस्येह---न सम्बन्ध इति कद्वदो मूर्ख इत्यादिप्रयोगदर्शनात् प्रतीयते, तथा चान्यस्यैव कस्यचन वैयाकरणस्य मतमिदम् ॥। ३. २. १३१ ॥
कदादेशो निपात्यते । कुत्सितास्त्रयः, के वा त्रयः - कन्नयः, त० प्र०—- कुशब्दस्य किंशब्दस्य वा त्रिशब्दे उत्तरपदे कुत्सितास्त्रयोऽस्य, के या त्रयोऽस्य-कत्रिः । किमो नेच्छन्त्यन्येकिंत्रयः ॥ १३३ ॥
10
बृहद्वृत्ति- बृहन्न्यास संवलिते
15
तृणे जातौ ३.२. १३२ ॥
त० प्र०—- कुशब्दस्य तृणे उत्तरपदे जातावभिधेयायां कदादेशो भवति । कुत्सितं तृणमस्याः कत्तॄणा नाम रौहिवाल्या तृणजातिः । जाताविति किम् ? कुत्सितानि तृणानि - कुतृणानि ॥ १३२ ॥
|
- श० भ० न्यासानुसन्धानम् - तृणे० । 'तृणे' इत्युतरपदविशेषणम्, जातावित्यभिधेयनियन्त्रणम्, कोः कदिति पूर्वतोऽनुवृत्तमिति सूत्रार्थमाह--'कु' शब्दस्य सृणशब्दे उत्तरपदे इति--अभिधेयविशेषनियमार्थमेव पृथग् योगा रम्भः । जातौ रूढत्वेनावयवार्थप्रतीत्यभावेऽपि पूर्वोत्तरपदाव20 गतये विग्रहवाक्यमाह-- कुत्सितं तृणमस्या इति--तथा
च बहुव्रीहिसमासेऽनेन कदादेशः । अभिधेयस्फुटीकरणार्थमाह -- रौहिषाख्या सृणजातिरिति-- रौहिषमित्याख्या पर्यायशब्दो यस्याः सा तृणजातिरित्यर्थः तथा च वनौषधिवर्गेऽमरकोषे ‘कत्तृणमित्युपक्रम्य "पौर सौगन्धिक-ध्याम-देव25 जग्धक- रौहिषम्” इत्युक्तम् । तृणोत्तरपदककुशब्दान्वितसमा सस्य प्रायस्तज्जातिवाचिन्येव प्रयोगादसत्यपि जातावित्यस्मिन् पदेऽन्यत्र न भविष्यतीति मत्वा तद्वैयर्थ्यमाशङ्कते - जाताविति किमिति । न कुशब्दपूर्व पदकतृणशब्दोत्तरपदकः समासस्तृणजात्यभिधान एव प्रयुज्यते, तृणनिन्दायामपि तादृशशब्दस्य 30 प्रयोगसम्भवादिति तद्वयावृत्त्यर्थमावश्यकं जाताविति पदमित्याह-- कुत्सितानि तृणानीति, तथा च तत्र कुतृणानीत्येवास्त्वित्यर्थं जाताविति पदम् । किञ्च जातावित्यस्यानावश्यकत्वे पूर्वत्रैव तृणशब्दपाठः कृतः स्यादित्यतोऽपि तस्थावश्यकत्वं प्रतीयत एवेति । ३. २. १३२ ॥
[ पाद-२, सूत्र- १३१-१३४]
35
श० म० न्यासानुसन्धानम् - कत्त्रिः । त्री' 40 इत्यनुक्त्वा कत्त्रिरिति निपातनसामर्थ्यनेह स्थान्यन्तरस्यापि कदादेशोऽनुमीयते तदाश्रित्याह-- कुशब्दस्य किंशब्दस्य वेति--- किमोऽपि क्षेपार्थविषये प्रयोगदर्शनात् कुत्सावाचकत्वेन यत्किञ्चिच्छन्दसाम्याच्च तयोरिह स्थानिता व्याख्यातेति वा । तत्पुरुषे बहुव्रीहौ च सामान्यतो निपातनमित्यपि 45 द्योतयति उभयथाविग्रहप्रदर्शनेन । कुत्सितास्त्रयः इति कुशब्देन सह समासाय के वा त्रयः इति किंशब्देन सह समासाथ तत्पुरुषसमास विग्रहवाक्यम्, कुत्सितात्रयो ऽस्येत्यादि च बहुव्रीहिसमासविग्रहवाक्यम्, तत्र तत्पुरुष उत्तरपदार्थप्राधान्याद् बहुवचनम् बहुव्रीहौ चान्यपदार्थ प्राधान्यादे- 50 कवचनादिसर्ववचनानि । किमो नेच्छन्त्यन्ये इति-- कोः प्रकरणात् तन्मात्रस्यादेशाश्रयणे प्रयोगार्थाव्या घाताच्च किमोऽप्यादेशाश्रयणे मानाभाव इति तदाशयः । तन्मते किमो विग्रहवाक्यप्रवेशे यादृशं रूपं तदाह-- किन्त्रयः इति । पाणिनीयतन्त्रे भाष्यपर्यालोचनया तु किमोऽपि प्रकृतप्रयोगे 55 समानं रूपमिति प्रतीयते, तथाहि - "को: कत् तत्पुरुषेऽचि” [ पा० सू० ६. ३. १०१] इति सूत्रे "कद्भावे त्रावुपसंस्थानम्” कद्भावे श्रावुपसंख्यानं कर्तव्यम्, कत्त्रयः किमिदं कत्त्रय इति ? कुत्सितास्त्रयः - - कत्त्रयः, के वा त्रयो न बिभृयुः -- कत्त्रय इति" इत्युक्तम् के वा त्रय इति प्रती- 60 कमुपादाय कैयट आह- - किंशब्दस्य क्षेपार्थस्य कद्भाव इति । तथा च किमोऽप्यादेश इति तेन स्फुटीकृतम् । किंशब्दवाच्यः क्षेप एव 'न विभृयुः' इति वाक्यशेषेण प्रदर्शितो भाष्ये, भरणासामर्थ्याच्च क्षेप इति स्पष्टम् ॥३.२.१३३॥
का-क्ष-पथोः ॥ ३.२. १३४ ॥
कोः
त० प्र० - - ' अक्ष पथिन्' इत्येतयोरुत्तरपदयोः 'का' इत्ययमादेशो भवति, अक्षशब्दस्याकारान्तस्य समासान्तस्य चाविशेषेण ग्रहणम् । कुत्सितोऽक्षः - काक्षः
कृत
65